گذر از كوي ميراثي پنج هزار ساله

به سان سايه گنجشكي كه از دسته خود جدا مانده و با شتاب در آسمان كوير در حال پرواز است، عمر نيز مي گذرد.
لابه لاي قرن ها از من و تو جز مشت خاكي باقي نمي ماند و من نيز مانند سنگ قبر نوشته دانشمند معاصر آرزو دارم تا يك كودك از گلويم سوتكي سازد و در آن همواره بدمد تا صداي گلوي من جاودانه بماند.
آري، زندگي اينگونه گذشته است براي پدران، پدربزرگان و اجداد ما و در اين امر كه براي ما نيز چنان مي گذرد شكي نيست.
با نظري بر آثار گذشتگان به اين حقيقت پي خواهيم برد كه چه شور و نشاطي در خانه هاي گلي مدفون در خاك كه اينك به آثار باستاني نفيسي تبديل شده اند به جاي مانده است، آنان (نياكان ما) نيز زندگي را هم چون ما در دهان مزه مزه كرده و طعم خوبي، بدي، سختي و خوشي را خوب چشيده اند.
در جنوب شرق ايران اسلامي كه خود سرزمين پيدايش تمدن هاي كهن بوده شهري وجود دارد كه از آن به عنوان شهرسوخته ياد مي شود.
شهري فرا تصور بشر امروزي و بسيار پيشرفته در زمان رونقش كه از قرنها پيش در زير تل ماسه ها خفته و روي از جهانيان پوشيده است هم اينك با دست هاي توانگر كاوشگران ايراني ابعادي خارق العاده از اين شهر نمايان شده است.
شهر سوخته نام شهري باستاني و شگفت انگيز در جنوب شرق ايران زمين، سرزمين آغاز تمدن بشري است، سرزميني اساطيري كه بدون شك منبع تاريخي براي مشخص شدن هويت انساني است.
شهر سوخته در ۵۶ كيلومتري جنوب زابل و 160 كيلومتري شمال زاهدان مركز استان سيستان و بلوچستان و در حاشيه جاده زابل به زاهدان واقع شده است.
بر اساس نظر متخصصان اين شهر در سه هزار و ۲۰۰ سال قبل از ميلاد پايه گذاري شده و مردم آن در چهار دوره بين سال ‌هاي سه هزار و ۲۰۰ تا هزار و ۸۰۰ قبل از ميلاد در آن سكونت داشته اند. محوطه باستاني شهر سوخته در هزاره دوم و سوم قبل از ميلاد، توسط مهاجراني كه از چهار گوشه به ‌آن مهاجرت كرده‌اند، بنا شده است و تا كنون سند يا كتيبه اي كه نام واقعي و قديمي اين شهر را مشخص كند به دست نيامده و به دليل آتش سوزي در دو دوره زماني بين سال هاي سه هزار و 200 تا دو هزار و 750 قبل از ميلاد «شهر سوخته» ناميده مي شود.
«كلنل بيت» يكي از ماموران نظامي بريتانيا از نخستين كساني است كه در دوره قاجار و پس از بازديد از سيستان به اين محوطه اشاره كرده و نيز نخستين كسي است كه در خاطراتش اين محوطه را شهرسوخته ناميده و آثار باقيمانده از آتش سوزي را ديده است.
اين شهر از نادرترين شهرهاي باستاني است كه در آن، زنان عهده دار امور مالي خانواده ‌شان بوده ‌اند، بر مبناي يافته ‌هاي باستان شناسان شهر سوخته ۱۵۱ هكتار وسعت دارد و بقاياي آن نشان مي‌‌ دهد كه اين شهر داراي پنج بخش مسكوني واقع در شمال شرقي شهر سوخته، بخش‌هاي مركزي، منطقه صنعتي، بناهاي يادماني و گورستان است كه به صورت تپه‌هاي متوالي و چسبيده به هم واقع شده اند.
