از هزینه های هنگفت توسعه «حرمین شریفین» تا تكرار حوادث خونین حج

حج امسال با تلخی های بسیاری برای زایران حرم امن الهی همراه بود. در ابتدای موسم حج و در حالی كه عده ی زیادی مشغول طواف كعبه بودند، سقوط جرثقیلی چند تنی جان بیش از صد زایر را به شكلی فجیع گرفت. این حادثه ی بی سابقه كه افزون بر زایران، امنیت خود مسجدالحرام و كعبه را نیز زیر سوال برد، نگاه ها را بار دیگر به چرایی و چگونگی طرح های عمرانی پیرامون این مكان مقدس جلب كرد كه سال ها از آغاز آن می گذرد؛ طرح هایی كه در ابتدا با ادعای ایجاد فضای كافی در راستای تسهیل و البته گسترش حضور حجاج در مسجدالحرام آغاز شد ولی اكنون و بعد از گذشت چندین سال، نتیجه ی حاصل از آن برج های بلند و هتل های لوكس و مركزهای خرید پرشمار در حاشیه ی این مكان بوده است. به گفته ی بسیاری از زایران، این طرح ها افزون بر تهدید امنیت جانی حاجیان، قداست خانه ی خدا را تا حد زیادی زیر تاثیر قرار داده است.
این تمركز سرمایه و اجرای طرح های عمرانی چند میلیون دلاری در اطراف كعبه، در حالی است كه بی توجهی دولت عربستان در به بازنگری در طراحی و ساخت مسیرهای عبوری زایران نظیر منا، طی سال های گذشته بارها زمینه ی رخدادهایی مرگبار را ایجاد كرده است.
حادثه ی تلخ روز پنجشنبه در منا در جریان «رمی جمرات» (پرتاب سنگ به نماد شیطان) كه به كشته و زخمی شدن بیش از 2 هزار زایر از جمله شمار زیادی از زایران ایرانی منجر شد در شرایطی رخ داد كه عكس و فیلم های موجود از برگزاری موسم حج حكایت از حضور سالانه هرچه بیشتر زایران در این مراسم دارد و این در حالی است كه پهنا و ورودی و خروجی های این مسیر 2 كیلومتری متناسب با نیاز جمعیت انبوه، تغییر نیافته است.
ازدحام جمعیت زایران در مسیرهای تنگ موجود و البته ناتوانی در مدیریت این جمعیت میلیونی، طی دوره های مختلف جان افراد زیادی را گرفته است. در سال 1990 میلادی بیش از 1400 نفر، در سال 1994 نزدیك به 270 تن، در سال 1998 حدود 100 نفر و در سال های 2004 و 2006، به ترتیب بیش از 250 و 300 حاجی در منا جان خود را از دست دادند؛ آماری كه شایسته بود دولت عربستان با در نظر گرفتن آن تغییرهایی اساسی را برای ایجاد فضای عبور و مرور كافی و بی خطر زایران در این منطقه ایجاد كند.
نكته ی تامل برانگیز در خصوص بی توجهی به ایجاد تغییر در مسیرها و فضاهای حركت و حضور حاجیان این است كه سود سالیانه ی دولت عربستان از مراسم حج مبلغی نزدیك به 9 میلیارد دلار برآورد می شود؛ مبلغ هنگفتی كه هزینه ی درصدی از آن برای ایجاد فضای مناسب حج می توانست از بروز فجایعی نظیر حوادث مرگبار منا جلوگیری كند.

***تاریخچه ی طرح های عمرانی مكه
طرح های توسعه یی مكان های اصلی برگزاری مناسك حج در شهرهای مكه و مدینه، از جمله مسجدالجرام، مسجدالنبی، صفا و مروه و منا طی سال های اخیر بارها تكرار شده و سابقه ی آن به مدت ها قبل باز می گردد. طبق سندها، نخستین طرح های توسعه یی در مكه و مدینه با هدف افزایش گنجایش مسجدالحرام و مسجدالنبی و در سال 1932 صورت گرفت. پیش از این تاریخ، این 2 مكان به ترتیب نزدیك به 48 هزار و 17 هزار زایر را در خود جای می داد. با وجود ایجاد تغییرهای گسترده كه آخرین آن به سال 1992 باز می گردد و البته هنوز نیز در جریان است، ظرفیت كنونی به بیش از یك و نیم میلیون زایر افزایش یافته است. البته مقام های سعودی طی این سال ها و با هدف تسهیل ورود و خروج زایران به مكه و مدینه، اقدام به ساخت بندر و فرودگاه های تازه یی نیز كرده اند.
