به نوشته تاریخ، مراسم سوگواری محرم از دوره آل بویه آغاز شده و این مراسم به شیعیان اجازه می داد كه برای شهادت امام حسین(ع) و یارانش سوگواری كنند كه بهره گیری از موسیقی از زیر شاخه های این مراسم است.
سوگواری برای مرگ قهرمانان اسطوره ای قبل از اسلام نیز در ایران اهمیت ویژه ای داشت كه از آن جمله می توان به ' سوگ سیاوش ' شاهزاده ایرانی اشاره كرد كه توسط خوانندگان و نوازندگان با آوای محزون اجرا می شد و از این موسیقی باعنوان ' حلقه سیاوش ' یاد می كردند.
موسیقی محرم بخش جدایی ناپذیر موسیقی سنتی ایران است كه اجرای صحیح و مناسب آن در بر این هنر تاثیر گذار بوده و موجب اعتلای موسیقی های آیینی می شود.
تعزیه، منقبت خوانی، نعت خوانی، روضه خوانی، پرده خوانی، شمایل خوانی و غیره هر كدام با مراسم خاص و موسیقی مناسب ، نشانگر ارادت ایرانیان به امیرالمومنین(ع) و فرزندان ایشان است.
به اعتقاد موسیقی شناسان، تمام آوازهای هفت گانه ایرانی بویژه چهارگاه، ماهور، نوا و راست پنجگاه در مراسم سوگواری ابا عبدالله (ع) قابل اجراست.
هر بخش از موسیقی محرم شجاعت و از خود گذشتگی شهدای كربلا و وقایع 10 روز اول این ماه را به تصویر می كشد و سوگواری حضرت عباس (ع)، حضرت علی اكبر (ع)، حضرت زینب (س) و از همه مهم تر خود سید الشهدا (ع) بخشی از آن است.
به طور معمول تشریفات مذهبی نمادین دیگر همچون سینه زنی، زنجیر زنی، سنگ زنی و قمه زنی در سوگواری محرم درخور توجه است.
تاثیر ملودی های بومی بر روی نوحه ها و سوگواری ها و شمول سنت ها و آیین های محلی در سوگواری عاشورا نمونه هایی از چنین تركیبی است.
** تعزیه
تعزیه نوعی نمایش است و نمایش از قدیم به شیوه های گوناگون برای انجام مقاصد مختلف در میان ملل و اقوام معمول بود و برای تكامل آن نویسندگان و كارگردانان كوشش بسیاری كردند.
تاریخ تعزیه به طور دقیق مشخص نیست ولی گفته می شود با كشته شدن سیاوش، شاهزاده ایرانی به دست افراسیاب این گونه نمایشی در ایران آغاز شد اما تاریخ صحیح تعزیه مشخص نیست.
ابراهیم بوذری پژوهشگر موسیقی از تعزیه به عنوان یكی از آیین های دیرپای آمیخته با موسیقی مربوط به محرم یاد كرد و گفت: تعزیه یكی از هنرهای دیرینه ایران است كه دارای فواید سیاسی بسیار به لحاظ استقلال و ادب و اخلاق دینی بود ولی به دلایل گوناگون در حال فراموشی است .
وی افزود: یكی از كاركردهای تعزیه ارائه چهره واقعی اسلام و نشان دادن ظلم وستم و جور بنی امیه و بنی عباس و فساد اخلاقی آنان با ابزار موسیقی و نمایش بوده است.
این پژوهشگر موسیقی توضیح داد: در گذشته به دلیل بی سواد بودن اغلب مردم و بهره نگرفتن از خطابه، نمایش در آنان تاثیر زیادی داشت، لذا مبتكران هنر تعزیه در كنار موسیقی از لباس های رنگ سرخ و زرد زننده و صداهای خشن به عنوان نمادی از ظلم دستگاه بنی امیه استفاده می كردند.