بر اساس اين آمارها هشتاد هكتار از گستره شهر سوخته را بخش مسكوني تشكيل داده و مهمترم اينكه شهرسوخته مركز بسياري از فعاليت‌ هاي صنعتي و هنري آن دوران بوده است بطوريكه به گفته باستانشناسان و كاوشگران؛ در فصل ششم كاوش در شهرسوخته نمونه ‌هاي جالب و بديعي از زيورآلات به دست آمده است.
در حفاري ‌هاي اخير شهر سوخته مشخص شد كه با توجه به صنعتي بودن آن و وجود كارگاه ‌هاي صنعتي ساخت سفال و جواهرات در اين منطقه، ساكنان شهر سوخته از درختان موجود در طبيعت براي سوخت استفاده مي‌‌كرده اند.
در شهر سوخته انواع سفالينه ‌ها و ظروف سنگي، معرق كاري، انواع پارچه و حصير يافت شده كه معرف وجود چندين نوع صنعت، به ويژه صنعت پيشرفته پارچه بافي در آنجاست.
تاكنون ۱۲ نوع بافت پارچه يكرنگ و چند رنگ و قلاب ماهيگيري در شهر سوخته به دست آمده و نيز مشخص شده مردم اين شهر با استفاده از نيزارهاي باتلاق‌ هاي اطراف درياچه هامون سبد و حصير مي‌‌ بافتند و از اين ني‌ ها براي درست كردن سقف نيز استفاده مي‌‌كردند.
صيد ماهي و بافت تورهاي ماهيگيري نيز از ديگر مشاغل مردمان شهر سوخته بوده است.
با توجه به موارد بالا شهر سوخته بدون شك جزء شهرهاي بسيار پيشرفته زمان خود بوده است.
**برخي پيشرفت هاي شهر سوخته
-كشف نخستين چشم مصنوعي جهان در شهر سوخته
براي نخستين بار در شهر سوخته يك چشم مصنوعي متعلق به چهار هزار و 800 سال قبل كشف شد، اين چشم مصنوعي متعلق به زني 25 تا 30ساله بوده كه در يكي از گور هاي شهر سوخته مدفون شده بود و چشم مصنوعي بر روي جمجمه او قرار داشته است.
چشم مصنوعي يافت شده در چشم چپ اين زن كار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان هنوز سالم مانده است.
جنس اين چشم مصنوعي يافت شده بطور كامل مشخص نشده اما به نظر مي رسد در ساخت آن از قير طبيعي مخلوط به نوعي چربي جانوري استفاده شده است.
در روي اين چشم مصنوعي ريزترين مويرگ‌ هاي داخل چشم توسط مفتول ‌‌هاي طلايي به قطر كمتر از نيم ميلي ‌متري طراحي شده‌ و مردمك اين چشم نيز در وسط طراحي شده و تعدادي خطوط موازي كه تقريبا يك لوزي را تشكيل مي‌دهند در پيرامون مردمك ديده مي‌شود.
سرپرست گروه باستان شناسي شهرسوخته در اين باره گفت: براي نخستين بار در شهر سوخته يك چشم مصنوعي پيدا شد و مطالعات اوليه نشان داد كه اين چشم مربوط به چشم چپ زن تنومند مدفون در قبر شماره شش هزار و 705 بوده است.
سيد منصور سيد سجادي خاطر نشان كرد: بر اساس مطالعات زير طاق ابروي اين زن آثار آبسه ديده مي شود و به دليل زمان زيادي كه بخش زيرين اين چشم مصنوعي با پلك چشم در تماس بوده آثار ارگانيكي پلك چشم نيز در روي اين چشم مصنوعي مشهود است.
وي تصريح كرد: به نظر مي رسد كه چشم مصنوعي از جنس قير طبيعي كه با نوعي چربي جانوري مخلوط شده است ساخته شده و در دو سوي آن از دو سوراخ جانبي براي نگهداري و اتصال به حدقه چشم استفاده شده است.
