هواشناسی علمی است كه با استفاده از ابزارهای استاندارد و با بهره گیری از اصول و مدل‌های فیزیكی و دینامیكی وضعیت جوی را به طور عام مورد بررسی قرار می دهد و آن را برای مدت زمانی كوتاه پیش بینی می كند.
نخستین حركت رسمی دانشمندان در اندازه گیری آب و هوا با اختراع یك ابزار مكانیكی رطوبت سنج و یك باد نمای كامل، بیش از پنج سده پیش به وسیله «لئوناردو داوینچی» نقاش و دانشمند بزرگ ایتالیایی آغاز شد و بعدها در سال های پایانی سده 16 «گالیلئو گالیله» دانشمند و مخترع سرشناس ایتالیایی، گرماسنجی را ابداع كرد و شاگرد او «جان ری» به تكمیل آن پرداخت. این دستگاه ها كه با یك مقیاس اختیاری ساخته شده بود مدت ها برای اندازه گیری آب و هوا به كار گرفته شد.
فعالیت هواشناسی به عنوان یك علم تازه از ابتدای سده 19 و هنگامی كه «ژان باپتیست لامارك» زیست شناس فرانسوی در 1820 میلادی نخستین نقشه های هواشناسی را بر پایه اطلاعات و آمار هواشناسی جمع آوری شده از ایستگاه های منطقه منهایم در آلمان ترسیم كرد، آغاز و چندی بعد نقشه توفان های اروپا با استفاده از آن تهیه شد.
امكان مخابره سریع اطلاعات دیده بانی با بهره گیری از اختراع تلگراف به وسیله ساموئل مورس و تكمیل آن در ۱۸۴۳ میلادی، سبب شد اعلام خطر و پیش بینی وقوع توفان امكان پذیر شود و به دنبال آن، شبكه های ایستگاه های هواشناسی گسترش یابد. با چنین پیشرفت هایی نخستین كنفرانس بین المللی هواشناسی در آگوست ۱۸۵۳ میلادی در بروكسل برپا شد و به پیشرفت این علم كمك بزرگی كرد.
پس از آن در 1873 میلادی كنگره بین المللی هواشناسی برگزار شد، در این كنگره تشكیل كمیته بین المللی دایمی برای تهیه پیش نویس اساسنامه یك سازمان بین المللی در زمینه هواشناسی به تصویب رسید كه در نهایت به تشكیل سازمان بین المللی هواشناسی(IMO) در ۱۸۷۸ میلادی به عنوان یك نهاد غیردولتی انجامید. دوره های جنگ جهانی اول و دوم به دلیل نیاز به اطلاعات هواشناسی و مبادله های بین المللی برای عملیات های نظامی و حمل و نقل هوایی، هنگامه ای برای شكوفایی این علم و ضرورت وجود آن به شمار می رود كه سبب شد گام های موثری در جهت بهره گیری از این علم برداشته شود.
پس از تشكیل سازمان ملل متحد در 1945 میلادی، عهدنامه سازمان جهانی هواشناسی(WMO) در كنفرانس مدیران هواشناسی كه از 22 سپتامبر تا 11 اكتبر 1947 میلادی در واشنگتن برگزارش شده بود، به وسیله نمایندگان 31 كشور شركت كننده به امضاء رسید. سرانجام سازمان جهانی هواشناسی در 23 مارس 1950 میلادی برابر چهارم فروردین به صورت قانونی تشكیل و جایگزین سازمان بین المللی هواشناسی شد. اكنون مقر سازمان جهانی هواشناسی كه از موسسه های تخصصی سازمان ملل متحد به شمار می رود با بیش از ۱۹۰ عضو در ژنو قرار دارد.
مطالعه و بررسی پدیده های جوی در كشور ایران نیز پیشنه ای طولانی دارد اما فعالیت های منظم هواشناسی در ایران نخستین بار با اندازه گیری عناصر جوی به وسیله سفارتخانه های انگلیس و روس در تهران و منطقه های نفت خیز جنوب كشور آغاز شد البته مورد استفاده آن مشخص نیست و احتمال می رود در برنامه های تحقیقاتی آنها بهره برداری ویژه ای داشته است.
آموزش هواشناسی نخستین بار در 1298 خورشیدی در برنامه درسی مدارس قرار گرفت و به این ترتیب «برزگران» نخستین مدرسه ای بود كه بررسی پدیده های جوی را آموزش داد و برای این امر از معلمان فرانسوی بهره گرفت. چندی بعد در همان مكان نخستین سكوی هواشناسی راه اندازی شد كه در آن دمای هوا، رطوبت نسبی ومیزان بارندگی مورد اندازه گیری قرار می گرفت. این سكو در 1308 خورشیدی تكمیل شد و فعالیت های انجام شده در آن گسترش یافت.
