مهدی اخوان ثالث در 1307 خورشیدی در مشهد دیده به جهان گشود، پدر وی از اهالی یزد بود كه در جوانی به مشهد مهاجرت كرد و پیشه ی عطاری و طبابت سنتی را برای خود برگزید. مهدی اخوان ثالث دوره ی ابتدایی و متوسطه را در زادگاه خود به پایان رساند و فارغ التحصیل هنرستان صنعتی شد و در همین رشته آغاز به كار كرد تا آن كه در 1327 خورشیدی به تهران رفت و به خدمت آموزش و پرورش درآمد. همچنین او در كنار آن، فعالیت صدا برگردانی (دوبله) فیلم‌های مستند را در استودیو «گلستان» انجام می داد.
مهدی اخوان ثالث با كودتای بیست و هشتم مرداد 1332 خورشیدی و دگرگونی نظام سیاسی- فرهنگی جامعه ی ایران، همچون بسیاری از اهالی قلم، دستگیر و روانه زندان شد، در این هنگامه از امضای تعهدنامه برای آزادی امتناع ورزید و چند ماه در زندان ماندگار شد.
پس از رهایی از زندان تا آخر عمر، هیچ‌گاه برای حزب و دسته‌ای خاص فعالیتی انجام نداد و در واقع از كارهای روزمره سیاسی كناره‌گیری كرد. در 1336 خورشیدی به فعالیت در رادیو پرداخت و در روزنامه ی «ایران ما» مشغول به كار شد. در این هنگام برای دومین بار كه این بار اتهام او سیاسی نبود، بازداشت و راهی زندان شد. اگر چه اشعارش در این زمان حكایت از مردمی است كه زیر فشار قدرت حاكمه قرار داشتند و او راوی قصه‌های آنان بود، اما قصه‌ای به نام «قصه قصاب كش» یا «قصاب جماعت حاكم و م. امید جماعت محكوم» باعث شد فردی از وی شكایت كند و اینگونه روانه زندان شود. این شاعر دفترهای «پاییز در زندان» و «زندگی می‌گوید» را در روزگار زندان خلق كرد.
مهدی اخوان ثالث شعر را اینگونه تعریف می كند:«شعر حاصل بی تابی آدم است در لحظاتی كه شعور نبوت بر او پرتو انداخته. حاصل بی تابی در لحظاتی كه آدم در هاله ای از شعور نبوت قرار گرفته است. شاعر بی هیچ شك و شبهه ای طبعا و بالفطره باید به نوعی دیوانه باشد و زندگی غیرمعقول داشته باشد و این زندگی های عادی كه غالبا ماها داریم زندگی شعری نیست. باید همه عمر، هستی، هوش، همت، همه خان و مان و خلاصه تمامت بود و نبود وجود را داد.»
شعر مهدی اخوان ثالث سه دوره را پشت سر گذاشته است. دوره نخست كه از 20 سالگی او آغاز شد و تا 1332خورشیدی ادامه پیدا كرد. شعرهای وی در این دوره به سبك كلاسیك بود. «ارغنون» نام كتابی كه در این دوره به چاپ رسید و در آن از قالب های غزل، قصیده، قطعه، مثنوی، تركیب بند و رباعی استفاده شده است. اگرچه نگاه او در شعر های این دوره، به ویژه در غزل هایش، عاشقانه و فردی به شمار می رود و هنوز اجتماعی نشده است اما رگه هایی از موضوع های اجتمایی نیز در برخی از آنها مشاهده می شود.
دوره دوم شعر وی پس از كودتای بیست و هشتم مرداد 1332 خورشیدی آغاز می شود و تا نزدیكی 1350 خورشیدی ادامه پیدا می كند. او در این دوره به شعر نیمایی می پردازد و با تسلطی كه بر وزن های كلاسیك دارد و با علاقه ای كه به زبان خراسانی نشان می دهد، با درهم آمیزی آنها با شعر نیمایی، شعرهایی خلق می كند كه از نظر وزن، قافیه، زبان و مفهوم نو و متفاوت هستند. همچنین در همین هنگامه است كه مضمون های سیاسی، اجتماعی و فلسفی در شعرهای او جان می گیرد. «زمستان» نخستین مجموعه ای بود كه در این دوره منتشر شد و به قول برخی بزرگان ادبیات معاصر، همچون توفانی در جامعه ی ادبی ظهور كرد. در واقع این همان كتابی است كه اخوان را اخوان كرد و نامش را بر سر زبان ها انداخت.