سرپرست گروه باستان شناسي شهرسوخته ادامه داد: بررسي هاي انسان شناسانه نشان داده است كه به احتمال بسيار زياد اين زن بين 25 تا 30 سال سن داشته و دو رگه (سياه و سفيد) بوده است.
سجادي بيان كرد: اشيا پيدا شده در اين قبر دو قسمتي عبارت بوده اند از ظرف هاي سفالي، مهرهاي تزييني، يك كيسه چرمي و يك آينه مفرغي.
-كشف نخستين جراحي مغز جهان در شهر سوخته:
يكي از شگفت‌ انگيزترين يافته ‌‌هاي اين شهر باستاني، پيدا شدن نشانه‌ هاي كهن‌ ترين جراحي مغز در آن است.
در اين رابطه جمجمه‌اي از دختر دوازده يا سيزده ساله كشف شده كه در چهار هزار و 800 سال قبل پزشكان آن ديار براي درمان بيماري هيدروسفالي (جمع شدن مايع درجمجمه) بخشي از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحي كردند و اين دختر بچه نيز مدت‌ ها بعد از اين عمل زنده مانده است.
اسكلت كامل اين دختر بچه يافت و چهره او نيز توسط اندام شناسان باستان شناس باز سازي شده است.
- كشف خط كش 5 هزار ساله در شهر سوخته:
در كاوش هاي انجام شده در شهر سوخته يك خط كش ساخته شده از چوب آبنوس كشف شده است.
سرپرست گروه باستان شناسي شهرسوخته گفت: اين خط كش به طول 10 سانتيمتر با دقت نيم ميليمتري و از جنس چوب آبنوس است و كشف آن نشانگر اين امر است كه ساكنان اين شهر باستاني پيشرفت هاي زيادي در زمينه علم رياضيات داشته اند.
- كشف قديمي ترين تخته نرد جهان در شهر سوخته
از گور باستاني شماره 761 در شهر سوخته كهن ترين تخته نرد جهان به همراه 60 مهره پيدا شده است.
اين تخته نرد بسيار قديمي تر از تخته نردي است كه در گورستان سلطنتي «اور» در بين النهرين پيدا شده بود.
اين تخته نرد از چوب آبنوس و به شكل مستطيل ساخته شده است و بر روي آن يك مار كه ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته، نقش بسته است.
اين تخته نرد ۲۰ خانه بازي و ۶۰ مهره و مهره ها كه در يك ظرف سفالي در كنار تخت نرد قرار داشتند از سنگ هاي رايج شهر سوخته يعني لاجورد، عقيق و فيروزه ساخته شده اند.
- كشف نخستين انيميشن جهان در شهر سوخته:
باستان شناسان هنگام كاوش در يك گور پنج هزار ساله جامي را يافتند كه نقش يك بُز و يك درخت روي آن ديده مي شد، آن ها پس از بررسي اين شي دريافتند نقش روي جام برخلاف ديگر آثار به دست آمده از محوطه ‌هاي تاريخي شهر سوخته، تكراري هدفمند دارد، به گونه‌اي كه حركت يك بُز به سوي درخت را نشان مي دهد.
هنرمندي كه جام سفالين را بوم نقاشي خود قرار داده، توانسته‌ است در پنج حركت، بزي را طراحي كند كه به سمت درخت حركت و از برگ آن تغذيه مي كند.
باستان ‌شناسان با نزديك كردن اين تصاوير به يكديگر موفق شدند نمونه‌ اي ازيك تصوير متحرك را در قالب يك فيلم 20 ثانيه‌اي به دست آورند.
بز از جمله حيواناتي است كه در رسيدن به ارتفاعات ماهر است و مي‌تواند با يك حركت جهشي به سمت بالا حركت كند كه هنرمند نقاش شهر سوخته‌ با دقت و زبردستي موفق شد جهش اين بز را به تصوير بكشد.
اين جام كه از آن براي نوشيدن استفاده مي‌شده 10 سانتي‌ متر ارتفاع دارد و بر يك پايه استوار شده است.
