نجات دریای خزر از آلودگی ها با گسترش همكاری های بین المللی

21 مرداد برابر با 12 آگوست توسط برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP) به عنوان روز دریای خزر نامگذاری شد.
دریای خزر با وسعت 600 هزارو 384 كیلومتر مربع بزرگترین دریاچه جهان است و طول پیرامون آن به 7000 كیلومتر می‌ رسد. این دریاچه از نظر تنوع زیستی بسیار غنی بوده و حدود 400 گونه آبزی، بومی آن هستند كه ماهیان خاویاری از مهمترین آنها است.
علاوه بر منابع زنده، این دریا پس از خلیج فارس و سیبری، به لحاظ ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیر بستر در مقام سوم قرار دارد.
خزر برای حدود 15 میلیون سكنه حاشیه خود، هزاران فرصت شغلی ایجاد كرده است و منبع اصلی درآمد محسوب می شود.
فعالیت های انسانی بیش از حد و بهره برداری های اقتصادی پرشتاب و كم ملاحظه، موجب تخریب اكوسیستم ‌های طبیعی، آلودگی محیط زیست و كاهش كیفیت آب این دریا شده است.
دخالت های شتاب زده انسانی در دریای خزر كه به شكل تغییر كاربری اراضی شامل تخریب و استحصال اراضی برای ساخت و سازهای بی رویه و غیراصولی ساحلی اعم از اسكله و بندر، مجتمع های گردشگری، مسكونی و تجاری، توسعه فعالیت های اكتشاف و استخراج منابع فسیلی زیربستر، صید بی‌ رویه آبزیان خصوصا ماهیان خاویاری، تخریب زیستگاه ها و از دست رفتن مناطق تخم ریزی ماهیان خاویاری و تخلیه مستقیم آلودگی های شهری، صنعتی و كشاورزی مناطق ساحلی به دریا برخی از تهدیدات دریای خزر است.
بار زیاد آلودگی ها با منابع مشخص و نامشخص در حوزه آبریز رودخانه های منتهی به دریا، در كنار نحوه نامناسب رفتار جوامع انسانی ساحلی با منابع خزر، مدیریت ضعیف مناطق ساحلی، تغییرات فیزیكی عظیم در رژیم طبیعی رودخانه ها مانند سدسازی، استخراج شن و ماسه و نظیر آن از عمده تهدیدات زیست محیطی امروز دریای خزر محسوب می شود.
این تهدیدات سبب اختلال وضعیت طبیعی دریای خزر شده و متاسفانه گونه های ارزشمندی چون ماهیان خاویاری و یا فك دریای خزر به عنوان تنها پستاندار زیستمند این اكوسیستم را در فهرست گونه های در معرض خطر انقراض قرار داده و حیات اكولوژیكی و اقتصادی زیست بوم خزر را متاثر ساخته است.

