نگاهي به سير تاريخي مرمت آرامگاه سعدي شيرازي

آرامگاه اين استاد شيرين سخن كه كلام پندآموزش شهره جهانيان است در شهر شيراز و در دامنه كوه فهندژ، در انتهاي خيابان بوستان واقع شده است.
اين مكان كه در ابتدا خانقاه شيخ بوده و ايشان اواخر عمر خود را در آن‏جا مي‏گذرانيده و سپس در همان‏جا نيز مدفون گرديده است براي اولين بار در قرن هفتم توسط خواجه شمس‌الدين محمد صاحبديوان وزير معروف آباقاآن، مقبره‏اي بر فراز قبر سعدي ساخته شد.
در سال 998 ﻫ..ق به حكم يعقوب ذوالقدر، حكمران فارس، خانقاه شيخ ويران گرديد و اثري از آن باقي نماند، تا اين كه در سال 1187ﻫ..ق به دستور كريم‏خان زند، عمارتي از گچ و آجر بر فراز مزار شيخ ساخته شد كه شامل دو طبقه بود.
طبقه زيرين اين بنا داراي راهرويي بود كه پلكان طبقه دوم از آن‏جا شروع مي‏شد. در دو طرف راهرو دو اتاق كرسي‌دار ساخته شده بود. در اتاقي كه سمت شرقي راهرو بود، مقبره سعدي قرار داشت و معجري چوبين آن را احاطه كرده بود. قسمت غربي راهرو نيز به موازات قسمت شرقي، شامل دو اتاق مي‏شد، كه بعدها شوريده (فصيح الملك) شاعر نابيناي شيرازي در اتاق غربي اين قسمت مدفون شد. طبقه بالاي ساختمان نيز همانند طبقه زيرين بود؛ با اين تفاوت كه بر روي اتاق شرقي كه قبر سعدي در آن جا بود، به احترام شيخ اتاقي ساخته نشده بود و سقف آن به اندازه دو طبقه ارتفاع داشت.
اين بنا در دوره قاجاريه، در سال 1301 توسط فتحعلي‏خان صاحبديوان مرمت شد و چند سال بعد نيز حبيب‏اللّه خان قوام‏الملك دستور تعمير و ترميم قسمتي از بنا را صادر كرد و توليت آن به شيخ ملا زين‏العابدين شيرازي سپرده شد. بنايي كه در زمان كريم‏خان ساخته شده بود، تا سال 1327 برپا بود. در سال 1329 به كوشش علي اصغر حكمت و توسط انجمن آثار ملي ايران، بقعه كنوني به جاي ساختمان قديمي براساس طرح مهندس محسن فروغي و مهندس علي صادقي ساخته شد و مراسم افتتاح رسمي آن در ارديبهشت ماه 1331 برگزار گرديد. ورودي مجموعه در راستاي ورودي آرامگاه است. ساختمان به سبك ايراني ساخته شده است.
اين ساختمان داراي 8 ستون از سنگ‏هاي قهوه‏اي رنگ است كه در جلوي مقبره قرار دارند و اصل بنا با سنگ سفيد و كاشي كاري مزيّن شده است. بناي آرامگاه از بيرون به شكل مكعب است، اما در داخل هشت ضلعي است و با ديواره‏هايي از جنس مرمر و گنبدي لاجوردي ساخته شده است. بنا در سمت چپ به رواقي متصل مي‏شود كه در آن هفت‌طاق وجود دارد كه با كف‏سازي سياه رنگ به آرامگاه شوريده شيرازي پيوند مي‏خورد. اين آرامگاه در يك اتاق قرار دارد و كتيبه‏اي بر سر در آن است كه شاعر را معرفي مي‏كند و شعري از خود شاعر بر كاشي‏هاي سرمه‏اي بر روي ديوار نوشته شده است.بناي اصلي آرامگاه سعدي 261 متر مربع مساحت دارد و در باغي به وسعت تقريبي 10هزار متر مربع قرار گرفته است.
ساختمان اصلي آرامگاه شامل دو ايوان عمود بر هم است كه قبر شيخ در زاويه اين دو ايوان قرار گرفته است. بر روي آرامگاه گنبدي از كاشي‏هاي فيروزه‏اي رنگ ساخته شده است. سنگ‏هاي پايه بنا، سياه رنگ است و ستون‏ها و جلوي ايوان از سنگ قرمز مخصوصي ساخته شده است. نماي خارجي آرامگاه از سنگ تراورتن و نماي داخلي آن از سنگ مرمر است.سنگ قبر در وسط عمارتي هشت ضلعي قرار دارد و سقف آن با كاشي‏هاي فيروزه‏اي رنگ تزيين شده است. در هفت ضلع ساختمان، شش كتيبه قرار دارد كه از قسمت‏هايي از گلستان، بوستان، قصايد، بدايع و طيبات شيخ انتخاب گرديده و به خط ابراهيم بوذري نوشته شده است. متن كتيبه ديگر، از علي اصغر حكمت است كه در مورد چگونگي ساخت بنا توضيحاتي داده است.در ضلع غربي، قصيده‏اي با مطلع زير ديده مي‏شود:
خوش است عمر، دريغا كه جاوداني نيست
پس اعتماد بر اين چند روز فاني نيست...