سرپرست گروه باستان شناسي شهرسوخته گفت: تاكنون در دوره ‌هاي قبل از تاريخ چنين تصويري ديده نشده و اين تصوير براي اولين بار در شهر سوخته يافت شده است.
سيد منصور سيد سجادي ادامه داد: در بسياري از ظروف شكل هايي به چشم مي خورد كه تنها يك تكرار هستند و حركتي در آنها ديده نمي‌شود اما تحقيقات ما نشان داده است كه اين نقش، قديمي‌ترين ايده مردمان باستان براي ارايه «تصوير متحرك» و به تعبير امروزي «انيميشن» است.

-اشيا ديگر موجود در شهر سوخته:
از ديگر اشياي مهم از ميان هزاران شي يافت شده، مي‌توان از سفال با امضاي سفال‌گر بر روي آن، چكش، سوزن، سنجاق سر زنانه، شهرك‌ هاي مسكوني و ساختمان ‌هاي همه ‌گاني هم‌چون آپارتمان و نيز بذر خربزه، حبوبات، ماهي خشك كرده، برنج، زيره، كوره‌ هاي سفالگري، كوره‌هاي ذوب فلزات، دكمه، تبر، بندكفش، قلاب، شانه سر، طناب، سبد، گل مو، قاب‌هاي چوبي، كفش و كمربند نام برد كه هر يك از اين اقلام داستاني دارد به سان هفت گنج.

**يافته هاي بي بديل شهر سوخته تنها از 3.5 درصد كاوش اين شهر بدست آمده است
سرپرست گروه باستان شناسي شهرسوخته كه از سال 1352 كار خود را در اين منطقه باستاني آغاز كرده در گفت و گو با خبرنگار ايرنا اظهار داشت: شهر سوخته به آن جهت منحصر به فرد است كه از لحاظ تنوع آثار و بقاياي انساني در دنيا بي نظير است.
سيد منصور سيد سجادي با اشاره به اينكه تاكنون تنها 3.5 درصد از اين شهر باستاني كاوش شده است ادامه داد: كاوش بر روي هر منطقه و سايت تاريخي نبايد بيش از 20 سال طول بكشد و بقيه اكتشافات بايد به حداقل 50 سال پس از آن موكول شود تا از اين طريق بتوان با ظهور فناوري هاي جديد و نيز دانش علمي نسل هاي بعد و همچنين يافتن مشكلات در نحوه عملكرد كنوني به بهترين شكل از اسرار اين ميراث كهن پرده برداشت.
وي با تاكيد بر استفاده از تخصص داخلي در امور كشف و تحقيق در شهر سوخته افزود: حضور كاوشگران و باستان شناسان خارجي را از آن جهت ممنوع كرده ايم كه برخي رسانه ها با مشاهده يك فرد خارجي در اين منطقه، تمام اكتشافات و فعاليت هاي انجام شده را به آن نسبت مي دهند.
وي خاطر نشان كرد: با توجه به اينكه در شهر سوخته هيچ خطي يافت نشده نام واقعي اين شهر نيز ناشناخته مانده است.
سرپرست گروه باستان شناسي شهرسوخته بيان كرد: در تمام كاوش هاي انجام شده تنها در لبه داخلي يك كوزه كه در گور يك كودك يافت شده چند علامت به صورت Pictogram(تصوير نگار) وجود داشته است.
وي گفت: در يافته هاي كاوشگران دو نوع بقايا به چشم مي خورد كه آثار تقريبا كامل را به موزه ها و انبار ميراث فرهنگي تحويل داده و آثار خرد شده را نيز براي مرمت و مطالعه نزد خود نگه مي داريم.
وي ادامه داد: گرچه گمان مي رفته انسان براي اولين بار در چين از شانه موي سر استفاده كرده اما با اكتشاف نوعي شانه سر كه از دو چوب ساخته شده مشخص شد افراد در اين شهر از ابزار مخصوصي براي شانه موي سر استفاده مي كرده اند.
