نابینایی تا حد زیادی قابل پیشگیری است

با وجود نیم قرن تلاش برنامه ریزی شده برای كنترل نابینایی و عوامل آن، میزان نابینایان جهان در اثر افزایش و پیر شدن جمعیت و عوامل محیطی همچون بیماری، جنگ، سیل، زلزله، تصادفات و سوانح افزایش یافته است، به طوری كه آمار جهانی از نابینایی حدود 50 میلیون انسان در سراسر جهان خبر می دهند و براساس پیش بینی ها، این تعداد تا سال 2020 میلادی به 90 میلیون نفر می رسد.
گفته می شود 50 درصد از افراد مبتلا به اختلالات بینایی، پیش از تولد و 50 درصد پس از تولد به این عارضه دچار می شوند.
در این میان متخصصان معتقدند حدود 60 درصد اختلالات بینایی قابل درمان، 20 درصد قابل پیشگیری و تنها 20 درصد درحال حاضر غیرقابل درمان و پیشگیری هستند.
براساس گزارش های رسمی، 50 درصد نابینایان جهان مبتلا به بیماری چشمی آب مروارید و 50 درصد دیگر به بیماری آب سیاه، تراخم، آنكوسركا (كوری رودخانه) و نابینایی های دوران كودكی مبتلا هستند.
در ایران، دكتر فرزاد محمدی، مدیر برنامه ملی پیشگیری از نابینایی و سلامت چشم وزارت بهداشت، از نابینایی نیم تا یك درصد جمعیت كشور خبر داده است.
شیوع بالای یك درصد نابینایی مختص كشورهای توسعه نیافته مانند آفریقا و در اثر بیماری های مانند تراخم، آب مروارید و بیماری های انگلی چشم محسوب می شود و شیوع زیر نیم درصد نابینایی نیز مختص كشورهای توسعه یافته و ناشی از عواملی مانند ژنتیك و فرسودگی شبكیه در اثر افزایش سن است.
این همه در حالی است كه روش های پیشگیری از نابینایی در جوامع مختلف با اجرای برنامه های متنوعی مانند غربالگری های بدو تولد روی نوزادان برای پیشگیری از رتینوپاتی نوزادان، كنترل بیماری هایی كه منجر به نابینایی می شوند مانند آب مروارید (كاتاراكت)، آب سیاه (گلوكوم) و دیابت در بسیاری از كشورهای دنیا به صورت برنامه های مدون در دستور كار مراكز پزشكی دارد.
در ایران نیز به گفته دكتر محمدی، اجرای طرح ملی 'شناسایی دلایل قابل اجتناب از نابینایی' در دستوركار قرار گرفته است.
محمدی در مورد این طرح و اهداف گفته است: مناطقی از كشور برای این پیمایش ملی انتخاب شده اند كه درباره وضعیت دلایل نابینایی آن مناطق اطلاعات دقیقی وجود ندارد. در اجرای این طرح بررسی می شود كه چه تعداد افراد نیازمند عینك هستند و چه تعداد از افراد مبتلا به آب مروارید و نیازمند جراحی هنوز جراحی نشده اند.

** اجرای برنامه غربالگری رتینوپاتی نوزادان نارس
در همین حال، دكتر 'محمد ریاضی اصفهانی' رییس مركز تحقیقات بیمارستان فارابی با اعلام خبر تشكیل كمیته كشوری برای غربالگری رتینوپاتی نوزادان نارس اظهار كرده است كه وزارت بهداشت به تمام دانشگاه های علوم پزشكی سراسر كشور و مراكز درمانی دولتی و خصوصی دستورالعملی را برای معاینه چشم نوزادان نارس از نظر ابتلا به بیماری رتینوپاتی ابلاغ كرده است.
به گفته وی، با تشكیل این كمیته فعالیت هایی كه در این زمینه در سراسر كشور انجام می شود، ساماندهی و هماهنگ می شود تا هیچ نوزادی در اثر ابتلا به این بیماری كه به سادگی قابل پیشگیری است، دچار نابینایی نشود.

