به گزارش ایرنا، با آغاز ماه محرم آیین های متنوع عزاداری سنتی و بومی در هرمزگان به همراه عزاداری اقوام ایرانی مقیم استان با رسم ها و نواهای خاص ، شیفتگان سیدالشهدا (ع) را به سوی خود جلب می كند.
در شهر بندرعباس مركز استان هرمزگان همه اقوام ایرانی مسجد، حسینیه یا تكیه دارند و در ماه محرم به عشق سرور آزادگان عزاداری می كنند.
در ماه محرم بوشهری ها، آذری ها، لرها، كردها، اصفهانی ها، بلوچ ها، خراسانی ها، كرمانی ها، یزدی ها و عرب های مقیم بندرعباس هر یك با فرهنگ و زبان مادری خود نوحه سر داده و در عزای امام حسین (ع) اشك ماتم می ریزند و نذرهای آنان نیز بر پایه پخت سنتی و محلی مناطق خودشان است.
این اقوام در اوج ارادت به امام حسین (ع) در دسته های عزاداری به هم می پیوندند و با شكوه ترین جلوه های بندگی را در ماتم شهیدان كربلا به نمایش می گذارند.
یكی از سنت های زیبای نواحی جنوب غربی در ماه محرم سبك نوحه خوانی، سینه زنی و نواختن سنج و دمام در این مناطق بوده كه از سابقه طولانی برخوردار است.
«سنج و دمام » آهنگی حماسی را خلق می كند و ضمن اینكه عزاداران را به سوی محل برپایی هیات های عزاداری فرا می خواند، در حركت دسته های سینه زنی و زنجیرزنی انسجام خاصی به وجود می آورد.
شب های محرم بویژه دهه نخست آن، از غرب بندرعباس و سه راه جهانبار كه عبور می كنی صدای سنج و دمام بوشهری ها به گوش می رسد.
تعداد زیادی از بوشهری های مقیم بندرعباس در این شب ها خود را به هیات محبان سیدالشهدا می‌رسانند.
اوج اجرای سینه زنی، هنگام اعلام واحد توسط نوحه خوان است كه در آخرین لحظه های سینه زنی و دمام كه دریای مواج سینه زنان به صورت دایره وار در اوج هیجان و شور فرو رفته، پس از یك مكث كوتاه با صدای رسا می گوید 'واحد' و گروه سینه زن یك صدا جواب می دهند 'الله واحد' و نوحه خوان نوحه واحد را مطابق و مناسب با روز عزا می خواند.
نوحه خوان به عشق امام حسین(ع ) می‌خواند: «شیعیان شد محرم» و جمعیت بدنبال آن دم می‌گیرند و سینه می‌زنند وهمچنان نوحه خوان ادامه می‌دهد: «ای شیعه مگر قتل شه كرب و بلا شد» و جمعیتی كه دیگر خود را در آن جمع مهاجر و غریب نمی‌دانند یكصدا پاسخ می‌دهند: «'یا ماه عزا شد» و این چنین، یكی از زیباترین جلوه‌های عزاداری آیینی تا پاسی از شب ادامه می‌یابد.
كمی آن طرف تر در محله ششصد دستگاه بندرعباس ، جمعیت سیاه پوش و عزادار خوزستانی های مقیم بندرعباس را می توان دید كه در عزای اباعبدالله الحسین(ع) در حسینیه‌ای جمع شده اند تا بگویند حتی غربت نیز نمی تواند آنها را از داغ مظلومیت امام حسین (ع ) و یاران باوفایش غافل كند.
اینجا نیز صدای نوحه گرم خوزستانی گاه با بیت های عربی آمیخته می‌شود تا به صدا و عزاداری عاشقانه سایر اقوام ایرانی پیوند بخورد.
در هیات كردها نیز كه در میدان قدس بندرعباس و هیات كرمانی ها كه در مسجد قدس قرار دارند ثابت می كنند كه با بوشهری ها ، خوزستانی ها و آذری‌ها در داغ یك پیشوای واقعی ، مشترك و همدرد هستند.
