سید حسین فاطمی نایینی در دوازدهم مهر 1296 خورشیدی در نایین اصفهان دیده به جهان گشود. پدر وی، سید علی محمد مشهور به سیف العلما از سادات سرشناس آن دیار بود كه به مناسبت تولد فرزند خود در روز عاشورا، او را حسین نام نهاد.
حسین فاطمی دوره ی ابتدایی را در مدرسه ی گلزار در زادگاه خود سپری كرد و در 1312 خورشیدی به منظور ادامه ی تحصیل در مدرسه ی سعدی، رهسپار اصفهان و هم زمان در روزنامه ی «باختر» متعلق به برادر خویش، مشغول به كار شد. وی در 1316 خورشیدی به تهران مهاجرت كرد و به همكاری با روزنامه ی «ستاره» پرداخت. در آنجا به دلیل نوشتن مقاله ای با نام «آزادی كبوترها» زیر نظر شهربانی قرار گرفت و چون شرایط زندگی در تهران برای او مشكل شد، به اصفهان بازگشت و مدیریت روزنامه ی باختر را بر عهده گرفت.
پس از ورود نیروهای متفقین به ایران و سقوط رضاخان، روزنامه ی باختر به كانونی برای مبارزه با هیات حاكمه و نیروهای متفقین تبدیل و به همین دلیل فاطمی چندین بار بازداشت شد و در نهایت در 1321 خورشیدی دگربار به تهران آمد. این روزنامه نگار در این شهر به نشر مقاله های انتقادی ادامه داد تا آن كه در 1324 خورشیدی به فرانسه رفت و پس از كسب دكترای حقوق سیاسی با عنوان رساله ی «وضعیت كار در ایران» از دانشگاه پاریس و دریافت دیپلم روزنامه‌نگاری از مدرسه ی «هوت اتود انترناسیونال» در شهریور 1327 خورشیدی به كشور بازگشت و با همراهی گروهی از روزنامه نگاران در هشتم مرداد 1328 خورشیدی روزنامه ی «باختر امروز» را به چاپ رساند.
پس از تصویب طرح ملی شدن صنعت نفت و انتخاب محمد مصدق به نخست وزیری، حسین فاطمی به مقام معاونت پارلمانی و سخنگوی دولت منصوب شد و در بهمن 1330 خورشیدی در مجلس هفدهم، نمایندگی مردم تهران را بر عهده گرفت.
این سیاستمدار در نوزدهم خرداد 1331 خورشیدی به همراه هیات ایرانی برای دفاع از حقوق ایران در مجادله ی حقوقی با بریتانیا به دادگاه بین المللی لاهه رفت و سپس از آن جا برای درمان راهی آلمان شد و تا مهر همان سال از صحنه ی سیاسی كشور به دور ماند.
پس از قیام سی ام تیر و درگیری شدید محمدرضا پهلوی و محمد مصدق؛ حسین فاطمی كه به تازگی به ایران بازگشته بود، وزیر امور خارجه شد و اقدام به كاهش نفوذ بیگانگان در دربار كرد. وی بعد از كودتای بیست و هشتم مرداد 1332 خورشیدی، مدتی پنهانی روزگار گذراند اما سپس بازداشت و در دادگاه نظامی به اعدام محكوم شد.
سرانجام حسین فاطمی در نوزدهم آبان 1333 خورشیدی، در حالی كه آثار بیماری و ضرب و شتم در او مشهود بود، اعدام شد.
«محمد چگینی» كارشناس اسناد و پژوهش وزارت امور خارجه در گفتگو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا در باره ورود حسین فاطمی به عرصه ی سیاست پس از بازگشت از فرانسه، بیان داشت: وی در مهر 1327 خورشیدی به ایران بازگشت و مراحل چاپ روزنامه ی باختر را پیگیری كرد. تلاش برای انتشار این نشریه همزمان با سوءقصد به محمدرضا پهلوی در دانشگاه تهران شد. به همین دلیل چاپ این روزنامه تا مرداد 1328خورشیدی به تاخیر افتاد. این سیاستمدار به یاد دوست قدیمی خویش، محمد مسعود كه روزنامه ی «مرد امروز» را منتشر می كرد، نام نشریه ی خویش را «باختر امروز» نام نهاد. موضوع قرارداد الحاقی نفت معروف به گس-گلشائیان و انتخابات مجلس دوره ی شانزدهم كمك بسیاری به حسین فاطمی كرد تا دگر بار، جایگاه خود را در عرصه ی روزنامه نگاری بیابد. دفاع او از اقلیت مخالف این قرارداد در مجلس شورای ملی، زمینه ی دوستی با سیاستمداران آن روزگار را فراهم ساخت.