بوذری گفت: اشعار تعزیه و نوحه های موزون همگی به بهترین وجه ممكن در آوازهای مختلف ایرانی خوانده می شد تا اثرگذاری بیشتری بر مردم داشته باشد.
وی آمیختگی تعزیه با موسیقی را بسیار زیاد دانست و افزود: در مجالس تعزیه مربوط به واقعه كربلا و دیگر مصائب اهل بیت اشعار محزون و در تعزیه های شاد كه به مناسبت فتوحات پیامبر و امیرالمومنین، عروسی ها، ولادت ها و دیگر اعیاد مذهبی اشعار شاد به كار برده می شد كه آواز و موسیقی مورد نظر نیز می باید با حال وهوای آن همخوانی داشته باشد.
بوذری گفت: همچنین تعزیه هر یك از شخصیت های دینی مانند پیامبر، امام، حضرت عباس، علی اكبر، حضرت مسلم، حر و قاسم از یك دستگاه آوازی آغاز و بعد از آوازهای مختلف و موزون استفاده می شد.
وی افزود : برای نمونه برای تعزیه امام و ملائكه از دستگاه ' عراق ' و ' راك ' و ' ترك ' ، تعزیه حضرت عباس از ' ماهور ' و ' راست پنجگاه '، حر و مسلم از دستگاه ' نوا ' ، علی اكبر و قاسم از ' چهارگاه ' استفاده شده است.
عبدالله مستوفی در این باره نوشت: هر مولف خوان (مقابل مخالف خوان) در تعزیه آوازها و مایه های موسیقی مخصوص خود را باید حفظ می كرد.
امام خوانان آوازهای خود را بیشتر در دستگاه راست پنجگاه، نوا و یا گوشه رهاوی، برای حضرت عباس چهارگاه ، برای حر ' عراق ' ، و برای عبدالله ابن حسن در ' راك ' می خواندند كه به همین جهت این گوشه موسوم به 'راك عبدالله ' است.
ظرافت در كاربرد موسیقی به تعزیه به حدی است كه حتی در پرسش و پاسخ ها هم تناسب رعایت شده است؛ مثلا اگر بین امام حسین (ع) و حضرت عباس سئوال و جوابی صورت گیرد ، امام در شور پرسش خود را مطرح می كند و عباس نیز پاسخ را در همان دستگاه می دهد.
روح الله خالقی در كتاب شناسایی موسیقی خود در باره تاثیر متقابل تعزیه و موسیقی نوشت : بسیاری از خوانندگان موسیقی ملی ایران، تجربه نخست خود را از خوانندگی در تعزیه آغاز كردند و از این طریق به مقام هنرمندی رسیدند كه از آن جمله می توان به استاد علی حسین قزوینی، میرزا حسن قزوینی، ملا عبدالكریم جناب، حاجی قربان خان شاهی، اقبال آذر و....اشاره كرد.
** نوحه خوانی
نوحه خوانی كه بیشترین كاربرد را در ماه محرم دارد ، مورد دیگری است كه به موسیقی آمیخته است.
هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی در این باره گفت : نوحه سرایی و سایر مراسم مذهبی موسیقی خاص خود را دارد كه تا 50 سال قبل بشدت در كشور ما رعایت می شد به طوری كه آهنگسازان برای ساخت نغمات خود از این نوع موسیقی الهام می گرفتند ولی پس از آن به دلیل عدم كنترل و توجه لازم رفته رفته كم رنگ شده تا جایی كه در زمان حاضر آسیب نگران كننده ای به آن وارد آمده است.
وی تاكید كرد: باید اشعار و ملودی ها توسط كارشناسان آسیب شناسی شود و جامعه مداحان نیز بپذیرند كه ما دارای موسیقی مذهبی بسیار غنی هستیم.
جاوید با ذكر این كه موسیقی مذهبی به دلیل نبود پژوهش و بررسی كافی به فراموشی سپرده شده است،گفت: نعت خوانی و منقبت خوانی به ترتیب ویژه ستایش پیامبر اكرم (ص)، ائمه و بزرگان دین است كه به فراموشی سپرده شده است و لازم است توسط كارشناسان و دلسوزان فرهنگ و آیین مذهبی احیا شود.
