مروری بر زندگی و آثار «سید مصطفی محقق داماد»

آیت الله دكتر سید مصطفی محقق داماد، فرزند آیت‌ الله سید محمد داماد، در 1324 شمسی‌ در شهر قم‌ به‌ دنیا آمد. وی علوم‌ دینی را نزد استادان‌ بزرگ‌ حوزه‌ ی‌ علمیه‌ ی قم‌ فرا گرفت‌. هم اكنون استاد دانشكده ی حقوق دانشگاه شهید بهشتی و رییس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم ایران است. او در سال 1348 درجه ی «اجتهاد» را كسب كرد. محقق داماد بیشتر دوره ی علوم عقلی و حكمت اسلامی را نزد «علامه طباطبایی»، استاد شهید «مرتضی مطهری» و همچنین فقه و اصول تحلیلی را نزد آیات عظام «آملی لاریجانی» و «گلپایگانی» و دایی مرحومش «مرتضی حائری یزدی» آموخت. وی مطالعه و تحصیل در رشته حقوق را پی گرفت سپس برای اخذ درجه دكترا در سال 1988 میلادی در بخش حقوق بین الملل به دانشگاه فرانسوی زبان «لوون» بلژیك وارد شد و در سال 1995 موفق به اخذ درجه ی مدرك دكترای تخصصی در حقوق بین الملل شد.

محقق داماد در زمینه های مختلف دارای آثار تالیفی در قالب كتاب و مقاله و همچنین ترجمه های فراوانی است. او در زمینه حقوق و قواعد فقهی حقوق آثار ماندگاری را در قالب های مختلف نوشتاری و سخنرانی به انجام رسانیده است.

از كتاب های تالیفی وی می توان به «تحلیل و بررسی احتكار از نظرگاه فقه اسلام»، «قواعد فقه: بخش مدنی»، «بررسی فقهی و حقوقی وصیت: مواد قانونی 825-‎860 قانون مدنی»، «بررسی فقهی حقوق خانواده، نكاح و انحلال آن، مواد ‎1034 تا ‎1157 قانون مدنی»، «تعهد به نفع شخص ثالث از نظر شیخ انصاری»، «پژوهشی در سیر تحول نگارش قواعد فقهی در میان فقهای امامیه»، «سوال و جوال استفتائات و آراء فقیه كبیر حاج سید محمد كاظم یزدی صاحب عروة الوثقی»، «دین، فلسفه و قانون» ، «حقوق قراردادها در فقه اسلامی» و... اشاره كرد.

از ترجمه های محقق داماد هم می توان به «حقوق روابط بین‌الملل در اسلام»، «سلوك بین‌المللی دولت اسلامی» و «مطالعات تطبیقی در فلسفه اسلامی» اشاره كرد.



*الهیات محیط زیست

مصطفی محقق‌داماد كتابی را با نام «الهیات محیط ‌زیست» نگاشته كه برگرفته از برخی سخنرانی‌های وی در كنفرانس‌های بین‌المللی درباره ی دیدگاه الهیات نسبت به محیط ‌زیست است.

محقق‌داماد باور دارد كه مشكلات زیست‌محیطی جهان جدا از بحث زیستی و تجربی، به این دلیل است كه آدمی خود را در احاطه ی خداوند نمی‌داند و ذات لایتناهی الهی را به‌ عنوان محیط‌ زیست حقیقی باور ندارد. او جدایی انسان و استقلالش از زیست بوم خود و در پس آن جدایی از محیط ‌زیست الهی را سرچشمه تباهی و بحران محیط ‌زیستی حال حاضر جهان می‌انگارد.

كتاب الهیات محیط ‌زیست با استناد به حدود 200 آیه از قرآن مجید و احادیث دیگر در بخش پنجم خود به واكاوی محیط‌ زیست از دیدگاه قرآن و اسلام می‌پردازد.(1)



*قواعد فقه، اثری برجسته

«قواعد فقه»، به عنوان یكی از آثار مهم محقق داماد، در بر گیرنده ی تعدادی از قواعد مهم فقهی است. هدف وی در این كتاب تدوین قواعد فقهی، به صورت كاربردی و علمی است؛ به گونه‌یی كه برای دانش پژوهان حقوق اسلامی كه مایل به دستیابی به مبانی قوانین مدنی ایران هستند، كارساز باشد.