طرح های توسعه ی سعودی ها در مكه ابتدا در سال 1985، با تخریب نزدیك به 95 درصد مكان ها و ساختمان های تاریخی این شهر آغاز شد. البته تخریب بسیاری از این مكان ها كه عمر برخی از آن ها به بیش از هزار سال می رسید نه با هدف كمك به برگزاری مراسم حج بلكه برای منفعت های اقتصادی نظیر ساخت هتل های بزرگ و قصر صورت گرفت تا جایی كه یكی از معروف ترین هتل های شهر مكه، «هیلتون»، در جایی واقع شده است كه پیشتر به عنوان خانه ی ابوبكر شناخته می شد و مكان یكی از قصرهای پادشاه عربستان نیز سال ها پیش مسجدی با عنوان «ابوقبیس» بود.
ساخت وساز و گسترش این شهر طی سال ها همچنان ادامه یافته است ولی اصلی ترین و گسترده ترین این طرح ها را می توان مربوط به سال 2004 و آغاز ساخت برج «ابراج البیت» و هتل «برج سلطنتی ساعت» دانست؛ پروژه یی عظیم كه در سال 2012 به پایان رسید و برای اجرای آن، مكان های تاریخی یی نظیر «قلعه اجیاد» -كه در حدود سال 1780 برای حفظ و حراست از مكه در مقابل دزدان ساخته شد- و همچنین رواقی تاریخی مربوط به دوره ی عثمانی به طور كامل نابود شد. با وجود این كه هدف از ساخت این مكان ها در فاصله یی بسیار نزدیك به محوطه ی اصلی مسجدالحرام، تسهیل حج و اسكان زایران عنوان شده ولی در نتیجه ی ساخت این سازه های عظیم، سایه ی تجمل گرایی بر كعبه سنگینی می كند و حتی زایران ناچار هستند هنگام طواف شاهد حضور بیلبوردها و پوسترهای عظیم تبلیغاتی باشند.
همزمان با پایان ساخت این برج و هتل عظیم، فاز تازه یی از طرح های عمرانی با عنوان «طرح توسعه ی مطاف» در راستای افزایش ظرفیت مسجدالحرام تا نزدیك به 2 میلیون نفر از طریق افزودن چند طبقه به محوطه ی اصلی مسجدالحرام آغاز شد و آن طور كه گفته می شود تا پایان سال 2020 نیز ادامه خواهد یافت. این طرح كه اجرای آن اكنون وارد فاز سوم خود شده، مساحتی معادل 35 درصد منطقه ی مركزی اطراف حرم را در بر خواهد گرفت و ورودی اصلی آن نمای مسجد الحرام را تشكیل خواهد داد.
یكی از مهم ترین نكته هایی كه در این طرح تلاش شده به آن توجه شود، مشرف بودن همه ی طبقه ها به كعبه به نحوی است كه زایران هنگام طواف بتوانند آن را ببینند. علاوه بر این، در هدفگذاری های این طرح مشخص شده است كه با اجرایی شدن آن، فضای بیشتری برای نمازگزاران فراهم شود و همچنین تردد عابران هم بصورت روانتری صورت گیرد. طبق اعلام مسوولان حرمین شریفین، با اجرای طرح توسعه ی مطاف در مسجد الحرام، ظرفیت طواف كنندگان كعبه از ۴۸ هزار نفر در ساعت به ۱۰۵ هزار نفر در ساعت افزایش خواهد یافت.
در حال حاضر و در جریان اجرای این طرح، بخش هایی از محوطه ی اطراف مسجد الحرام تخریب شده و در نتیجه سازه ی فلزی چند طبقه‌ یی ایجاد شده است. همچنین، در نتیجه ی اجرای این طرح عمرانی سنگین، كارگران همیشه و در سه شیفت مشغول كار هستند و جرثقیل های غول آسایی مسجدالحرام را در برگرفته است؛ جرثقیل هایی كه سقوط یكی از آن ها در ابتدای موسم حج امسال به دلیل بی احتیاطی و رعایت نشدن اصول ایمنی، جان بیش از یكصد زایر را گرفت و به بخشی از مسجدالحرام و مطاف نیز آسیب های جدی وارد كرد.