در ضلع شمال شرقي ابياتي از بوستان با اين مطلع نوشته شده است:
الا اي كه بر خاك ما بگذري‏
به خاك عزيزان كه ياد آوري...
در ضلع جنوب شرقي، كتيبه‏اي ديگر از حكايت گلستان با اين عبارت آغاز مي‏شود: «ياد دارم كه با كاروان همه شب رفته بودم...»در ضلع جنوب غربي، غزلي از بدايع با اين مطلع نوشته شده:
اي صوفي سرگردان، در بند نكو نامي‏
تا درد نياشامي، زاين درد نيارامي...
در ضلع شمال غربي ايوان (نزديك آرامگاه شوريده) دوازده بيت از قصيده‏اي با مطلع زير وجود دارد:
خاك من و توست كه باد شمال‏
مي‏ببرد سوي يمين و شمال...
در ضلع شرقي نيز دوازده بيت از قصيده‏اي به خط نستعليق و با اين مطلع ديده مي‏شود:
بسي صورت بگرديده است عالم
وز اين صورت بگردد عاقبت هم...
در ضلع شمال غربي، غزلي از طيبات به خط شاهزاده ابراهيم سلطان فرزند شاهرخ تيموري، با اين مطلع حك شده است:
به جهان خرّم از آنم كه جهان خرّم از اوست
عاشقم بر همه عالم كه همه عالم از اوست‏
علي اكبر خان قوام الملك شيرازي، سنگ قبر كنوني را كه سماق سرخ كم رنگي است، بر روي قبر شيخ نصب كرد و كتيبه زير را كه از اشعار بوستان است، با خط نستعليق عالي بر آن نگاشت:
كل شي هالك و انت الباقي‏
كريم السجايا، جميل الشميم‏
نبي البرايا، شفيع الامم...
در عمق 10 متري صحن آرامگاه، قناتي وجود دارد كه آب آن داراي مواد گوگردي و جيوه مي‏باشد، آب اين قنات به درون حوضي كه آن را حوض ماهي مي‏نامند و در زيرزمين جريان دارد، مي‏ريزد. اين حوض در سمت چپ آرامگاه واقع شده و در داخل به شكل هشت ضلعي است. حوض ماهي زير بنايي در حدود 25.30 متر دارد و به وسيله 28 پله به صحن آرامگاه متصل مي‏شود. مشهور است كه سعدي نزديك زاويه خود، حوضچه‏هايي از سنگ مرمر ساخته بود كه آب در آن‏ها جريان داشته است. شگون شستشوي خود در اين آب، خصوصاً در شب چهارشنبه سوري، جز معتقدات مردم شيراز بوده است. كاشي كاري‏هاي داخل حوض ماهي كه به سبك معماري سلجوقي است، در سال 1372 توسط استاد كاشيكار «تيرانداز» طراحي شده و توسط ميراث فرهنگي اجرا گرديده است. بر فراز حوض ماهي يك نورگير به شكل هشت ضلعي و دو نورگير چهار ضلعي در طرفين آن قرار دارد.
زيرزمين سعديه امروزه به چايخانه سنتي تبديل شده است. دو ساختمان آجري در كنار حوض ماهي وجود دارد كه مربوط به دفتر آرامگاه است.كتابخانه عمومي سعديه و ساختماني ديگر كه سرويس‏هاي بهداشتي در آن قرار گرفته، در محوطه اين آرامگاه وجود دارد. محوطه باغ به سبك ايراني گل كاري، درختكاري و باغچه بندي شده است. در وسط حياط دو حوض مستطيل شكل، با جهت شمالي ـ جنوبي در دو طرف محوطه آرامگاه قرار دارد و حوض ديگري در جهت شرقي ـ غربي در مقابل ايوان اصلي بنا واقع شده است. بر روي در ورودي سعديه اين بيت نگاشته شده است:
ز خاك سعدي شيراز بوي عشق آيد
هزار سال پس از مرگ او گرش بويي
قطعه‏هايي از كتيبه سنگي مربوط به سر درآرامگاه كه متعلق به زمان كريم‏خان زند بوده و در اثر سانحه‏اي در گذشته‏هاي دور شكسته شده، هم اكنون در درون آرامگاه محفوظ مانده است. اين قطعه ضمن خاكبرداري خيابان براي تعمير آسفالت از دل خاك بيرون آمده است. بر روي سنگ مذكور قسمتي از شعر سعدي به خط ثلث عالي با مطلع زير نوشته شده است:
الهي به عزّت كه خارم مكن‏
به ذلّ گنه شرمسارم مكن
در اطراف مقبره، قبرهاي زيادي از بزرگان وجود دارد كه بنا به وصيت خود، در آن جا مدفون شده‏اند. طرح توسعه محوطه آرامگاه از سال 1380 و توسط شهرداري شيراز با همكاري سازمان مسكن و شهرسازي اجرا شده كه طي آن وسعت سعديه به 5.4 هكتار رسيده است. از سال 1376 به پيشنهاد بنياد فارس‌شناسي اول ارديبهشت ماه به نام روز سعدي نامگذاري شد و همه ساله برنامه‌هاي ويژه‌اي در محوطه آرامگاه برگزار مي‌شود. آرامگاه شيخ مشرف‏الدين سعدي شيرازي در 18آذرماه 1354با شماره 1010 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.
5054
* كوروش كمالي سروستاني مدير مركز سعدي شناسي