مطالب، در سه بخش قواعد فقهی مدنی، جزایی و قضایی، در چهار جلد و هر جلد در چندین فصل، ارایه شده و هر فصل، به توضیح و تشریح یك قاعده، اختصاص یافته است. آنچه در نگارش كتاب، مورد توجه اصلی قرار گرفته، تنظیم قواعد فقهی بر اساس نظام حقوقی رایج و قابل تطبیق با نظم حقوقی جهانی است.

در طرح و تنظیم قواعد، مبنای نویسنده بر این نبوده است كه فقط عنوان‌هایی مورد بحث و بررسی قرار گیرد كه به معنی دقیق كلمه، مصداق قاعده ی فقهی باشد، بلكه بیشتر به این توجه شده است كه هر اصل یا قاعده ی عام و مهمی كه در ابواب مختلف فقه و مباحث حقوقی قابل طرح است و شناخت علمی دانشجویان از آن در امر مطالعه و تحقیق و در نهایت، استنباط احكام و تطبیق قواعد كلی بر موارد جزیی و مسایل فرعی مفید و موثر است، مطرح شود؛ هر چند كه در واقع، از مصادیق حقیقی قواعد فقهی نبوده و از جمله قواعد اصولی به شمار رود.(2)



* حقوق بشر در اسلام و غرب

محقق داماد درباره ی مفهوم حقوق بشر در اسلام و غرب می نویسد: مفهوم حقوق بشر، امروز در غرب جنبه فردی به خود گرفته است. در حالی كه در اسلام انسان به عنوان یك موجود اجتماعی كه به شدت وابسته به جامعه خویش است در نظرگرفته شده است. حقوق بشر در غرب امروز اهرمی تجاری- سیاسی است؛ در حالی كه انسان در مكتب ادیان به خصوص اسلام باید قبل از هر چیز آزادی را در درون خود جستجو كند و از فساد گسیختگی و افتادن در راههای غیر اخلاقی پرهیز كند.

محقق داماد معتقد است كه منشا تفاوت اصلی میان دیدگاه های اسلام در مورد حقوق بشر با دیدگاه غرب در منابع آن است؛ حقوق بشر در اسلام بر اصولی فلسفی و عرفانی مبتنی است و احكام شریعت در انطباق و هماهنگی با آن اصول بایستی استنباط شود. این اصول از نظر محقق داماد عبارتند از:

- اصل «كرامت انسانی»: در قرآن كریم انسان موجودی شمرده شده كه خداوند به وی كرامت داده است (لقد كرمنا بنی آدم)(3). این كرامت یك ارزشش نظری است كه می تواند جنبه عملی پیدا كند. كرامت انسانی از نظر قرآن یك امر واقعی است نه اعتباری و نشان دهنده ی آن است كه وی در حقیقت از لحاظ وجودی دارای امتیاز و برجستگی است. یعنی گوهر برین موجودات جهان به شمار می رود. هنگامی كه بپذیریم انسان گوهری كریم و ارزشمند است، خواه ناخواه بر این باور خواهیم بود كه نه تنها آزادی، امنیت و ... حق او هستند بلكه باید به گونه یی تفسیر و تنظیم شوند كه با كرامت وی سازگار باشند.

- اصل «خداجو بودن انسان»: انسان در اصل خدا را می طلبد، زیرا او را با چشم دل، نه با چشم صورت می بیند. بر پایه ی حكم عقل، انسان دارای هستی جداگانه و مستقل نیست، بلكه هستی اش تماما پیوسته و ربطی است. اما این هستی ربطی به یك موجود ربطی دیگر نپیوسته است، بلكه به یك موجود مستقل، وابسته است. انسان چیزی جز همین پیوستگی و وابستگی به آن موجود مستقل نیست. چنین نیست كه انسان موجودی است كه دارای وصف تمایل به خداست، بلكه رابطه انسان با خدا عین فقر ذاتی و نیاز محض او به خداست.

- اصل «جاودانه بودن انسان» از دیگر منابع حقوق بشر در اسلام است؛ به این معنا كه انسان هرگز به نابودی و نیستی منتهی نمی شود. این مطلب نیز از رهگذر كند و كاو عقلی و دلایل نقلی دریافت می شود. قرآن كریم انسان را موجودی با روح جاویدان می شمارد كه از پس این جهان، به جهانی دیگر پای می نهد و در آن، از «خُلود» برخوردار است. این اصل نیز از سوی همه انسانها پذیرفته شده و تفاوت های موجود، برخاسته از خطا در تطبیق است.