اینجا نیز گفتار شیرین كردی جاری است و مردانی كه با لباس های محلی مخصوص، شال به كمر بسته و دستاری بر سر، هریك كمر دیگری را كه به نشانه عزا خمیده شده است، می گیرند و دایره در دایره داغ دل كربلاییان را زمزمه می كنند.
جمعیت قابل توجه شمالی ها نیز در چند نقطه شهر بندرعباس جمع شده اند و دیگی و آتشی و شام محرمی برای عزاداران كه هركس به فراخور توانایی مالی خود در آن شریك شده است؛ تدارك دیده اند.
كم كم به آن سوی شهر و چهارراه رسالت (گلشهر) و اطراف بوستان دولت می رسی كه صدای نوحه جانسوز نورآبادی ها و اهالی ممسنی شیراز و كهگیلویه و بویراحمد و دیگر هموطنان لر مقیم بندرعباس به گوش می رسد.
صدای تول ( toul ) ساز بادی با شكل و صدای شبیه سرنا، با آوای نوحه آمیخته می‌شود كه به گویش لری می خوانند: (بمیرم سی لویل تشنت ، سی شهید كشته و سردشنت ) یعنی (برای لب های تشنه تو می میرم و برای آن شهیدی كه سرش بر سر نیزه است جان می دهم) و باز ادامه می دهد: (خدا دونه هیشكی وانی بو ای پرستویل مثلتون لایق ، چه سازم پی ماتم زهرا ، تش زه و ه جونم دستله سردار) یعنی (ای پرستوهای دشت كربلا هیچ كس لایق تر از شما نیست. با غم زهرا چه كنم و با آتشی كه دستان بریده حضرت ابوالفضل (ع ) ، به جانم زده چه كنم).
و همین حكایت در منبر و هیات آذری ها نیز برپاست؛ آنجا زنجیرزنان و سینه زنان یكصدا با زبان خود نوحه سرایی می‌كنند اما در میان نوحه های آنها نیز كلمه های آشنایی به گوش می رسد: حسین ، زینب ، علی اصغر، ابوالفضل كه درهمه زبان‌ها و در میان تمام اقوام و فرهنگ های ایرانی دارای معنی های مشترك هستند : شجاعت ، صبوری ، مظلومیت و ایثار.
در بندرعباس شور سینه زنی و نوحه خوانی گرمٍ اقوام را می توان در روز عاشورا دید كه دسته دسته هیات ها صبح زود از محل برگزاری عزاداری خود به سمت مصلای قدس می آیند و این شهر به نمایشگاهی متنوع از آیین های عزاداری اقوام تبدیل می شود كه عده ای بر سر و سینه می زنند، عده ای زنجیر، عده ای تابوت و حجله با خود می برند، عده ای تعزیه می خوانند و آن كه در نقش شمر است فرزندان حسین (ع) را با چوب می زند، خیمه ها را می سوزانند، عده ای گِل (تبرك) بر سر و روی خود می پاشند و زنان نیز كه در گوشه و كنار هیات ها ایستاده اند به محض عبور دسته ها فرزندان خود را از زیر حجله و تابوت رد می كنند تا فرزندانشان را به عشق حسین (ع) گره بزنند.
و به محض گفتن اذان ، نماز ظهر عاشورا را در كنار هم برپا می كنند.
در برگزاری مراسم محرم همه عاشق حسین(ع) هستند و دیگر نژاد، مدرك و شغل و تحصیل و سایر معیارهای مرسوم جایی ندارد و می بینیم كه عاشقان ثارالله زیباترین جلوه های عزاداری و نوحه را برای حسین (ع) و یارانش می سرایند.
غیر از اقوام مهاجر، استان هرمزگان نیز هر شهرش برای خود آیین های خاصی در ماه محرم دارد و با فرا رسیدن این ماه ، پرچم عزای حسینی در شهر و در مساجد، حسینیه ها، بقعه ها و مكان های متبركه، امامزادگان، نهادها و منازل و مغاره های سراسر استان برافراشته شده و هیات های عزاداری بومی و مقیم استان از اول محرم ندای یا حسین سر می دهند.
در دهه محرم مسجدها و بقعه های متبركه و شاخص استان هرمزگان بویژه در شهر بندرعباس از جمله امام زاده سید مظفر(ع) ، شاه محمد تقی(ع) ، سید كامل(ع) ، سید سلطان محمد(ع) و گلزار شهدا بیش از ماه های گذشته شلوغ است.