بر پایه نیاز بخش های كشاورزی و آبیاری در نقطه های مختلف كشور به تدریج تعداد ایستگاه ها افزایش یافت و بنگاه مستقل آبیاری وابسته به وزارت كشاورزی وقت مسئولیت آن را برعهده گرفت. پس از مدتی بنگاه مستقل آبیاری وزارت كشاورزی، یك گروه دیده بان هواشناس را تربیت كرد و پس از پایان تحصیلات آنها در 1327 خورشیدی، این گروه را برای انجام فعالیت های تخصصی در ایستگاه های هواشناسی به كار گرفت.
همچنین در طول زمان برای فراهم آمدن اطلاعات جوی راه اندازی ایستگاه های هواشناسی به عنوان یك نیاز شناخته شد كه در پی آن فرودگاه های اصلی كشور به ایستگاه های هواشناسی مجهز شدند و پس از مدتی برای انجام هماهنگی های بیشتر در ایستگاه های موجود در شهرهای مختلف، در 1334 خورشیدی اداره كل هواشناسی كشور وابسته به وزارت راه تشكیل شد. با این اقدام تمام ایستگاه های هواشناسی كه به وسیله بخش های مختلف راه اندازی شده بودند و در نوع های سینوپتیك، اقلیم شناسی و باران سنجی قرار داشتند به این اداره كل واگذار شد.
اداره كل هواشناسی كشور چند سال بعد به صورت سازمانی مستقل زیر نظر وزارت جنگ به فعالیت خود ادامه داد و در 1338 خورشیدی به عضویت سازمان هواشناسی جهانی درآمد. این سازمان پیش از انقلاب اسلامی بیشتر به پیش بینی وضع هوا برای فعالیت حمل و نقل هوایی و صنعت هواپیمایی می پرداخت اما پس از پیروزی انقلاب شكوهمند مردم ایران در بهمن 1357 خورشیدی و پیوستن به وزارت راه و ترابری، بیشتر به مسائل هواشناسی كاربردی پرداخته و علاوه بر ارتقای ایمنی حمل و نقل كشور و خدمات به بخش های دفاعی و امنیتی در دوره جنگ تحمیلی و مدیریت بحران و ریسك در كشور، هواشناسی كشاورزی و آبشناسی را مورد توجه قرار داد. سرانجام سازمان هواشناسی كشور با ادغام وزارتخانه های راه وترابری و مسكن وشهرسازی در 1390 خورشیدی زیر نظر وزارت راه و شهرسازی درآمد.
سازمان هواشناسی كشور در راستای حفاظت از جان و مال مردم در برابر خطرهای مرتبط با آب، هوا و اقلیم وظیفه های مختلف را به عهده دارد و به این منظور به تحقیق و شناخت كامل اتمسفر و تمام پدیده های جوی وجمع آوری، تنظیم و تجزیه و تحلیل اطلاعات و آمارهای هواشناسی و ارائه نتایج حاصل از آنها اقدام می كند. این داده های جمع آوری شده كابردهای مختلفی دارد كه از آن جمله می توان به نقش آن در برنامه ریزی، پیشرفت و افزایش بازدهی موثر در فعالیت های كشاورزی، دامپروری، آب، آبیاری، مخازن آب های زیر زمینی، آب های سطحی، شهرسازی، تامین انرژی، آبرسانی، سلامتی و بهبود ارتباطات هوایی، دریایی، زمینی و مطالعه های محیط زیست، آلودگی هوا و تعدیل وضع هوا اشاره كرد.
از دیگر وظیفه های این سازمان می توان نگهداری، تجهیز و تكمیل شبكه‌های دیده بانی، جمع آوری اطلاعات دیده بانی شده از تمام ایستگاه های هواشناسی داخلی و خارجی به وسیله شبكه ارتباطات داخلی و بین المللی و كنترل كیفیت و مخابره آنها به كشورهای دیگر و تهیه و صدور پیش بینی ها و هشدار های جوی با كیفیت برای كاربران را نام برد.
هر ساله روز جهانی هواشناسی در سالروز تشكیل این سازمان با مروری بر عملكردها و كاركردهای این علم نوین و كاربردها و اهمیت آن در تمام جامعه های بشری پاس داشته می شود.
**پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به بهانه روز جهانی هواشناسی با «امین حسین نقشینه» كارشناس ارشد هواشناسی كشاورزی به گفت و گو پرداخت.
امین حسین نقشینه هواشناسی را یك نیاز اساسی برای دستیابی انسان به رفاه و زندگی بهتر عنوان كرد و گفت: اكنون این امر مانند گذشته تنها برای پروازها و حركت كشتی ها در اقیانوس ها انجام نمی شود بلكه در طول زمان كاربردهای دیگری در زمینه كشاورزی، هواشناسی آب برای منابع آبی، هواشناسی در خدمت اقلیم و اقلیم شناسی به كاركردهای آن اضافه شده است. هواشناسی توریسم برای گردشگری نیز از دیگر فعالیت های این رشته علمی به شمار می رود. انسان در دنیای امروز برای انجام دادن بسیاری از امور روزمره خویش به دانستن وضع هوا در آینده نیاز دارد كه این امر هر روز بر اهمیت هواشناسی می افزاید.
وی درباره شكل گیری سازمان جهانی هواشناسی اظهار داشت: این سازمان از ۱۹۵۱ میلادی و از همان سال های نخستین تشكیل آن، در رده سازمان‌های تخصصی وابسته به سازمان ملل متحد در زمینه آب و هوا، هیدرولوژی (اقلیم‌شناسی كاربردی) و علوم ژئوفیزیك قرار گرفته است. سازمان جهانی هواشناسی همچنین هدف های مختلفی را دنبال می كند كه از آن جمله می توان به تسهیل همكاری جهانی برای ایجاد شبكه‌ای از ایستگاه‌ها برای مشاهده مواردی در ارتباط با هواشناسی، ایجاد و حفظ سیستم‌های مبادله سریع اطلاعات هواشناسی، تشویق به تحقیق و آموزش در این زمینه، ترغیب به منظم كردن مشاهده های هواشناسی و اطمینان از انتشار یكسان و واحد مشاهده ها و آمارها و استفاده بیشتر از این علم در امر هوانوردی، دریانوردی، مسائل آبی، كشاورزی و دیگر فعالیت‌های بشری اشاره كرد.
این كارشناس ارشد هواشناسی كشاورزی بیان داشت: سازمان جهانی هواشناسی دارای بخش های مختلفی است كه از آن جمله می توان كنگره جهانی هواشناسی، شورای اجرایی، شش انجمن منطقه‌ای، هشت كمسیون فنی و دبیرخانه را نام برد. هر كدام از این بخش ها فعالیت هایی را به عهده دارند، در این میان كنگره جهانی هواشناسی كه از نمایندگان تمام دولت های عضو تشكیل شده عالی‌ترین ركن این سازمان است. این كنگره هر چهار سال یك بار تشكیل جلسه می دهد و به اموری مانند طراحی سیاست‌های كلی سازمان، نحوه اجرایی كردن اهداف و برنامه‌های درازمدت سازمان، مجوز هزینه كردن برای امور مالی سازمان در یك دوره چهار ساله، بررسی كردن نحوه انتخاب اعضا، تصویب مقررات فنی مرتبط به آب و هواشناسی بین‌المللی و هیدرولوژیكی كاربردی می پردازد. همچنین رئیس سازمان، معاونان، اعضای شورای اجرایی و دبیركل سازمان به وسیله این كنگره جهانی هواشناسی انتخاب می شود.
وی در ادامه افزود: سازمان جهانی هواشناسی نقش موثر و بزرگی در ایجاد رفاه برای بشریت ایفا كرده است به طوری كه با برنامه های مدون و رهبری خویش در سرویس های هواشناختی و آبشناسی كمك های زیادی در زمینه حفاظت از جان و اموال افراد در برابر بلایای طبیعی، حفاظت از محیط و افزایش رفاه اقتصادی و اجتماعی در همه بخش‌های جامعه مانند امنیت غذایی، منابع آبی و حمل و نقل ایجاد كرده است. این سازمان با ایجاد همكاری‌های بین‌المللی در زمینه آب و هوا توانسته از راه شكل دهی شبكه‌هایی برای مشاهده های هواشناسی، اقلیم شناسی و ژئوفیزیك و نیز تبادل، پردازش و استانداردسازی داده‌های مرتبط، ارتقا یابد و به انتقال، آموزش و تحقیق در خصوص دستیابی و بكارگیری تكنولوژی كمك كند. این سازمان هم چنین به افزایش هر چه بیشتر همكاری میان سازمان‌های هواشناسی ملی كشورهای عضو كمك می‌كند و به كاربرد سیستم‌های آب و هواشناسی در بخش‌های كشاورزی، هوانوردی، كشتی‌رانی، محیط‌زیست، موضوعات مربوط به آب و كاهش اثر بلای طبیعی تاكید بسیاری نشان می دهد.