- اصل «ارتباط تكوینی انسان با مجموعه هستی»: به این معنا كه انسان به عنوان گوهر مجرّد جاودانه كه به لقای حق بار می آید، با همه ی اجزای هستی پیوندی ناگسستنی دارد. از این رو، هیچ كاری از انسان سر نمی زند مگر آن كه در جان و روح وی تاثیر داشته باشد.(4)



* تاكید اسلام بر برادری همه ابنای بشر

محقق داماد درباره ی برادری همه ی ابنای بشر می نویسد: بر اساس برابری همه ابنای بشر و تساهل و همكاری میان ادیان؛ اسلام به اخوت دینی بین مومنان از یك طرف و به برادری همه ابنای بشر در طرف دیگر تاكید می كند. اخوت بین مسلمانان یك شكل عالی و تكامل یافته است كه بر اساس ایمان و مذهب مشترك شكل گرفته است؛ نماز خواندن مسلمانان در كنار هم و به یك قبله، روزه گرفتن آنها در یك ماه مشخص، مشرف شدن آنها در یك زمان ویژه به مسجد الحرام، پرداخت صدقه و كمك به افراد فقیر و همه و همه نمونه هایی از اتحاد و برادری بین مسلمین می باشد و علاوه بر این در دین آنها به اعتماد متقابل، دوستی و همكاری و عطوفت تاكید زیادی شده است. ‏مسلمانان در همه جهان خود را متعلق به یك امت واحده می دانند كه محور آن اتحاد مذهبی و اخوت معنوی می باشد كه در قرآن و سنت بدان تاكید فراوان شده است.

در حقیقت برادری در اسلام یك جنبه خاصی است كه در كلیت آن به برادری همه ابنای بشر می رسد. برادری جهانشمول به طور كلی بر اساس سه محور شكل گرفته است؛ محور اول «جهانشمولی پیام پیامبر اكرم(ص)»، محور دوم« وحدانیت خدا و یگانه پرستی ادیان» و محور سوم «اتحاد بشر» ‏است.(5)



*مكتب های اصولی فقه شیعی

محقق داماد در نوشتاری اصول فقه شیعه و مكتب های آن را بر می شمرد. وی از مكاتب اصولی «سامرا»، «نجف» و «قم» نام می برد.(6) محقق داماد در زمینه ی این مكاتب می نویسد:

-مكتب‌‌ اصولی سامرا؛ حوزه‌ ی شیعی‌ شهر سامرا در عراق‌ با هجرت‌ فقیه‌ و اصولی‌ نامدار، مرجع‌ بزرگ‌ شیعیان‌ عصر خویش‌ و مجدّد مذهب‌ در رأس‌ قرن‌ چهاردهم‌ هجری‌، «میرزا محمد حسن‌ حسینی‌ شیرازی‌» (متوفی‌ 1312 ه.ق‌) از نجف‌ به‌ آن‌ دیار (شعبان‌ 1291 ه.ق‌) بنیان‌ یافت‌.

مكتب سامرا در حقیقت‌ همان‌ روشی است‌ كه‌ میرزای‌ شیرازی‌ با تاثیرپذیری‌ از اساتید خویش‌ در تدریس‌ و نگارش‌ فقه‌ و اصول‌ برای‌ خود برگزیده‌ بود و حتی قبل‌ از عزیمت‌ به‌ سامرا در نجف‌ اشرف‌ بدان‌ روش‌ سلوك‌ می ‌نمود و وجه‌ نام‌گذاری‌ به‌ مكتب‌ سامرا، تنها آن‌ است‌ كه‌ در دوران‌ هجرت‌ به‌ آن‌ دیار روش‌ و مكتب‌ مزبور به‌ صورت‌ ویژه ی خود، ترویج‌ یافته‌ است‌.

خلاصه‌ آنكه‌ مكتب‌ سامرا روشی است‌ مبتنی‌ بر آمیختگی‌ میان‌ عناصر «تتبّع»، «تحقیق‌«، «پرداختن‌ تفصیلی»‌ به‌ تمام‌ و یا اكثر مباحث‌ اصولی‌ و «تكثیر روزافزون‌ مباحث»‌، خواه‌ كاربردی‌ باشند و خواه‌ نباشند.