او افزود : ریزه خوانی نیز از مراسم مذهبی – موسیقایی گذشته بوده كه جوانان و پیشكسوتان اهل فن از یك ماه پیش از ماه محرم و صفر در مجلسی حضور یافته و به خواندن اشعار مربوطه می پرداختند كه توسط چند تن از پیشكسوتان به صورت شورایی كار آنان ارزیابی و سپس توسط شخصی به نام نقیب النقبا مشخص می شد كه چه كسی در چه محله ای كدام یك از اشعار را بخواند.
جاوید گفت: كیاسر در استان مازندران و بیرجند در خراسان از جمله جاهایی بود كه این جلسات و انتخاب شخص مورد نظر صورت می گرفت.
وی افزود : نوحه خوانی در مازندران با عنوان ' عباس خونی ' (عباس خوانی) شهرت دارد كه با ملودی نزدیك به چهارگاه به رشادت و دلاوری حضرت عباس(ع) می پردازد.
** روضه خوانی
جاوید، روضه خوانی را نوعی موسیقی توصیفی از واقعه عاشورا تعریف كرد و گفت : روضه خوانی در خراسان با كمانچه و در مازندران با لله وا(نی محلی) اجرا می شود.
موسیقی خبری از دیگر اجزاء موسیقی محرم است كه هم اكنون رایج نیست.
این موسیقی شامل دو بخش سازی و آوازی است كه در پیشباز ماه محرم و برگزاری دسته های عزا داری اجرا می شود.
چاووش عزای عاشورا همراه با خواندن نوحه از قسمت های مهم این موسیقی است كه به بشیر ابن جذلم نسبت داده شده است.
آیین صبح خوانی پیش از اذان صبح هم از دیگر موسیقی های این ماه است كه با زمزمه آغاز شده و به نوحه تبدیل می شود .
موسیقی شور طبل و شیپور در ظهر عاشورا به هنگام بر اندازی علم حضرت سید الشهدا (ع) از دیگر موسیقی های سازی این واقعه است كه از اهمیت ویژه ای برخوردار است .
جاوید با بیان اینكه یك سری موسیقی آیینی با عنوان علم گردانی با ریتم های گوناگون در مناطق مختلف كشور رایج بوده است، گفت: موسیقی ویژه ماه محرم همچون سایر موسیقی های آیینی در برخی از مناطق كم رنگ و در برخی نیز منسوخ شده است و شمار اندكی از پیشكسوتان آن باقی مانده اند.
وی همچنین موسیقی های فعلی این مراسم را نارسا و سبك دانست و افزود : این اجراها بیانگر دلاوری های امام حسین(ع) ویارانش نیست و برای رفع اشكال و ادای حق مطلب باید تحولی در بنیان اجرایی این موسیقی به وجود آورد.
به اعتقاد صاحبنظران ، سوگواری آداب و رسوم ویژه ای دارد كه باید رعایت شود حال آن كه این ظرافت كاری ها بویژه در مداحی ها و نوحه سرایی ها كمتر دیده می شود.
یك مداح 78 ساله در این باره گفت : مداحی از ماهیت عشق و ارادت به شغل تبدیل شده و در خواست دستمزهای میلیونی و نبود حزن، عرفان، خلوص نیت و معرفت، مداحی را به فرهنگ مطربی كشانده است.
رمضان نوروزی افزود : مداحان اشعاری سخیف و موسیقی نامناسب را انتخاب كرده و در سوگواری ها و ولادت ها با ریتم تند اجرا می كنند با این تفاوت كه در سوگواری سینه و در اعیاد با همان ریتم دست می زنند و تشخیص آن برای شنونده دشوار و حتی غیر ممكن است.