** آب مروارید اولین و آب سیاه دومین عامل بروز نابینایی در جهان
بر اساس آمارهای جهانی، بیماری آب مروارید اولین و آب سیاه دومین علت نابینایی در جهان به شمار می رود. این در حالی است كه در صورت تشخیص و درمان به موقع این بیماری‌ها، می‌توان از بروز نابینایی ناشی از این بیماری ها پیشگیری كرد.
این آمارها نشان می‌دهند حدود 70 میلیون نفر در جهان در سال 2010 به آب سیاه مبتلا بوده اند و پیش بینی می‌شود این آمار در سال 2020 به 90 میلیون نفر برسد. همچنین حدود 13 میلیون نفر نیز در جهان در اثر این بیماری دچار نابینایی دو طرفه (دو چشم) شده اند.
از آنجا كه بیماری های آب مروارید و آب سیاه تا حد زیادی وابسته به سن هستند و بیشتر در سنین بالای 50 سال بروز می كنند، عامل افزایش سن نیز به عنوان یكی از عوامل بروز نابینایی همواره در مباحث پزشكی مطرح بوده است.
این درحالی است كه به گفته پزشكان می توان با انجام معاینات دوره ای چشم از بروز این بیماری ها و در نهایت نابینایی به راحتی پیشگیری كرد.
بیماری آب مروارید، نوعی بیماری چشم با دلایل گوناگون است كه با تار شدن عدسی چشم آغاز شده و با افزایش تیرگی و كدر شدن عدسی، بینایی چشم مختل می‌شود. بیماری چشمی آب مروارید در صورت تشخیص به موقع در زمانی كه به آن 'زمان رسیدن' می‌گویند با یك جراحی ساده برطرف می‌شود.
در بیماری آب سیاه، فشار مایع داخل چشم (زلالیه) زیادتر از حد معمول می‌ شود كه به دلیل اشكال در خروج این مایع از منافذ بسیار كوچكی در اطراف عنبیه (قسمت رنگی چشم) رخ می دهد.
در برخی موارد به طور مادرزادی منافذ تنگ هستند. در موارد دیگر جلو آمدن عنبیه یا مسدود شدن این منافذ با رنگدانه های عنبیه یا سلول های خون پس از خونریزی داخل چشم، مسیر تخلیه مایع داخل چشم را مسدود می كند. زیادی فشار داخل چشم منجر به تحلیل عصب بینایی و كاهش بینایی می‌شود و میزان آسیب به شدت و مدت افزایش فشار داخل چشم وابسته است.

** رتینوپاتی نوزادان نارس عامل دیگر نابینایی
رتینوپاتی نوزادان نارس نوعی بیماری چشمی است كه به دلیل آسیب دیدن شبكیه در اثر تنظیم نبودن اكسیژن محفظه نگهداری و وزن و سن كم نوزاد در دوران جنینی بروز می كند. تشخیص و درمان این بیماری یك زمان طلایی (سه تا چهار هفته نخست تولد) دارد كه در صورت از دست رفتن این زمان، منجر به نابینایی می شود.
در زمان شناسایی رتینوپاتی نوزادان نارس (ROP) در سال 1942، تصور می شد كه این بیماری به دلیل دریافت درصد بالایی از اكسیژن در نوزادان نارس به دلیل تكامل نیافتن ریه بروز می كند. اما به تدریج با پیشرفت علم پزشكان متوجه شدند تنها اكسیژن عامل نابینایی نوزادان نارس نیست بلكه عواملی مانند دریافت اكسیژن با غلظت بیشتر یا كمتر از حد نیاز، وزن كمتر از 1.5 كیلوگرم و سن جنینی كمتر از 34 هفته نیز می تواند منجر به بروز این بیماری می شود.
رتینوپاتی نوزادان نارس علامت مشخصی ندارد و تنها راه تشخیص آن معاینه نوزادان به دست چشم پزشك متخصص است تا بتواند به درستی بیماری را تشخیص دهد و در صورت ابتلای نوزاد به این بیماری بدون از دست رفتن زمان طلایی، اقدام به درمان كند.
در صورت مراجعه دیرهنگام و درمان نشدن نوزاد طی سه تا چهار هفته اول تولد، این بیماری می تواند منجر به نابینایی مطلق و دایمی نوزاد شود. بنابراین آگاهی والدین از این مساله و مراجعه به هنگام برای درمان این بیماری بسیار حائز اهمیت است.
به گفته دكتر 'محمود جباروند' رییس بیمارستان فارابی، آماری در مورد شیوع این بیماری در ایران وجود ندارد اما 34 درصد از هر 100 نوزاد نارسی كه به بیمارستان فارابی مراجعه می كنند، مبتلا به رتینوپاتی نوزادی هستند كه از این تعداد هشت درصد به دلیل مراجعه دیرهنگام به كم بینایی یا نابینایی مبتلا و مابقی درمان می شوند.