نویسنده ی كتاب «زندگینامه حسین فاطمی» در ادامه تصریح كرد: اقلیت مجلس در جریان انتخابات به این روزنامه نگار دست دوستی دادند و از شهریور 1328 خورشیدی بود كه حسین مكی با او دیدار كرد و تصمیم بر این شد تا با محمد مصدق ائتلاف كنند. آن 2 به همراه چند تن دیگر از مدیران روزنامه ها در اعتراض به انتخابات شانزدهم مجلس شورای ملی در بیست و سوم شهریور 1328 خورشیدی به خانه ی مصدق رفتند.
آنها در نوزدهم مهر همان سال بار دیگر در اعتراض به اقدام های دولت در انتخابات، اعلام كردند كه در بیست و سوم مهر، روبروی كاخ سلطنتی تحصن خواهند كرد. در آن تاریخ، جمعیت بسیاری گرد هم آمدند. گفتگوهای نخستین با عبدالحسین هژیر وزیر دربار به نتیجه نرسید و دست اندركاران تحصن توافق كردند كه 20 تن كه حسین فاطمی نیز جزو آنها بود، در آن مكان بمانند و دیگران متفرق شوند. این تحصن در بیست و ششم مهر با صدور بیانیه ای پایان یافت. پنج روز بعد بار دیگر در خانه ی مصدق در احمد آباد جلسه ای تشكیل شد و برای ایجاد یك تشكیلات سیاسی گفتگو صورت گرفت.
كارشناس اسناد و پژوهش وزارت امور خارجه با اشاره به نقش فاطمی در جریان ملی شدن صنعت نفت، اظهار داشت: از آغاز مخالفت ها با قرارداد گس -گلشائیان، بحثی از ملی شدن صنعت نفت نبود، هنگامی كه كمیسیون نفت به ریاست محمد مصدق تشكیل شد و قرارداد الحاقی از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار گرفت، به این نتیجه رسیدند كه این قرارداد به ضرر ایران است. در این هنگامه، حسین فاطمی با نگارش سرمقاله هایی در روزنامه ی باختر امروز به كمیسیون نفت كمك می كرد.
دولت علی رزم آرا هیچ برنامه مشخصی برای نفت نداشت و محمد مصدق و دیگر همراهان وی با تشكیل جلسه در داخل و بیرون مجلس به دنبال راه حل بودند. در نهایت در چهارم آذر 1329 خورشیدی، حسین فاطمی موضوع ملی شدن صنعت نفت را پیشنهاد كرد و این امر مورد موافقت قرار گرفت. از این زمان به بعد كمیسیون نفت، اجرای این پیشنهاد را در دستور كار خویش قرار داد و سرانجام این طرح در اسفند 1329 خورشیدی به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
محمد چگینی در ارتباط با مقام حسین فاطمی در دولت محمد مصدق، گفت: در دولت نخست مصدق كه در اردیبشهت 1330خورشیدی تشكیل شد، حسین فاطمی معاون سیاسی و سخنگوی دولت بود و از مقام های بالای اجرایی محسوب می شد. هر چند مخالفت هایی با این انتصاب صورت گرفت اما این مخالفت ها مورد توجه محمد مصدق قرار نگرفت. البته از همین زمان تلاش ها برای ایجاد اختلاف میان آنها آغاز شد كه نتیجه ای نداشت.
از دستاوردهای این سیاستمدار در مقام سخنگوی دولت می توان به برگزاری هفتگی كنفرانس مطبوعاتی و طرح مسایل مملكت با روزنامه ها اشاره كرد. وی در زمستان 1330 خورشیدی و در انتخابات دوره ی هفدهم از حوزه ی تهران به مجلس راه یافت اما در بهمن همان سال، مورد سوء قصد قرار گرفت و برای مدتی در بیمارستان بستری شد و چون نمی توانست در مجلس حضور یابد، از نمایندگی استعفا كرد.