-مكتب‌ اصولی‌ نجف‌؛ بازتاب‌ مخالف‌ مكتب‌ سامرا نسبت‌ به‌ شیوه‌ ی‌ پردازش‌ علم‌ اصول‌ و توسعه‌ ی بی ‌رویه‌ ی آن‌ را می ‌توانیم‌ در مكتب‌ اصولی‌ نجف‌ مشاهده‌ كنیم‌ و آن‌ رابه‌ عنوان‌ «دوره‌ پیرایش‌ و ویرایش» علم‌ اصول‌ معرفی‌ نماییم‌.

پیش‌ كسوت‌ این‌ مكتب‌، «آخوند ملامحمدكاظم‌ خراسانی»، از شاگردان‌ «شیخ‌ انصاری»‌ و «میرزای‌ شیرازی»‌ است‌. وی‌ با تالیف‌ اثر گرانقدر «كفایة‌ الاصول» گامی‌ بزرگ‌ در این‌ راه‌ برداشت‌. او آغازگر نهضتی نوین‌ در علم‌ اصول‌ است‌ و پس‌ از وی شاگردانش‌ راه‌ استاد را ادامه‌ دادند و در این‌ راه‌ از هرگونه‌ تلاش‌ قلمی‌ و بیانی‌ دریغ‌ ننمودند. گفتمان هایی كه‌ در نقد روش‌ سامراییان‌ منتسب‌ به‌ شاگردان آخوند خراسانی برای‌ ما روایت‌ شده‌، حكایت‌گر عمق‌ ذهنیت‌ حاكم‌ بر این‌ گروه‌ است‌.

مكتب‌ اصولی‌ نجف‌ به‌ زودی‌ بر مكتب‌ سامرا تفوّق‌ یافت‌ و به‌ سرعت‌ مرزها را در نوردید، به‌ طوری‌ كه‌ همه‌ حوزه‌های علمیه‌‌ اقماری‌ شیعه‌ را پیرو خود ساخت‌ و «كفایة‌ الاصول‌«، كتاب‌ درسی سطوح‌ عالیه‌ شناخته‌ شد.

-مكتب‌ قم‌ یا مكتب‌ اعتدال؛ «حاج‌ شیخ‌ عبدالكریم‌ حائری یزدی‌« (متوفی‌ 1315 ه.ش‌) یكی‌ از برجسته‌ترین‌ شاگردان‌ مرحوم‌ «سیدمحمد فشاركی اصفهانی» (متوفی‌ 1316 ه.ق‌) به‌ نگارش‌ كتابی‌ مستطاب‌ به‌ نام‌ «دررالفوائد» همت‌ گماشت‌ كه‌ از نظر سبك‌ و شیوه‌ ی‌ طرح‌ مسائل‌ و آیین‌ نگارش‌ نه‌ از «كفایة‌الاصول» الگو گرفته‌ و نه‌ از مكتب‌ سامرا پیروی كرده‌ است‌، بلكه‌ از همان‌ روزهای پس‌ از تألیف‌ به‌ داشتن‌ سبك‌ بدیع‌ و طرح‌ جدید اشتهار یافت‌.

این‌ شیوه‌ به‌ دنبال‌ تاسیس‌ حوزه‌ عملیه‌ ی‌ قم‌، توسط‌ مؤلف‌ عالی‌ مقام‌ «درر الفوائد» تجلّی‌ و رواج‌ یافت‌ كه‌ جا دارد آن‌ را «مكتب‌ قم‌« بنامیم‌. (7)

در پایان باید گفت؛ گستردگی و عمق آثار سیدمصطفی محقق داماد را نمی توان در قالب یك گزارش ارایه داد، با این حال ما سعی كردیم به چند نكته در نوشتار و گفتار ایشان بپردازیم.



پی نوشت ها:

1- http://farheekhtegan.ir/Newspaper/MobileBlock?NewspaperBlockID=714

2-http://www.wikifeqh.ir

3- سوره اسراء، آیه70

4- http://rasekhoon.net/article/show/991467

5- مقوله فرهنگ و صلح در تفكر اسلامی، روزنامه رسالت شماره6976، تاریخ 14/02/89

6- اصول فقه شیعه و مكتب های آن، مصطفی محقق داماد، نشریه نامه فرهنگ، شماره 48، تابستان82

7- http://www.iptra.ir/prte8o8w2jh8p.9ih.bz8jbjg.b94j.htm

*گروه پژوهش و تحلیل خبری

پژوهشم**458**2054