دوره ی سوم شعر مهدی اخوان ثالث از ابتدای دهه ی 50 خورشیدی تا پایان عمرش ادامه داشت. از جمله كارهای وی در این دوره «بدعت ها و بدایع نیما یوشیج» و «عطا و لقای نیما یوشیج» به شمار می رود كه در این اثر به استحكام شعر نو فارسی، به ویژه بخش نیمایی آن پرداخته است.
وی از 1348 تا 1353 خورشیدی برای تلویزیون آبادان برنامه‌سازی كرد اما حادثه مرگ دخترش لاله، سبب شد به تهران بازگردد و در رادیو و تلویزیون ملی ایران كار كند.
مهدی اخوان ثالث در 1356 خورشیدی در دانشگاه‌های تهران، ملی و تربیت معلم به آموزش شعر سامانی و معاصر روی آورد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای مدتی در سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی مشغول به كار شد. وی در 1369خورشیدی به دعوت خانه ی فرهنگ آلمان برای برگزاری شب شعر و برای نخستین بار به خارج از كشور سفر كرد و پس از آن به فرانسه، انگلیس، آلمان، دانمارك، سوئد و نروژ رفت و در این كشورها شعرهایش از طرف فرهنگ دوستان ایرانی مورد استقبال فراوان قرار گرفت.
سرانجام مهدی اخوان ثالث چند ماه پس از بازگشت به ایران در چهارم شهریور 1369 خورشیدی به دلیل بیماری در بیمارستان مهر تهران درگذشت. پیكر وی در كنار آرامگاه فردوسی در باغ توس مشهد به خاك سپرده شد.
اكنون بر سخنان شاعران و بزرگان این سرزمین درباره ی مهدی اخوان ثالث گذری كوتاه داریم:
**سیمین بهبهانی: اخوان در تلفیق زبان و مكتب خراسانی و قالب نیمایی درخششی دارد كه او را در رده ی شاعران بزرگ این سرزمین قرار می دهد. بی تردید می توان او را پس از نیما با عنوان «بزرگ» مشخص كرد. در شعر نو، وجودش ستونی بود كه یك گوشه ی این بنای تازه برپا شده را بر دوش خود نگاه می داشت.
** فروغ فرخزاد: اخوان در هر حال در ردیف نیما و شاملو است. یكی از آن آدم هایی كه اگر هم دیگر شعر نگوید به حد كافی گفته است. شعر اخوان به شكل خیلی صمیمانه ای هم برای این دوره محسوب می شود و هم برای خود اخوان. زبانی كه او در شعر به وجود آورده برای من همیشه حالت زبان سعدی را دارا است. مشكل می شود كه آدم كلمات رگ و ریشه دار و سنگین زبان فارسی را كنار كلمات زبان روزانه و متداول بگذارد و هیچ فردی متوجه نشود، یعنی این كار را آنقدر صمیمانه و ماهرانه انجام دهد كه آدم بی آنكه متوجه بشود، بگذرد، مثل شعرهای سعدی و كاری كه او با كلمات عربی می كرد.
**نادر نادرپور: شعر او یكی از سرچشمه های زلال شعر امروز و تاثیر آن بر نسل خودش و نسل بعدی مهم است. اخوان میراث شعر و نظریه ی نیمایی را با هم تلفیق كرد و نمونه ای ایجاد كرد كه بدون آنكه از سنت گسسته باشد، بدعتی بر جای گذاشت. اخوان مضامین خاص خود را دارا بود. مضامینی در سوگ بر آنچه در دلش وجود داشت. این سوگ گاهی به ایران كهن بر می گشت و گاه به روزگاران گذشته خودش و سرشار از سوز و حسرت بود.
**هوشنگ گلشیری: تعلق خاطر اخوان را به ادب كهن هم در التزام به وزن عروضی و قافیه بندی، ترجیع و تكرار می‌توان دید و هم در تبعیت از همان صنایع لفظی قدما مانند مراعات النظیر و جناس و غیره.
*پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز درگذشت مهدی اخوان ثالث با «فاطمه راكعی» شاعر، نویسنده و مدیر عامل انجمن خانه ی شاعران ایران به گفتگو پرداخت.
