پیكره های آهنین تا دست بافته های ابریشمین و ظریف، از دستمال های سنتی و رنگین تا شیوه خوشنویسی و تذهیب های زرین، گلیم و گلیچ و جاجیم، ظروف سفالی، نمد، پارچه قلمكار از دیگر هنرهای دستی این خطه به شمار می رود.
به واسطه تنوع آب و هوایی در استان سمنان، هنر در هر منطقه ویژگی خاص خودش را از نظر نقش، رنگ و كاربرد دارد و این تنوع بر روی ظروف، دست بافته ها و اقلام صنایع دستی این استان طی هزاران سال نمود پیدا كرده است.
اگرچه در چند سطر نمی توان تمام رشته های صنایع دستی استان سمنان را معرفی كرد، اما در این گزارش تلاش شده، مهم ترین صنایع دستی استان معرفی شود.
سفال، سرامیك، گلیم، قلمكار، منبت، معرق، نمدمالی، دست بافته های سنتی از جمله صنایع دستی فعال استان سمنان است، پیشینه هنرهای دستی در این استان به بیش از 6 هزار سال می رسد.
هنر سفال و سرامیك در استان سمنان حدود 6 هزار سال قدمت دارد و پیشینه هنر نساجی سنتی، گلیم بافی، رودوزیهای سنتی و منبت چوب در این استان نیز به حدود 200 تا 500 سال قبل بازمی گردد.
• سفالگری:
سفالگری یكی از قدیمی ترین صنایعی است كه به دست بشر به وجود آمده و زادگاه آن ایران است.
سفالگری در استان سمنان در هر مقطعی از زمان وجود داشته، اما قدیمی ترین آثار سفالگری در این استان مربوط به حدود 6 هزار سال پیش و مربوط به منطقه تپه حصار دامغان می شود.
هنرمندان بسیاری در استان سمنان توانسته اند در زمینه سفالگری، آثاری قابل توجه به وجود بیاورند، تا جایی كه استان سمنان به عنوان پایتخت سفال هنری در كشور مطرح شده و كارگاههای متعدد با سبك و سیاق متنوع، هنرمندان این استان را در زمره هنرمندان مطرح كشور معرفی كرده است.
اكنون سفالگری در استان سمنان به علت مرغوبیت خاك و اقلیم كویری از اهمیت زیادی برخوردار و این استان را به قطب این هنر تبدیل كرده است.
• سرامیك:
سابقه ساخت ظروف و اشیاء سرامیكی در استان سمنان به بیش از 40 سال گذشته بازمی گردد.
استادان این رشته پس از كسب تجربه و آموزش در این زمینه، اقدام به راه اندازی كارگاههای سرامیك سازی كردند، به طوری كه در حال حاضر بسیاری از شاگردان این رشته به استادان توانایی تبدیل شده اند.
در استان سمنان این رشته هنری از جمله رشته های پررونق محسوب می شود.
• كاشی هفت رنگ :
كاشی هفت رنگ یا كاشی الوان و لعاب دار نیز از جمله هنرهایی است كه توسط هنرمندان استان سمنان تولید و به سایر استانها ارائه می شود.
هنرمندان استان سمنان به واسطه ذوق خود توانسته اند نوعی از كاشیكاری منحصر به فرد و الهام گرفته از هنرهای اسلامی با نقوش هندسی، اسلیمی و تركیبی و نقش برجسته به وجود آورند.
• كبود دانه :
تولید خَرمهره یا همان كبود دانه به زبان سمنانی «كئوكه» از هنرهایی است كه از گذشته وجود داشته تا كنون نیز ادامه یافته است.
خرمهره را بیشتر برای نظر قربانی و دفع چشم بد همان چشم زخم به كودكان و چارپایان گران قیمت می آویختند.
• گلیم بافی:
گلیم بافی از هنرهای ملی ایرانیان است كه پیش از بافت قالی در كشورمان سابقه و قدمت دارد.
بافت قالی در اثر تكامل گلیم بافی طی قرون و اعصار متمادی پدید آمده است.
اگر چه در بافت گلیم به طور معمول از نخ پنبه ای به عنوان تار و از نخ پشمی الوان به عنوان پود استفاده می شود، ولی در برخی مناطق استان سمنان مانند روستای نردین از توابع كالپوش و برخی روستاهای گرمسار از نخ پشمی هم به عنوان تار و هم برای پود بهره می گیرند و بیشتر این تولیدات نیز با رنگهای گیاهی است.