روضه های خانگی زنانه نیز در ایام محرم و صفر به اوج خود می رسد و زنان در این مراسم برای برآورده شدن حاجت ها و نیازهای خود به ائمه و شهدای كربلا متوسل می شدند.
غذای نذری همچون آش ، حلیم ، شله زرد در ایام محرم بویژه در تاسوعا و عاشورا توسط عاشقان حسینی پخته شده و در بین عزاداران به عنوان تبرك تقسیم می شود.
این روزها به عشق امام حسین (ع) در بازار و نمایشگاه های محصولات فرهنگی در استان و شهر بندرعباس شاهد حضور پرشور جوانان هیاتی هستیم كه برای منبرها و تكیه های خود پرچم و پارچه نوشته های سیاه برای عزای حسین (ع) تهیه می كنند و زنان نیز به دنبال خرید لباس ها و سربندهای مشكی برای فرزندان خود هستند.
سال های درازی است كه عزای حسینی(ع) در جنوب زبانزد بوده و جدا از روضه های زنانه و پختن غذای نذری ، آیین هایی سنتی ویژه نیز همچون عَلم گردانی، سینه زنی، نوحه خوانی ، روضه خوانی، تعزیه خوانی، چاوشی خوانی، تابوت گردانی، حجله گردانی، سنگ زنی، حنابندان، مراسم ویژه علم پیغمبر و مراسم ویژه تاسوعا و عاشورا و شام غریبان گاه همراه با ضرباهنگ تند سنج و دمام در طول ایام محرم در هرمزگان برگزار می شود كه اینگونه است:
*آیین عَلم گردانی:
بیشتر حسینیه های هرمزگان بویژه در بندرعباس و میناب با آغاز ماه محرم به نام یكی از معصومان (ع) علم می بندند و آن را در محله ها همراه با دسته های سینه زن می گردانند و این گردش علم را پُرسه می نامند.
' عَلم ' از چوب بلندی حدود سه متر ساخته شده كه بعد از آن از رخت علم كه پارچه های متعددی است با رنگ های مختلف پوشیده می شود و سر علم كه به 'سر شده' معروف است كه دارای نقش های متعددی است.
هر مسجد و حسینیه برای خود علم جداگانه ای دارد. مهم ترین بُعد علم گردانی اعلام فرا رسیدن محرم و شروع آیین های عزاداری است كه هر روز صبح از مسجدها و تكیه ها بیرون آمده همراه با سینه زنی و نوحه خوانی به در خانه ها می روند و به جمع آوری نذرها می پردازند.
برخی از علم ها دارای احترام بیشتری هستند مانند علم جریده كه در تعزیه ها از آن استفاده می شود و منصوب به حضرت عباس(ع) است.
تعدادی از علم های مشهور (علم حضرت ابوالفضل (ع) ، دو علمان ، امام رضا (ع) ، زین العابدین (ع) ، امام حسن (ع) ، علم رسول الله و علم صاحب الزمان) است.
* مراسم ویژه علم پیغمبر(ص) در شهرستان میناب:
در روز پنجم محرم در میناب دو علم (علم پیغمبر(ص) و علم صاحب الزمان(عج)) در دو حسینیه جداگانه همزمان بسته می شود. این دو علم بسیار مورد توجه مردم میناب است به گونه ای كه عصر پنجم محرم بیشتر مردم این شهر در این مراسم شركت می كنند و برای علم ها گوسفند قربانی كرده و نقل و گل وگلاب و سكه بر آنها می پاشند.
شاید بتوان گفت پرشورترین مراسم علم در استان هرمزگان مربوط به میناب است كه در استان معروف است و این مراسم از صبح پنجم محرم شروع شده ، علم در آب رودخانه غسل داده می شود و علم های دیگر به استقبال آمده و مراسم تا غروب ادامه پیدا می كند و به عزاداری می پردازند در این روز نه تنها تمام مردم شهر میناب و بسیاری از شهرهای استان بلكه از استان های دیگر هم برای همراهی و نذرهای كه دارند به میناب می روند.