طرح های عمرانی گسترده ی مكه به مكان های زیارتی ختم نمی شود. در ماه مه سال جاری، پایگاه انگلیسی «دیلی میل» در گزارشی از برنامه ی دولت سعودی مبنی بر ساخت و تكمیل بزرگ ترین هتل جهان در مكه خبر داد. طبق این گزارش، این هتل كه قرار است تا پایان سال 2017 میلادی گشوده شود، شامل بیش از 10 هزار اتاق و نزدیك به 70 رستوران و دیگر امكانات خواهد بود و مساحتی معادل 4.6 متر مربع را به خود اختصاص خواهد داد.
روزنامه ی انگلیسی «گاردین» نیز در نوامبر 2010 و در حالی كه بسیاری از طرح های عمرانی مكه در حال آغاز یا در جریان تكمیل بود در گزارشی این اقدام سعودی ها را در راستای گسترش توریسم اسلامی در مكه و البته مدینه عنوان كرد. این گزارش نوشت: تاكنون بسیاری از كوه های مكه و مكان های تاریخی این شهر از بین رفته و جای خود را به برج های بلند و آسمان خراش ها داده است.
پایگاه خبری «راشاتودی» در گزارشی كه پارسال در این خصوص منتشر كرد با زیر سوال بردن ادعای سعودی ها مبنی بر خدمت رسانی بهتر به زایران حرمین شریفین از طریق اجرای این عملیات عمرانی نوشت: با در نظر گرفتن افزایش سالانه ی تعداد زایران در مكه و مدینه، توسعه ی این مكان ها امری طبیعی است. با این حال مجریان این پروژه كوچك ترین اشاره یی به تاثیر ساخت این بناها بر مكان های تاریخی مذهبی اطراف مسجدالحرام و مسجدالنبی نمی كنند. یكی دیگر از موردهای قابل تاملی كه این گزارش به آن پرداخت، جنبه ی تجمل گرایی و تمركز سرمایه ی بسیار زیاد در این مكان ها بود. راشاتودی در این خصوص نوشت: هزینه ی اقامت یك شب در بسیاری از هتل های لوكس مكه و مدینه بیش از 500 دلار است حال آن كه پیامبر مسلمانان همواره آن ها را به مساوات و برابری فراخوانده است.
طبق اطلاعات بدست آمده از مقام های سعودی، با اجرای این طرح ها تعداد سالیانه ی زایران حرمین شریفین از 12 میلیون به 17 میلیون زایر در سال 2025 خواهد رسید.

***توسعه ی مسجدالنبی
مسجدالنبی نیز در كنار مسجدالحرام، هدف طرح های توسعه یی متعددی طی سال های اخیر بوده است. البته این این مسجد مقدس كه پیكر پیامبر اسلام در آن دفن شده است، بارها آماج حمله ی وهابیان قرار گرفته است. طبق سندهای تاریخی، در سال 1905 و با فتح مدینه به دست «عبد العزیز بن عبد الرحمن آل سعود»، اغلب مسجدهای این شهر نابود شد و مسجدالنبی جزو معدود بناهای مقدسی است كه از نابودگری سعودی ها در امان ماند. باوجود نابودی كامل سازه های طلاكاری آرامگاه پیامبر به دست این گروه، گنبد مسجد به دلیل مقاومت بالا سالم باقی ماند.
با تشكیل رسمی سلطنت خاندان آل سعود در سال 1932، مسجدالنبی تغییرهای گوناگونی را از سر گذراند. طبق دستور عبدالعزیز بن عبد الرحمن، ابتدا قسمت هایی از محوطه ی اطراف این مكان در راستای تشكیل راهروهای كافی برای نمازگزاران تخریب شد. در سال 1974 و در زمان سلطنت «ملك فیصل» نیز بیش از 40 هزار و 400 متر مربع به مساحت این مكان اضافه شد. این طرح در سال 1985 و با آغاز پادشاهی «ملك فهد» ادامه پیدا كرد و به دستور او، ساختمان ها و مكان های تاریخی بسیاری در اطراف مسجدالنبی زیر چرخ بولدوزرها از بین رفت. این پروژه ها تا سال 1992 ادامه یافت تا جایی كه گستره ی مسجدالنبی در این سال به 1.7 میلیون متر مربع رسید.