سرپرست گروه باستان شناسي شهرسوخته اضافه كرد: گرچه اين شهر به چهار دوره تاريخي تقسيم شده و گمان ميرفته در دوره آخر اين شهر به اندازه يك روستا وسعت داشته اما در آخرين اكتشافات در قبور مشخص شده دامنه اين دوره نيز فراتر از آنچه تا كنون تصور مي شده بوده است.
سيدسجادي افزود: هم اينك 57 قبر جديد در اين شهر باستاني كشف شده كه از لحاظ فرم و نوع اشيا با آنچه تا كنون يافت شده متفاوت است.
وي تصريح كرد: از جمله اين اشيا مي توان به عود سوز، ظروف مختلف سفالي و برخي قطعات سفالي مربوط به مناطق مسكوني اشاره كرد.
وي بيان كرد: هم اينك در شهر سوخته يك لايه كشف شده كه نشاندهنده وجود كارگاه صنعتي در اين شهر بوده و نيز در كشفيات جديد احتمال وجود يك خيابان مهندسي ساز نيز در اين شهر است.
وي افزود: با توجه به شواهد موجود از جمله آثار به جاي مانده در گور هاي ساكنين اين شهر مي توان اينگونه برداشت كرد كه زنان در جامعه شهر سوخته سكان دار بخش اقتصادي بوده و از ارزش بالايي در جامعه برخوردار بوده اند.
هم اينك دكتر روح الله شيرازي پس از يك سال ثبت جهاني شهر سوخته، از سوي رئيس سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري كشور به عنوان مدير پايگاه اين شهر منصوب شده است.
مدير پايگاه شهرسوخته در گفت و گو با خبرنگار ايرنا اظهار داشت: پايگاه شهر سوخته در دهه 80 به صورت يك پايگاه ملي كار خود را آغاز كرد و تا كنون آثار مهمي از تمدن كهن بشر در اين منطقه به دست آمده است.
دكتر روح الله شيرازي تصريح كرد: هم اينك رويكرد هاي پژوهشي، حفاظتي، ايجاد چارت اداري و مالي منظم، معرفي و انتشار اخبار شهر سوخته و نيز فعاليت در زمينه گردشگري از اولويت هاي كاري در اين سايت جهاني است.
وي خاطر نشان كرد: در حال حاضر كمتر از 5 درصد اين شهر تاريخي كاوش شده كه در اين كاوش ها به شواهد خوبي از زندگي مردم پنج هزار سال قبل رسيده ايم.
وي ادامه داد: در رابطه با دين و نام اصلي شهر سوخته آثار دقيقي بدست نيامده اما با توجه به يافتن پيكرك ها و برخي آثار به جاي مانده مي توان تنها حدس هايي در اين رابطه زد.
وي گفت: از كل پيكرك هاي حيواني يافت شده در اين منطقه تاريخي حدود 90 درصد مربوط به پيكرك گاو است كه نشاندهنده اعتقاد به بركت و نيز حاصلخيزي اين منطقه است.
مدير پايگاه شهر سوخته افزود: بيشتر پيكرك هاي انساني يافت شده نيز مربوط به زنان است كه نشاندهنده جايگاه بالاي زنان در جامعه اين شهر باستاني بوده است.
شيرازي اظهار داشت: مردم اين شهر در آيين تدفين خود مردگان را به حالتي خاص به همراه خوراكي و گاه سكه و اشيا دفن كرده اند كه اين موضوع نيز نشاندهنده اعتقاد اين مردم به زندگي پس از مرگ است.
ميراثي پنج هزار ساله خفته در خاك هاي كهن اولين بارهاي بسياري را براي مردم جهان نمايان كرده است و بدون شك در آغوش زمان و ميراث رسيدن به نسل ها هزاران نخستين بار هاي ديگري را براي نوع بشر به ظهور مي آورد.
7311 / 6081