فاطمه راكعی با اشاره به زندگی اخوان ثالث گفت: وی به عنوان یك شاعر مطرح و ارزشمند در دوره ی پیش از انقلاب اسلامی و شرایط سخت سیاسی آن زمان از لحاظ اجتماعی در میان جوانان و روشنفكران تاثیر گذار بود. مهمترین شعر اخوان ثالث كه نمایان گر فضای اجتماعی دوره ی پهلوی دوم و پس از كودتای بیست و هشتم مرداد 1332 خورشیدی بود، شعر زمستان محسوب می شود. این شعر در زمره ی شعرهای نمادین و ماندگار است. اخوان ثالث در این شعر با موضوع اجتماعی به فضای بسته و دور از شور و هیجان آزادی اشاره دارد. اگر حال و هوای شعر زمستان را در نظر بگیریم دلتنگی، یاس و ناامیدی از بهبود اوضاع اجتماعی و سیاسی در آن مشاهده می شود. این نگاه و مساله ای است كه بر غربت و تنهایی انسان ها اشاره دارد و می خواهد با جامعه ارتباط برقرار كند و در پی آگاهی بخشی به آن است.
مدیر عامل انجمن خانه شاعران ایران در مورد سبك شعری مهدی اخوان ثالث، بیان داشت: وی در میان شاگردان نیما یوشیج از بارزترین آنان بود و از فكر و سبك او بسیار تاثیر گرفته است. نماد گرایی كه نیما یوشیج، به عنوان یك شاعر نمادین بر آن تاكید داشت در شعرهای مهدی اخوان ثالث خود را نشان می دهد.
فاطمه راكعی در مورد ویژگی شعر مهدی اخوان ثالث گفت: یكی از ویژگی های بارز شعر وی كهن گرایی و باستان گرایی است كه این امر در شعر احمد شاملو نیز دیده می شود. مهدی اخوان ثالث هم در شعر نو و هم در شعر كلاسیك با این نوع بیان سخن می گوید و به لحاظ نحوی و دستوری بیانش متمایل به این سبك است. هر چند یكی از ویژگی های شعر نیمایی ایجاد تغییر در سبك خط و نحو زبان فارسی بود كه این امر نیز در شعر اخوان ثالث مشهود و مشخص است.
وی در مورد شعر «تو را ای كهن بوم و بر دوست می دارم» گفت: مهدی اخوان ثالث این شعر را در اواخر عمر و به سبك كلاسیك سرود كه بسیار دلنشین، تاثیرگذار و وطن خواهانه است. وی با وجود آن كه از سبك نیمایی پیروی می كند خود نیز دارای سبك خاصی است یعنی در واقع مقلد نیما نیست هر چند متاثر از افكار و آرا او بوده است اما زبان مختص خود را دارد. نمادگرایی و نگاه به جامعه و پوشیده سخن گفتن در مورد مسایل جامعه در شعر وی فراوان دیده می شود.
فاطمه راكعی در پایان در مورد سنت و تجدد كه در شعر مهدی اخوان ثالث وجود دارد، یادآور شد: وی به صورت تعمدی در شعر خود بافت و واژه های كهن به كار می برد به همین دلیل باید گفت كه شعر وی تلفیقی از زبان كهن و فكر و نگاه نو محسوب می شود. یكی دیگر از ویژگی هایی كه شعر مهدی اخوان ثالث را ممتاز كرده، مطالعه ی منابع كهن نظم و نثر فارسی به وسیله ی وی بوده و به همین دلیل در خلق عبارت ها و واژه ها از این متن ها تاثیر پذیرفته است.
منابع:
- اشرف زاده، رضا. فارسی عمومی ، چاپ هشتم 1384
- اخوان ثالث، مهدی. ترا ای كهن بوم و بر دوست دارم، تهران: انتشارات مروارید 1367
- اخوان ثالث،مهدی. آن گاه پس از تندر ، چاپ سوم، تهران: انتشارات سخن 1384
- اخوان ثالث،مهدی. بهرین امید ،چاپ میهن، تهران 1348 ص 35 تا 34
- دست غیب، عبدالعلی. نگاهی به مهدی اخوان ثالث، تهران:انتشارات مروارید 1373
- وقاری، مهوش. آوا و القا، رهیافتی به شعر اخوان ثالث، تهران: انتشارات مرسس 1383
*گروه اطلاع رسانی (مهدی احمدی)
پژوهشم**9362**2002**9131
تهران- ایرنا- «مهدی اخوان ثالث» شاعر پرآوازه و موسیقی‌پژوه ایرانی است و آثار او آمیزه ای از سنت و تجدد محسوب می شود. این شاعر توانا در شعر كلاسیك و نو سروده هایی ناب و بدیع دارد كه با بیانی روان با مخاطب سخن می گوید و در اثرهایش از سبك كهن و نوین پیروی می كند.