نقشینه درباره وضعیت اقلیم كشور ایران گفت: صاحب نظران نسبت به تقسیم اقلیمی جهان دیدگاه‌های متفاوت ارائه كرده اند كه در این میان «كوپن» دانشمند اتریشی در نظریه خود جهان را دارای پنج نوع اقلیم بارانی و استوایی، گرم و خشك، گرم و معتدل، سرد و برفی و قطبی می داند. بر پایه این طبقه بندی كشور ایران در منطقه خشك و نیمه خشك قرار دارد.
هواشناسی در كشور ایران ده ها سال پیش با استفاده از تجهیزات ابتدایی و ساده از وزارت جنگ آغاز شد و امروز با پیشرفت های بشر در زمینه های مختلف به علم جدیدی تبدیل شده است كه به صورت یك رشته تخصصی با گرایش های مختلف در دانشگاه های كشور آموزش داده می شود و با استفاده از تجهیزات نوینی مانند ماهواره ها، رادارها، مدل ها و برنامه های نرم افزاری قوی در كنار بهره مندی از كامپیوترهای پرسرعت، نقشه لایه های مختلف جو مورد بررسی قرار گرفته و اینگونه به پیش بینی وضع هوا می پردازد.
این كارشناس ارشد هواشناسی كشاورزی عنوان كرد: پیش بینی وضع هوا یك كار جمعی است كه در آن گروهی از كارشناسان هواشناسی پس از مشاهده دقیق نقشه های وضع كنونی هوا، تشكیل جلسه داده و پس از بررسی نقشه های رخ داده و آینده نگر و در كنار آنها دماهای هوا و مدل ها در ساعت های مختلف، به بحث و تبادل اطلاعات برای پیش بینی وضع هوا در آینده پرداخته است و سپس برای تهیه گزارش وضع هوا در ساعت های آینده اقدام می كنند. در این كار داشتن تجربه دارای اهمیت بالایی است و جوان تر ها از دانش پیشكسوتان با حضور در جلسه ها بهره خواهند برد.
وی با اشاره به برخی ویژگی های هوا و تغییرهای سریع در آن گفت: هوا پدیده ای است كه مرزی ندارد و به طورمداوم از مكانی به مكان دیگر جابجا می شود، بنابراین برخورداری آن از خاصیت شارشی (حركت پیوسته ماده یا بارهای الكتریكی) و چرخش كره زمین موجب می شود سیستم های كم فشار و پر فشاری در زمان های مختلف شكل بگیرد. كارشناسان پیش بینی وضع هوا به دلیل آگاهی كامل از چنین اموری برای ارائه دقیق تغییرهای وضع هوا در ساعت های آینده در طول شبانه روز دو بار تشكیل جلسه داده و با انجام دادن بررسی های تخصصی دو عدد بولتن را برای این موضوع تهیه می كنند و با این اقدام پیش بینی های خود را بر پایه تازه ترین اطلاعات دریافتی در اختیار كاربران قرار می دهند.
نقشینه با اشاره به گستردگی فضای اطراف كره زمین، جو این كره خاكی را به اقیانوسی تشبیه كرد كه سطح زمین در عمق آن قرار گرفته است و درباره وضعیت گازهای موجود در اطراف كره زمین و تاثیر آن بر تغییر اقلیم اظهار داشت: جو زمین از گازهای مختلفی تشكیل شده است، از میان آنها گازهای گلخانه ای كه مهمترین آن دی اكسید كربن(co2) است خطرناك شناخته می شود. میزان این گازها با انجام دادن برخی فعالیت های بشر مانند تخریب جنگل ها و مراتع، افزایش بیابان ها، آلودگی آب و استفاده از سوخت های نامناسب هر روز افزایش می یابد و علاوه بر انسان تمام موجودات زنده را تهدید می كند. پدیده تغییر اقلیم كه امری مهم به شمار می رود در دنیا در حال روی دادن است به طوری كه بالا رفتن دمای هوا كه از پیامدهای افزایش این گازها عنوان شده است به تدریج بر روی اقلیم های مختلف كره زمین تاثیر خواهد گذاشت. بر پایه پژوهش های جهانی انجام شده دمای سطح زمین در سال های گذشته تغییر پذیری بالایی داشته به طوری جامعه جهانی از پیامدهای گرم شدن آن ابراز نگرانی كرده است.