گلیم هر منطقه دارای خصوصیات ویژه ای از نظر طرح و رنگ است.
درحال حاضر گلیم بافی در اكثر روستاها و مناطق استان سمنان رواج دارد.
• جاجیم بافی:
یكی از صنایع دستی استان سمنان كه با دستگاههای بافندگی ساده بافته می شود جاجیم است.
جاجیم یا جاجم، فرشی است ضخیم شبیه پلاس یا گلیم كه به صورت راه راه و رنگین بافته می شود و اغلب بافتی خشن دارد و عرض آن معمولا حدود 20 تا 100 سانتی متر است.
هنر جاجیم بافی در گذشته كاربردهای فراوانی در زندگی مردم استان سمنان داشته، به طوری كه از جاجیم نازك به عنوان چادر زنانه و از نوع كمی ضخیم تر آن به عنوان روانداز و پتو و باز از نوع با ضخامتتر بیشتر به عنوان چادر صحرایی استفاده می شده است.
این رشته اكنون در روستاهای شمالی و كویری استان سمنان رواج دارد.
• نمد مالی:
نمد مالی یكی از كهن ترین و پرسابقه ترین صنایع دستی ایران است و جایگاه خاصی در بین صنایع دستی و روستاییان داشته است.
بر اساس تحقیقات انجام شده، سوابق تاریخی نمد، كهن تر از تمام دست بافته های بشری است و پیشینه آن از قالی نیز كهن تر است.
نقوش نمد از عناصر طبیعی از جمله ماه، خورشید، كوه و درخت گرفته شده و ماده اصلی و اساسی نمد پشم است.
شیوه سنتی نمد مالی سمنان تقریبا با همه شهرها یكسان و ابزار آن نیز كمان، مشته، قالب، طناب، پنجه و پاتیل است.
نمد در سمنان با نقوش و نگاره های نمد چهار گوش خورشیدی، نمد تخم مرغی یا ترنجی، چهار گوش بند رومی، گرد ستاره ای و سایر اشكال هندسی تولید می شود.
نمدهای تولیدی در استان سمنان به عنوان كف پوش و زیرانداز، پوشش و پوشاك، برای روی اسب و زین در حمل و نقل كاربرد دارد.
در گذشته نه چندان دور در استان سمنان كلاههای نمدی نیز تولید می شده است.
اكنون نمد مالی در شهرهای سمنان و شاهرود توسط تعداد انگشت شماری از نمدمالان انجام می شود.
• قلمكار:
یكی دیگر از اقلام صنایع دستی كه در این استان تولید می شود، چاپ قلمكار است.
هنر قلمكار یا چیتگری در واقع نوعی كار چاپ و طرح اندازی بر روی پارچه های پنبه ای مثل كرباس است.
نقوش قلمكار در ابتدا شامل گُل و بوته و اسلیمی بود، ولی در دوران قاجار تصاویر عشاق، مناظر تاریخی و تصویر حیوانات نیز وارد قلمكار شد.
انواع محصولات قلمكار در استان سمنان شامل رومیزی، جانماز، سفره و بقچه است.
سمنان و دامغان از مراكز عمده قلمكار در استان سمنان بودند، اما پس از راه اندازی اولین كارخانه ریسندگی در سمنان، این رشته كه در این شهر به چیتگری معروف بوده منسوخ شد، ولی هم اكنون هنرمندان دامغانی همچنان به آموزش این رشته مشغول هستند.
• معرق چوب:
واژه معرق در حقیقت مرقع و از ریشه رقع یعنی تكه تكه است. معرق چوب به معنی گردآوردن تكه های كوچك رنگین با داشتن طرح از پیش تعیین شده به منظور ایجاد یك نقش واحد زیبا و با استفاده از رنگهای طبیعی چوب است.
معرق چوب از محصولات صنایع دستی است كه سابقه زیادی در استان سمنان ندارد و در دوره معاصر رونق فراوانی پیدا كرده و مورد توجه و علاقه جوانان استان قرار گرفته است.
تنوع در طراحی و رنگ در این هنر از دلایل توجه جوانان به این رشته صنایع دستی است.
برای تولید یك اثر معرق به مواد اولیه از جمله انواع چوب شامل آبنوس، گردو، عرعر، استخوان حیواناتی مثل شتر، اسب، گاو، شاخ گاو، گوزن، قوچ و ورقه های فلزی نیاز است.