*علم شمشیری قشم:
علم دیگر علم شمشیری قشم می توان نام برد كه در روز خاصی از حسینیه بیرون آورده به روستاهای اطراف قشم برده و با مراسم خاص و با پای پیاده و از راه بیابان به شهر آورده كه در این روز از شهرهای مختلف برای عزاداری همراه این علم به قشم می روند و با شوری خاص برگزار می شود.
* غسل علم:
از دیگر علم ها می توان به 12 علم منبر گُپ نام برد كه 12 علم منصوب به 12 امام است كه برای غسل دادن آن را به دریا برده و با آداب خاصی این مراسم را برگزار كرده و در روزهای مختلف محرم افرادی نذر این علم را دارند آن ها را به خانه های خود دعوت كرده تا در خانه های آن ها به عزاداری بپردازند.
* سنگ زنی (چك چكو):
این مراسم همراه با علم گردانی است. دسته ی سینه زن دایره وار علم حضرت عباس (جریده) را درمیان می گیرند و همراه با نوحه خوانی به جای سینه زدن دو قطعه سنگ كوچك را همراه با چرخش موزون به هم می زنند. سنگ زنی امروز فراموش شده گاهی در بعضی از حسینیه های هرمزگان اجرا می شود.
* سینه زنی (واحد):
در دهه نخست محرم سینه زنی به دو صورت نشسته و ایستاده برگزار می شود. در سینه زنی نشسته مردان یا زنان دایره وار نشسته همراه با نوحه خوان به سینه و گاه به زانوی خود زده ، بیتی از نوحه را گروهی پاسخ می دهند. در سینه زنی ایستاده مردان به شكل دایره می چرخند و در حالی كه با دست چپ كمربند یكدیگر را گرفته اند با دست راست بر سینه ی خود می كوبند. اوج این سینه زنی وقتی است كه نوحه خوان ، واحد می خواند.
این نوع سینه زنی در بوشهر و خوزستان نیز دیده می شود.
نوحه خوانی ها و سینه زنی ها هر شب در مسجدها و تكیه ها برگزار می شود ، بیشتر نوحه های خوانده شده بندری است ، از آن جایی كه بندرعباس یك شهر مهاجرپذیر است و به طور تقریبی از تمام نقطه های ایران در این شهر زندگی می كنند در ماه های محرم برای خود تكیه های جداگانه ای برپا می دارند و به شیوه و سبك خود عزاداری كرده و این تنوع عزاداری با فرهنگ های مختلف هم باعث شده كه در ماه محرم عزاداری با شور بیشتری در استان برگزار شود و هم گردشگران مذهبی از سایر ایران برای آشنایی با عزاداری و سوگواری به این استان سفر می كنند.
* روضه خوانی:
در ماه های محرم و صفر ، روضه خوان های محلی (زنانه و مردانه) مصیبت های اهل بیت عصمت و طهارت (ع) را همراه با شعرهای مرثیه سرایان بزرگ برای مردم بازگو می كنند. روضه خوان ها (بویژه زن ها) گاه در بیان موضوعی ، چون تعزیه از حركت و اجرای نقش سود برده به گرمی مجلس می افزایند.
روضه خوانی از رایج ترین مراسم عزاداری هرمزگان در طول سال است.
* تعزیه خوانی:
از دوره قاجاریه به این سو ، همواره تعزیه در هرمزگان مورد توجه بوده خاستگاه اصلی آن نیز میناب است. مرحوم حسینعلی قضایی مرثیه سرای بزرگ جنوبی بیشتر مجالس تعزیه را سروده یا تنظیم كرده است. مهم ترین مركز اجرای تعزیه خوانی در استان در شهرهای میناب ، بندرعباس ، فین ، رضوان ، گهره و جزیره هرمز است كه در دهه نخست محرم به آن پرداخته می شود و در ماه صفر نیز این مراسم در برخی مناطق برگزار می شود.
* پرسه تابوت:
از روز هفتم محرم بعضی از حسینیه ها تابوت را با پارچه های رنگین نذری و آیینه كاری و گاه شمشیر تزئین می كنند و همراه با علم در محله ها می گردانند و به جمع كردن نذرهای مردمی می پردازند.حركت تابوت بسیار دیدنی است. علاوه بر دسته سینه زن نوازندگانی با دُهل ، تابوت را همراهی می كنند.