وی اضافه كرد: گرمایش جهانی در بسیاری از منطقه های كره زمین به مرور افزایش خشكسالی و توفان های گرد و خاك را به دنبال داشته است كه این امر برای منطقه ایران نیز تهدید به حساب می آید به گونه ای كه در كنار پدیده آلودگی در كلانشهرها، ریزگردها و پدیده باد و گرد و خاك در كشور وجود دارد. همچنین روزهای داغ هر سال افزایش می یابد و میزان بارش بیشتر در كشور به سمت فصل های سرد پیش می رود. آن طور كه پیش بینی های بلند مدت مركز اقلیم شناسی كشور نشان می دهد حوزه مدیترانه و منطقه های مختلف كشور ایران در طول زمان رو به خشك تر شدن پیش می روند كه این تغییر اقلیم ها نیاز به بررسی دقیق و ارائه راهكارها موثر و كارآمد به وسیله مسئولان دارد. به نظر می رسد كه می بایست در سند چشم انداز 1404 خورشیدی به موضوع تغییر اقلیم و تغییرات آن اشاره می شد و در برنامه توسعه پنجم بیشتر این مساله مورد تاكید قرار می گرفت.
این كارشناس ارشد هواشناسی كشاورزی تصریح كرد: فعالان محیط زیست در جهان بر پایه آگاهی هایی كه از وضعیت گرمایش زمین و اثرهای مخرب آن در آینده كسب كرده اند، در راستای انجام دادن برنامه ریزی های لازم برای جلوگیری از این وضعیت، كنفرانسی را در سال گذشته میلادی در پاریس برگزار كردند. كشور ایران نیز كه از حاضران در این كنفرانس بین المللی بود متعهد شد كه با همراهی دولت و مردم كشور اقدام های لازم را برای كاهش هشت درصد انتشار كربن در سطح كشور انجام دهد و با استفاده از انرژی پاك به داشتن، خاك، آب و هوای بهتر در روی كره زمین كمك كنند. دولت ایران این طرح را در قالب برنامه ششم توسعه گنجانده است و همانگونه كه در سال های پیش توانسته با تبدیل سوخت های مصرفی كشور به كاهش چهار درصدی انتشار كربن اقدام كند، این تعهد را نیز با یاری مردم با موفقیت به انجام خواهد رساند. انجام این تعهد امری بسیار ضروری است چرا كه اگر این اتفاق رخ ندهد ایران در چنین جامعه های بین المللی مورد بی مهری قرار خواهد گرفت. مسئولان می توانند با بازنگری در سیاست های انرژی و برقراری ارتباط های لازم میان دستگاه های مرتبط و همچنین بهره گیری از كمك های دولتی، بخش خصوصی، دانشگاه و رسانه ها در كنار استفاده از انرژی های نو اقدام های شایسته ای را در این راه انجام بدهند.
وی با بیان اینكه تمام افراد جامعه می توانند با عملكرد درست خود مانع از تغییر اقلیم در كشور شوند، گفت: تغییر اقلیم یك اصل مهم در هواشناسی به شمار می رود بنابراین ضروری است كه فرهنگ سازی های لازم در جامعه برای جلوگیری از این امر صورت بگیرد. مردم با فعالیت های روزمره خود مانند استفاده كمتر از خودروهای شخصی می توانند در كاهش كربن نقش موثری را ایفا كنند و روی هوایی كه در آن نفس می كشیم تاثیر بگذارند. هر یك از اعضای جامعه باید برای داشتن هوایی پاك احساس مسئولیت كنند و نسبت به سلامت یكدیگر حساسیت داشته باشند. افراد جامعه همچنین می توانند با افزایش دانش خود در زمینه هوا و اقلیم شناسی اقدام های لازم را در جهت كاهش گازهای گلخانه ای انجام دهد و با آموزش آن به دوستان و نزدیكان خود به فرهنگسازی در این زمینه كمك كنند.
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9165**9131
تهران- ایرنا- علم هواشناسی با پیش بینی پدیده های جوی و تغییرات آب و هوایی بسیاری از امور تخصصی و روزمره بشر در سراسر دنیا را به خود وابسته ساخته است، علمی كاربردی كه دنیای تكنولوژی از نقش بی بدیل آن آگاهی دارد و اهمیت بهره گیری از آن و نامگذاری روزی به نام هواشناسی را برای جهان آشكار می سازد.