*** كنوانسیون تهران
نگرانی كشورهای ساحلی از وضعیت رو به تخریب محیط زیست این محدوده آبی باعث شد تا كشورهای ساحلی ضمن به رسمیت شناختن قوانین و مقررات هر یك از دولت های متعاهد و آگاهی از تخریب دریای خزر و توجه به لزوم حفظ و احیای منابع زنده برای نسل های حاضر و آینده و تلاش برای تعریف یك رژیم واحد حفاظت از محیط زیست دریایی، با حمایت سازمان های بین المللی، در قالب برنامه محیط زیست دریای خزر، از اردیبهشت ماه 1377 (1998) اقدامات و تلاش مشترك جهت حفظ و نجات محیط زیست دریای خزر را آغاز كردند.
كشورهای حاشیه خزر در سال 1382 (2003) كنوانسیون منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر 'كنوانسیون تهران' را امضاء كردند و در تاریخ 12 آگوست 2006 برابر با 21 مردادماه 1385 لازم الاجرا شدن این معاهده نامه را به عنوان یك واقعه مهم زیست محیطی جشن گرفتند.
از این رو 21 مردادماه نقطه عطفی در تاریخ همكاری های زیست محیطی در رابطه با دریای خزر محسوب می شود. این كنوانسیون منطقه ای با توجه به اینكه تنها معاهده زیست محیطی مورد توافق پنج كشور حاشیه دریای خزر و تنها بستر همكاری جهت حفاظت و نجات اكوسیستم منحصر بفرد دریای خزر است، مناسب همكاری های منطقه ای كشورهای حاشیه دریای خزر بوده و از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
5 كشور ساحلی دریای خزر با آگاهی از تخریب محیط زیست دریای خزر در اثر آلودگی ناشی از منابع مختلف فعالیت‌های انسانی از جمله تخلیه مواد مضر، خطرناك، مواد زائد و سایر آلودگی های ناشی از منابع دریایی و منابع مستقر در خشكی، با تصمیم راسخ در حفظ منابع زنده دریای خزر برای نسل های حاضر و آینده، با آگاهی به ضرورت تضمین عدم مضر بودن فعالیت‌های مستقر در خشكی برای محیط زیست دریای خزر، با توجه به خطرات ناشی از نوسانات سطح آب كه محیط زیست دریای خزر و خصوصیات اكولوژیكی و آب نگاری منحصر به فرد آن را تهدید می‌كند، با تاكید بر اهمیت حفاظت از محیط زیست دریای خزر، با تصدیق اهمیت همكاری میان دولتهای ساحلی خزر و با سازمان‌های بین ‌المللی مربوطه و با هدف حفاظت و نگهداری محیط زیست دریایی خزر كنوانسیون تهران را امضا كردند.

*** پروتكل های الحاقی به كنوانسیون تهران
طی سالیان گذشته زیرمجموعه كنوانسیون تهران چهار پروتكل توسط دبیرخانه موقت كنوانسیون، برنامه محیط زیست سازمان ملل و كشورهای عضو كنوانسیون تهیه و طی جلسات متعدد كارشناسی مورد بررسی و بازبینی قرار گرفته است.

** پروتكل آمادگی، واكنش و همكاری منطقه‌ای در مبارزه با سوانح آلودگی نفتی
در اجرای اصل 123 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، قانون الحاق به این پروتكل درجلسه علنی روز یكشنبه 15/5/1391 مجلس شورای اسلامی و تأیید شورای محترم نگهبان به تصویب رسید و در تاریخ 19/6/91 توسط ریاست محترم جمهور جهت اجرا به سازمان حفاظت محیط زیست ابلاغ شد.
این پروتكل 90 روز پس از تصویب توسط تمام كشورها در مجالس آنها لازم الاجرا شد. در حال حاضر تمام كشورها به غیر از قزاقستان این پروتكل را در مجالس خود به تصویب رسانده اند.
موقعیت استراتژیك دریای خزر بین اروپا و جنوب شرقی آسیا، این دریا را شاهراه اصلی برای حمل و نقل كالا میان اروپا و كشورهای ساحلی خزر، تركیه، خاورمیانه و آسیای شرقی كرده است اما از آنجا كه خزر محصور در خشكی است، ظرفیت تحمل آن نیز نسبت به دریاهای دیگر محدودتر است.
پروتكل 'آمادگی، واكنش و همكاری منطقه‌ای در مبارزه با سوانح آلودگی نفتی' به نحوه مقابله با آلودگی های نفتی كه در اثر سوانح دریایی ممكن است در دریای خزر روی دهند می‌پردازد كه بر اساس آن، متعاهدین باید تمامی تدابیر مناسب جهت آمادگی و مقابله با سوانح آلودگی نفتی ، ایجاد سیستم ملی مقابله با آلودگی نفتی توسط دولت های عضو و تهیه دستورالعمل هایی برای جوانب كاربردی، عملیاتی و فنی ایجاد كنند.
این پروتكل پس از سال ها بحث و بررسی توسط كارشناسان كشورهای عضو كنوانسیون تهران، سرانجام در سومین نشست كشورهای عضو كنوانسیون در قزاقستان به امضای مسوولان محیط زیست كشورهای حاشیه دریای خزر رسید و تحت عنوان پروتكل آكتائو (محل امضای پروتكل در قزاقستان) نام گرفت.
بر اساس ماده 8 این پروتكل، هر طرف متعاهد در راستای نظام های ملی آمادگی و واكنش نسبت به نشت نفت، متعهد می ‌شود.
همچنین بر اساس ماده 9 این پروتكل، هر طرف متعاهد باید اقدام های لازم را به عمل آورد تا اطمینان حاصل كند كه كشتی های حامل پرچم آن طرح اضطراری آلودگی نفتی را به گونه ای كه مطابق مقررات مربوط بین المللی مورد نیاز است، همراه داشته باشد.