توسعه ی این مكان با هدف افزایش ظرفیت زایران و همچنین ایجاد هتل و مركزهای خدمات رسانی لوكس، طی سال های اخیر نیز همچنان ادامه یافته و اكنون وارد فاز جدی تری شده است. توسعه ی مسجدالنبی كه ارایه ی طرح های اولیه ی آن به سال 2012 باز می گردد و هزینه ی آن چیزی نزدیك به 6 میلیارد دلار برآورد شده است، ظرفیت این مكان را تا 1.6 میلیون نفر افزایش خواهد داد. البته اجرای این طرح در مسجدالنبی نیز مانند مسجدالحرام، مساوی با از بین رفتن بسیاری از مكان های تاریخی و مذهبی مدینه خواهد بود؛ سیاستی كه عربستان آن را از سال 1985 تاكنون به طور جدی پیگیری كرده است.
راشاتودی در مارس سال گذشته ی میلادی در گزارشی در خصوص خطرهای احتمالی اجرای این طرح در اطراف مسجدالنبی نوشت: گفته می شود با اجرای طرح توسعه یی مسجدالنبی، سه نمونه از قدیمی ترین مسجدهای جهان كه در شهر مدینه قرار دارد نابود خواهد شد و آسیب زیادی به بناهای تاریخی این شهر كه به قرن هفتم باز می گردد وارد خواهد شد.
به گفته ی «عرفان العلوی» رییس بنیاد تحقیقاتی میراث اسلامی، در سال 2014 طرحی مفصل و 61 صفحه یی به مقام های سعودی پیشنهاد شده است كه در صورت اجرای آن، قبر پیامبر از مسجدالنبی جدا خواهد شد؛ اقدامی كه العلوی معتقد است به نابودی آن منجر خواهد شد. او در گفتگو با پایگاه «تایم» در سال 2014 گفت: آن ها نمی توانند این اقدام را بدون آسیب جدی به این مكان اجرایی كنند. این اقدام امنیت قسمتی را كه به عنوان مكان تولد پیامبر شناخته می شود نیز به خطر می اندازد. سعودی ها حتی اكنون وجاهت این مكان را زیر سوال می برند و با نصب تابلوهایی به زبان های مختلف عنوان می كنند كه هیچ مدركی مبنی بر حقیقی بودن ادعای تولد پیامبر در این مكان وجود ندارد و در نتیجه دعا كردن در این مكان جایز نیست.

***سخن پایانی
سعودی ها طی سال های اخیر با لجاجت و خشمی توصیف ناپذیر به تخریب بسیاری از مكان های مقدس و ارزشمند برای مسلمانان سراسر جهان اقدام كرده اند؛ مكان هایی كه به گفته ی ناظران، تخریب آن در سكوت و شب هنگام صورت می گیرد و چند ماه یا سال ها بعد جای خود را به بنگاه های سودآور تازه یی نظیر هتل ها و مركزهای خرید لوكس برای دولت سعودی می دهد.
اجرای این طرح ها كه هزینه های چند صد میلیونی دلاری به همراه دارد و عمده ی آن از طریق سفر زایران به عربستان سعودی تامین می شود در حالی است كه به نظر می رسد هدف اصلی آن خدمت رسانی به عده ی خاصی از زایران متمول سعودی و كشورهایی است كه دارای رابطه های نزدیك با ریاض هستند. در اینجا این پرسش مطرح است كه چه تعدادی از مسلمانان جهان توانایی اقامت در برج-هتل های لوكس عربستان یا خرید از مركزهای ارایه ی برندهای گران قیمت را دارند كه خادمان حرمین شریفین با پشت كردن به قداست این مكان ها، اقدام به ساخت آن می كنند.
رهبران سعودی در كمال بی اعتنایی به نیازهای زایرانی كه بخش مهمی از درآمد اصلی این كشور را تامین می كنند و البته راضی از سكوت بسیاری از دولت های اسلامی در مقابل سیاست های نادرست خود در خصوص حج و مكان های مقدس، تنها به كسب سود از پروژه های عمرانی اطراف حرمین شریفین می اندیشند و توجهی به بازسازی و تغییر سازه های ایجاد شده در مكان هایی نظیر منا ندارند؛ مكانی كه تونل های تنگ و معبرهای پرازدحام آن طی سال های اخیر مسلمانان زیادی را به كام مرگ كشانده است.
*از: عطیه میرقراچولو (گروه پژوهش و تحلیل خبری)
پژوهشم442** **9279**2054