طرح های مورد استفاده در معرق چوب شامل نقوش طبیعی گل و پرنده، ابنیه و آثار تاریخی، چهره، نوشتاری و هندسی است.
• منبت و حجم چوبی:
واژه منبت به معنای كنده كاری روی چوب است كه نقش ها به صورت برجسته روی زمینه كار قرار می گیرد.
این هنر در استان سمنان سابقه ای دیرینه دارد، اما با توجه به بافت كم دوام چوب نسبت به عوامل جوی و حشرات، آثاری از چوبهای منبت كاری شده دوره های پیش از اسلام در دست نیست.
استناد به آثار منبت كاری به جای مانده در دوره اسلامی همانند منبت روی صندوقچه مقابر امامزاده تاج الدین پرور و امامزاده محمد بسطام و همچنین درهای مسجد جامع سمنان، مجموعه بایزید بسطامی و امامزاده شیخ (سوسن عطا) شهمیرزاد و منابر مساجد، ستونها و درهای كاخها و خانه های قدیم كه از گذشته به جای مانده، دلیل خوبی بر وجود این هنر در زمانهای مختلف است.
منبت با توجه به ابزارهای منبت كاری به هفت دسته شامل منبت چاقویی، قالبسازی، قلمزنی، فرنگی، منبت معرق، منبت مشبك و تیشه ای تقسیم می شود.
• قالیبافی :
قالیبافی و تولید قالی و قالیچه از دیرباز یكی از تولیدات مهم استان سمنان به شمار می رفته است. این منطقه در ادوار گذشته، دارای استادان زبردست قالیباف و طراح نقش قالی بود و قالیها و قالیچه های نفیسی از دارهای آنها به عمل می آمد، اما امروزه به دلیل ورود فرشهای ماشینی به بازار و نداشتن صرفه اقتصادی و همچنین نبود پشتوانه نیروی كاری و طراح قالی و نیز به دلیل كهولت تدریجی استادان و كارگران قالیباف، این رشته دچار ركود شده است.
قالیبافان استان سمنان از نقش و طرح سایر مناطق مانند تبریز، مشهد، اصفهان، نائین، كاشان، یزد و كرمان استفاده می كنند.
در زمینه بعضی از قالی ها گل های اسلیمی، شكوفه ها، غنچه ها و برگ های گوناگون با شاخه های ظریف و در بعضی دیگر از طرح های شاه عباسی، افشان، ترنجی، خوشه، برگ فرنگی، درختی و شكارگاه استفاده می شود و یا تركیبی از این طرح ها هستند.
مهدی شهر و شاهرود از مراكز مهم تولید قالی و قالیچه در استان سمنان به شمار می روند.
• ساز سازی:
سابقه ساخت ساز در استان سمنان، به علت عشایری بودن مناطقی از استان، محدود به ساخت نی چوپانی و همچنین تنبكهای حلبی برای مراسم آیینی و خانوادگی است و این در حالی است كه هنرمندان استان سمنان طی سه دهه گذشته رشته ساز سازی را فعال كرده اند.
از سال 1356 كه تعدادی از هنرمندان استان سمنان برای ادامه تحصیل در این زمینه به مركز كشور نقل مكان كردند، ساخت ساز به طور حرفه ای در این استان آغاز شد و هم اكنون كارگاه ها و آموزشگاههایی در زمینه ساز سازی در استان سمنان فعال است.
سازهای ساخته شده در استان سمنان همواره مورد توجه اساتید كشوری قرار می گیرد.
ساخت ساز برای كودكان نیز توسط هنرمندان سمنانی مورد توجه قرار گرفته و در سطح حرفه ای انجام می شود.
سازهایی كه در استان سمنان ساخته می شود شامل تار، سه تار، سنتور و كمانچه است و عمده چوبهای مورد استفاده در سازسازی نیز از درخت گردو، توت و چنار است.
بیستم خرداد به عنوان روز صنایع دستی در ایران گرامی داشته می شود.ك/4
7342/6103/ 1650
سمنان - ایرنا - صنایع دستی، هنری برآمده از ذوق آدمی در امتداد گذر تاریخ، از معرق، منبت، گره چینی و حجم های چوبی گرفته تا شبكه بری های حجیم فلزی، همگی از جمله صنایع دستی استان سمنان و تبلور هنر مردم این منطقه است.