** دیگر عامل نابینایی، رتینوپاتی دیابتی
بیماری رتینوپاتی تنها مربوط به نوزادان نارس نیست بلكه افراد در سنین بالاتر نیز ممكن است در اثر بیماری دیابت و آسیب به شبكیه چشم به این بیماری مبتلا شوند.
رتینوپاتی دیابتی در اثر كنترل نامناسب قندخون و آسیب به شبكیه چشم بروز می كند. این بیماری سبب رشد رگ های خونی غیرطبیعی در شبكیه چشم و بروز مشكلاتی در بینایی بیماران می شود.
نابینایی از جمله عوارض رتینوپاتی دیابتی است؛ در صورتی كه بیماری دیابت كنترل نشود و افراد دیابتی معاینات دوره ای چشم را انجام ندهند، ممكن است عوارض ناشی از دیابت منجر به نابینایی آنها شود.
به گفته متخصصان چشم پزشكی، تنها راه مقابله با رتینوپاتی دیابتی پیشگیری از بروز آن است؛ كنترل مناسب قند و فشار خون، تغذیه مناسب و داشتن فعالیت های بدنی مداوم از بروز رتینوپاتی دیابتی جلوگیری می كند.
خونریزی زجاجیه چشم از جمله عوارض این بیماری است؛ زجاجیه ماده ژله مانند شفافی است كه در وسط چشم قرار دارد و رگ های خونی جدید تشكیل شده در رتینوپاتی ممكن است سبب خونریزی در این ناحیه از چشم شود.
جداشدن شبكیه چشم نیز از عوارض رتینوپاتی دیابتی است؛ در اثر این بیماری رگ های خونی غیرطبیعی كه در اثر رتینوپاتی دیابتی رشد می كنند، سبب ایجاد بافت رخمی روی شبكیه می شود. این بافت زخمی سبب كشیده شدن شبكیه و در نتیجه جدا شدن آن می شود.
بروز آب سیاه چشم (گلوكوم) نیز از دیگر عوارض بیماری رتینوپاتی دیابتی است. رگ های خونی جدیدی كه در اثر رتینوپاتی در چشم رشد می كنند، مانع از جریان طبیعی مایعات به خارج از چشم می شوند. در نتیجه فشار داخل چشم زیاد و سبب بروز گلوكوم می شود.

** پیشرفت های ایران در زمینه پیشگیری از نابینایی
علوم و تحقیقات مرتبط با چشم پزشكی در ایران همپای كشورهای پیشرفته دنیا در حال حركت است و در زمینه تربیت متخصصان چشم پزشكی نیز حتی از برخی كشورهای پیشرفته جلوتر هستیم به گونه ای كه متقاضیان زیادی برای انجام انواع درمان ها و جراحی های چشم سالانه از كشورهای دیگر به ایران مراجعه می كنند.
دكتر 'مهدی خداپرست' چشم پزشك و معاون درمان بیمارستان فارابی در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا در این مورد توضیح داد: در حال حاضر ایران و به طور ویژه بیمارستان فارابی در تشخیص رتینوپاتی نوزادان نارس در خاورمیانه حرف اول را می زند كه این گام بلندی برای كاهش تعداد نابینایان به شمار می رود.
وی افزود: آب سیاه بیماری خطرناك و خاموشی است كه ممكن است سال ها چشم را تحت تاثیر قرار دهد و بیمار زمانی متوجه آن شود كه كاملا دیدش را از دست بدهد؛ از این رو با اعمال دقت بیشتر از طرف چشم پزشكان و گرفتن فشار داخل چشم در معاینات چشم پزشكی، موارد این بیماری به سرعت تشخیص داده و مراحل درمانی انجام می شود.
خداپرست در مورد دیابت نیز توضیح داد: با افزایش سطح آگاهی بیماران دیابتی و اعمال دقت بیشتر از طرف پزشكان در معاینات بیماران، رتینوپاتی دیابتی در مراحل اولیه تشخیص داده و درمان ها به سرعت آغاز می شود.
وی در مورد آب مروارید گفت: با پیشرفت های صورت گرفته، بیماری آب مروارید نیز به موقع تشخیص داده می شود و مواردی كه آب مروارید منجر به نابینایی شود، بسیار اندك و آن هم به دلیل عدم مراجعه بیمار به پزشك است.
به گفته خداپرست، مواردی كه به دلیل بیماری های بیولوژیكی، نابینایی رخ دهد، در ایران بسیار نادر و بیشتر به دلیل عدم مراجعه یا مراجعه دیرهنگام بیمار است.
یادآور می شود كه در ایران غربالگری مشخصی تحت عنوان برنامه غربالگری بیماری های چشمی انجام نمی شود اما به صورت دوره ای یا در استان های خاص به عنوان پروژه های تحقیقاتی غربالگری صورت می گیرد و تنها غربالگری كشوری در مورد تشخیص بیماری رتینوپاتی نوزادان نارس است.
معاون درمان بیمارستان فارابی در این مورد گفت: با همكاری مسوولان مربوطه در حال تدوین برنامه كشوری برای غربالگری بیماری های چشمی به ویژه آب سیاه هستیم كه طی آن تعداد زیادی از افراد در دوره های زمانی مختلف غربالگری می شوند.
خداپرست افزود: همچنین در پایان هر فصل حدود 200 پزشك، پرستار و اپتومتریست بیمارستان فارابی برای بررسی وضعیت بینایی ساكنان حومه تهران در مدرسه ای در یكی از این مناطق مستقر می شوند و معاینات چشم پزشكی را انجام می دهند.
به گفته وی، دانشگاه علوم پزشكی تهران نیز طرح دست های مهربان را در همین زمینه در دست اجرا دارد.
خداپرست اظهار كرد: با همین وضعیت فعلی، كوری ناشی از كاتاراكت در ایران از آمار جهانی كمتر است و از نظر گلوكوم در وضعیت خوبی هستیم و كوری ناشی از آن را در فارابی نداریم مگر اینكه بیمار در مراحل پیشرفته مراجعه كند.
وی در مورد استفاده از سلول های بنیادی در زمینه درمان نابینایی نیز گفت: در زمینه استفاده از سلول های بنیادی همچون سایر كشورهای دنیا در مرحله تحقیقات هستیم.
به گفته خداپرست در زمینه نانوتكنولوژی در حوزه داروهای چشم پزشكی، مواد لازم برای رشد سلول های بنیادی در چشم و چسب های بیولوژیك نیز اقداماتی در ایران در دست انجام است كه اگر به نتیجه برسد، تحول عظیمی در حوزه چشم پزشكی ایجاد می كند.