* حجله گردانی:
در اینجا می توان از آیینی به نام 'رقص حجله' نام برد كه دارای ارزش های نمادین ، مردم شناسانه و صحنه ای فراوانی نام برد كه شاید به لحاظ اجرای آن و ارتباط برقرار كردن با مردم بومی بتوان آن را منحصر به فرد دانست.
حجله گردانی كه به حجله قاسم معروف است از نظر ظاهر شبیه به تابوت است با اندكی اختلاف در سقف آن ها . اتاقكی چوبی با ابعادی در حدود یك ونیم در دو متر كه با آیینه های بزرگ ، قالیچه ، پارچه های رنگین و انواع وسایل تزئینی آراسته می شود.
مراسم حجله گردانی در شب نهم محرم برگزار می شود. روز عاشورا این حجله زیبا به خون حضرت قاسم آغشته می شود.
تابوت و حجله درهمه مناطق هرمزگان با تفاوت های كمی دیده می شود. از مرحله ساخت و غسل دادن ، آماده ساختن و حتی چه كسانی باید برای آماده سازی حضور داشته باشند ، از كجا و چه زمانی به حركت در آمده نذوراتی كه داده می شود ، همه این موارد آیین ها و شیوه خاصی انجام می شود.
* حنابندان:
مراسم حنابندان حضرت قاسم اگرچه گوشه ای از مجلس تعزیه حضرت قاسم است اما گاه حنابندان جداگانه و در مجلس روضه خوانی شب نهم محرم اجرا می شود. اشعار سوزناك كه به شكل همسرایی خوانده می شود همراه با سینی های حنا ، شیرینی و شمع مراسم را بسیار حزن انگیز می سازد. این مراسم در خانه ها نیز برگزار می شود و مداح زن به روضه خوانی حضرت قاسم می پردازد.
* مراسم ویژه عاشورا:
در تمامی شهرهای هرمزگان این روز با حركت دسته های سینه زنی همراه با علم ، تابوت و حجله آغاز می شود. در بندرعباس و میناب روز عاشورا شكوه خاصی دارد. شبیه سازی اصلی ترین بخش این مراسم است.
شمر ، ساربان ، شیر ، كاروان اسرا ، نیزه داران خشن و ذوالجناح همراه با كبوتران خونین بال فضایی دردآلود می سازند. اوج این عزاداری با آتش زدن خیمه های اطفال به پایان می رسد.
* آیین شام غریبان:
در شب یازدهم ماه محرم مانند سایر نقاط كشور دسته های سینه زن در حالی كه شمع روشنی در دست دارند به راه می افتند و به عزاداری می پردازند و به یاد غریبی اسرای كربلا اشك ماتم می ریزند.
* آمدن بنی سعد:
در شب دوازدهم ماه محرم در میناب گروهی كه خود را بنی اسد می نامند ، در حالی كه به سر و سینه می زنند با بیل و كلنگ در حسینیه ها می گردند و با ناله و زاری می گویند كه برای دفن شهدا آمده اند. این مراسم امروز كمرنگ شده و كمتر برگزار می شود.
عزاداری اباعبدالله الحسین (ع) در هرمزگان تا روز سیزدهم محرم و تا اربعین حسینی آرام آرام به پایان می رسد. اگرچه در طول سال و در مناسبت های مختلف همچنین ماه صفر و شب های دوشنبه و جمعه مراسم روضه خوانی همواره برپا می شود.
این تنوع قومی ، فرهنگی و مذهبی سبب شده جای جای استان هرمزگان در ایام و مناسبت های مختلف فرهنگی مذهبی مانند محرم ، رمضان و عیدها، دیدنی تر و زیباتر از سایر نقاط كشور باشد. ك/4
گزارش از:رقیه غلامی زاده-هومن محمدكرمی
7195/2094/ 1650
بندرعباس- ایرنا - آیین محرم در هرمزگان در تلفیق با فرهنگ بومی، فرهنگ كشورهای همسایه و مهاجران، حال و هوا و جلوه های مختلف دارد.