وی گفت : نوآوری تا زمانی قابل پذیرش است كه به اصالت لطمه وارد نكند در حالی كه این نوع مداحی ، تخریب سنت ها بدون نوآوری است.
حجت الاسلام محمدعلی رجبی كیاسری از پژوهشگران موسیقی و آیین مذهبی هم با بیان اینكه آنچه اكنون در مراسم مذهبی می شنویم نه سوگ است نه سور ، گفت : این آداب همچون اغلب رسوم ما از جایگاه والایی برخوردار بود كه متاسفانه به دلیل بی توجهی به فراموشی سپرده شد.
وی از بیان واژه های سخیف و نوع موسیقی نوحه خوانی و مداحی بشدت انتقاد كرد و برگزاری این گونه مراسم را توهین به مقدسات دانست.
این پژوهشگر افزود: شاعران گرانقدری در طول تاریخ اسلام وجود داشتند كه به خاطر سرودن اشعار وزین در ستایش پیامبر و ائمه از سوی حكومت وقت توقیف و باز خواست شدند كه استفاده از اشعار آنان دستمایه مناسبی برای نوحه خوانی هاست در حالی كه اثری از آنان در مراسم فعلی دیده نمی شود.
** سازگاری موسیقی ایرانی با آیین های مذهبی
رجبی كیاسری گفت: موسیقی ایرانی برگرفته از عرفان و معنویت است و با وجود هفت دستگاه و پنج آواز توانایی بیان هر گونه احساس مذهبی را دارد و باید در این گونه مراسم از آن بهره گرفت.
او با بیان این كه هر كدام از آوازهای موسیقی ایرانی برای زمان مشخصی از شبانه روز باید استفاده شود، افزود : جای تاسف است كه برخی از مداحان و نوحه خوانان امروزی موسیقی عرفانی خودمان را رها كرده اند.
این پژوهشگر گفت: سوگ ها و سوگندنامه ها در تاریخ اسلام دارای ارزش و احترام ویژه ای بودند و برگزاری هر كدام از این آیین ها سلسله مراتب و مراحل ویژه ای داشته است.
وی به عنوان مثال به نعت خوانی و منقبت خوانی اشاره كرد و افزود : خواننده هر كدام از آنها دارای شرایط ویژه ای بوده است و جایگاه آنان در صدر اسلام تا حدی بوده كه از سوی ائمه و بزرگان دین صله دریافت می كردند و یا مورد دعای ایشان قرار می گرفتند.
به گفته این پژوهشگر، نعت خوانی و منقبت خوانی دارای سه مرحله ساده خوانی، غراخوانی و مرصع خوانی بود كه ساده خوانان آواز ساده ای را بدون روایت می خواندند، غراخوانان از اشعار و روایات دیگران استفاده می كردند و مرصع خوانان قدرت انشاء و سرودن شعر را داشتند و سروده های خود را می خواندند كه این مراسم تا دوران قاجار ادامه داشت و پس از آن به فراموشی سپرده شد.
وی گفت: پیرو تذكرات رهبر معظم انقلاب در سال های اخیر اقداماتی برای احیای این گونه مراسم انجام شد كه انجمن شعر در بنیاد نهج البلاغه و همایش در حوزه هنری تهران و فرهنگسرای اسوه از آن جمله بوده است .
این پژوهشگر موسیقی از متولیان امور فرهنگی و مذهبی بویژه وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی خواست برای برپایی مداوم این گونه برنامه ها بكوشند تا مراسم مذهبی از چنگال كلمات سخیف و موسیقی ناشایست درآید.
7330/1654/1042
ساری- ایرنا- حماسه عاشورا و شهادت امام حسین (ع) در تاریخ اعتقادات شیعیان جهان بویژه ایرانیان از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است و هدف و مقصود ویژه ای در بردارد، به همین دلیل آداب و رسوم عاشورایی و موسیقی آن یكی از نمونه های برجسته موسیقی مذهبی در ایران به شمار می رود.