وی در ادامه افزود: حسین فاطمی در مهر 1331 خورشیدی جایگزین حسین نواب در پست وزیر امور خارجه شد. انتصاب او به این مقام، با ترس و امیدهایی همراه بود، برخی از كارمندان انتظار داشتند كه تغییرهای بنیادین در وزارت امور خارجه صورت گیرد. وی نیز در نخستین جلسه وعده داد كه اقدام هایی انجام خواهد داد اما نباید انتظار حركت های انقلابی داشت. یكی از فعالیت های خوب حسین فاطمی در وزارت امور خارجه كه تا آن زمان انجام نشده بود برگزاری كنفرانس منطقه ای سفیرهای ایران به شمار می رفت تا در كنار توسعه ی مناسبات با كشورهای همسایه، مبارزه با استعمار را در منطقه تشریح كند.
كارشناس اسناد و پژوهش وزارت امور خارجه، یادآور شد: هنگامی كه حسین فاطمی در1330 خورشیدی سخنگوی دولت شد، خبر تعطیلی سركنسولگری انگلیس را اعلام كرد. در پاییز 1331 خورشیدی و پس از كشف توطئه ی اردشیر زاهدی و برخی از افسران بازنشسته با پشتیبانی سفارت انگلیس، فاطمی در یادداشتی مراتب اعتراض ایران را به سفارت این كشور اعلام كرد و در سی ام مهر موضوع تعطیلی سفارتخانه ی انگلیس را با مطبوعات مطرح كرد.
نكته ی قابل توجه این است كه این اقدام با اجرای كامل تشریفات بین المللی صورت گرفت و كاركنان سفارت یك هفته فرصت داشتند تا ایران را ترك كنند. وزارت امور خارجه و ارتش، وظیفه ی همراهی و حفظ امنیت كاركنان را تا مرز قصر شیرین بر عهده داشتند. شاید این اقدام ها در سرنوشت فاطمی موثر بود و ضربه هایی كه انگلیسی ها در جریان ملی شدن نفت از وی خورده بودند با این كار تكمیل شد.
نویسنده ی كتاب زندگینامه ی حسین فاطمی درباره ارتباط فاطمی با دربار پهلوی، بیان كرد: وی از هنگامه ی خروج رضاخان از كشور به انتقاد از او و محمدرضا پهلوی پرداخت و سرمقاله های زیادی در این ارتباط منتشر كرد. محمدرضا پهلوی بارها تلاش كرد كه حسین فاطمی را به خود نزدیك كند و حتی او را جایگزین مناسبی برای محمد مصدق می دانست اما وی حاضر نشد با حكومت همكاری كند. او، محمدرضا پهلوی را «جوان خوش خط و خال» و «مار افسرده ای» توصیف كرد كه منتظر فرصت است تا زهر خود را بر دیگران بریزد.
محمد چگینی در پایان گفت: پس از كودتا، حسین فاطمی تا اسفند 1332 خورشیدی به صورت مخفیانه به زندگی خود ادامه داد اما در بیست و دوم اسفند، سرگرد علی اكبر مولوی او را بازداشت كرد. وی در زمان انتقال به شهربانی مورد ضرب و شتم قرار گرفت و چند ضربه با كارد به بدن او وارد شد. درباره دادگاهی كه فاطمی را به اعدام محكوم كرد، 2 نكته قابل ذكر است كه نخست این كه نباید این سیاستمدار را در دادگاه نظامی محاكمه می كردند زیرا وی شخصیت نظامی نبود و دوم آن كه حسین فاطمی در وضعیت جسمی نامناسبی محاكمه شد و پزشكان سلامت وی را تایید نكرده بودند.
*گروه اطلاع رسانی(مهدی احمدی)
پژوهشم**9370**2002****9131
تهران- ایرنا- «حسین فاطمی» سیاستمداری فرهیخته و روزنامه نگاری حرفه ای محسوب می شد كه حقوق مردم ایران را یك موضوع مهم و حساس قلمداد می كرد. او از شخصیت هایی مهم كابینه ی«محمد مصدق» بود كه اعتقاد داشت، كشته شدن در راه نجات یك ملت، بزرگترین افتخار هر انسانی است.