** پروتكل حفاظت از دریای خزر در برابر آلودگی‌های ناشی از منابع و فعالیت‌های مستقر در خشكی
چهارمین كنفرانس كشورهای عضو كنوانسیون تهران در 20 تا 22 آذرماه 1391 (12-10 دسامبر 2012) با شركت وزرا و معاونان وزرای محیط زیست كشورهای عضو این كنوانسیون در شهر مسكو برگزار شد.
در این كنفرانس متن پروتكل 'حفاظت از دریای خزر در برابر آلودگی‌های ناشی از منابع و فعالیت‌های مستقر در خشكی' مورد تصویب تمام كشورهای عضو قرار گرفته و توسط ایران و تركمنستان در همان اجلاس به امضا رسید.
روسیه و قزاقستان نیز در مهلت 6 ماه اعلام شده پروتكل را امضا كردند و آذربایجان نیز مستقیما برای تصویب پروتكل توسط مجلس كشور خود اقدام كرد.
این پروتكل به كاهش آلودگی دریای خزر ناشی از منابع مستقر در خشكی می پردازد، ورود چنین آلودگی هایی به دریا عمدتا از طریق رودخانه ها صورت می گیرد، پیش نویس متن این پروتكل در جلسات متعددی كه بسیار هم بحث برانگیز بوده اند توسط كارشناسان منطقه مورد بازبینی قرار گرفته و نهایتا در این جلسه متن پروتكل تایید نهایی شد.
در جلسه علنی مجلس شورای اسلامی 18/5/94 كلیات این پروتكل مورد تصویب قرار گرفت.

** پروتكل حفاظت تنوع زیستی
این پروتكل به حفاظت از تنوع زیستی دریای خزر با تاكید بر حفاظت گونه ای و همچنین حفاظت از زیستگاه ها می پردازد، پروتكل حفاظت از تنوع زیستی در پنجمین كنفرانس كشورهای عضو كنوانسیون تهران كه در اردیبهشت ماه 1393 در تركمنستان برگزار شد مورد تایید نهایی قرار گرفت و به امضای وزرای محیط زیست ایران و تركمنستان رسید.
سایر كشورها نیز در مدت زمان تعیین پروتكل مذكور را امضا خواهند كرد و یا مستقیما برای تصویب آن در مجالس خود اقدام خواهند كرد. این پروتكل در حال حاضر مصوبه هیات دولت را دریافت كرده و مراحل تصویب توسط مجلس شورای اسلامی را طی می ‌كند.

** پروتكل ارزیابی اثرات زیست محیطی فرامرزی
بر اساس این پروتكل كشورهای عضو متعهد می شوند تا پیش از اجرای طرح های بزرگ كه احتمال دارد اثرات سوء فرامرزی برای سایر كشورها در منطقه دریای خزر ایجاد كنند، مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی انجام داده و گزارش آن را به دبیرخانه كنوانسیون و كشورهای عضو درخواست كننده ارایه دهند.
این پروتكل هنوز تحت بررسی كارشناسی توسط كشورهای منطقه قرار دارد.
علمی 9014**1440