** درمان نابینایی ممكن، اما راه رسیدن به آن طولانی
در گذشته و از زمان تشخیص بیماری ها و آسیب های چشمی این گونه تصور می شد كه راه درمانی برای این بیماری ها وجود ندارد و افرادی كه نابینا هستند همیشه باید نابینا بمانند؛ این درحالی است كه محققان و پزشكان به مرحله ای از علم چشم پزشكی رسیده و پی برده اند كه راه درمانی برای این بیماری ها به ویژه درمان نابینایی وجود دارد اما تا زمان قطعی شدن این روش ها و به كارگیری آنها روی انسان ها زمان طولانی باقی مانده است.
به گفته دكتر 'محمد ریاضی اصفهانی' فوق تخصص شبكیه، در حال حاضر علم چشم پزشكی دنیا در مقیاس آزمایشگاهی و آزمایش روی حیوانات به این نتیجه رسیده است كه می توان با انجام اقداماتی بیماری های چشمی و نابینایی را برطرف كرد؛ یكی از دستاوردهای علم جدید این است كه می توان با خارج كردن ژن معیوب از چشم، ژن سالم را جایگزین آن كرد و بینایی را به فرد نابینا بازگرداند همچنین این تحقیقات نشان می دهد، می توان سلول های بنیادی را جایگزین سلول های از بین رفته كرد.
یكی از شاخص های پیشرفت هر كشور تشخیص و درمان به موقع بیماری های اكتسابی منجر به نابینایی است؛ برنامه مبارزه با نابینایی سازمان جهانی بهداشت با تاكید بر ریشه كنی این بیماری ها تاكید می كند كه تا سال 2020 نباید هیچ مورد نابینایی به دلیل مشكلات قابل پیشگیری رخ دهد.
بر این اساس نابینایی ناشی از بیماری های اكستابی مانند دیابت، رتینوپاتی نوزادان نارس، تراخم و آبله باید تا سال 2020 در جهان ریشه كن شود

** روز جهانی عصای سفید
سازمان آموزشی، علمی، فرهنگی ملل متحد (یونسكو) در سال 1950 میلادی، پانزدهم اكتبر مصادف با 23 مهرماه را به عنوان روز جهانی نابینایان (عصای سفید) نامگذاری كرد.
این سازمان و شورای جهانی نابینایان همچنین در همین سال قانون عصای سفید را به عنوان یك وسیله كمك حركتی نابینایان بررسی و تصویب كرد.
عصای بلند پس از جنگ جهانی دوم به عنوان یك وسیله كمك حركتی برای نابینایان ابداع شد. این عصا ابتكار جیمز بیگز عكاس شهر بریستول انگلیس بود كه در اثر سانحه ای بینایی خود را از دست داده بود.
وی برای در امان بودن از خطر وسایل نقلیه با یك ابتكار تاریخی، عصایی به رنگ سفید به دست گرفت تا برای همگان به راحتی قابل دید باشد. به تدریج و در پی تصویب قانون عصای سفید، این وسیله به عنوان نشانه ای بین المللی برای شناخت نابینایان در جهان به رسمیت شناخته شد.
علمی1834**