گذری بر افكار و اندیشه های خیام نیشابوری

شاعران و ادیبان، سرمایه های فرهنگی یك جامعه هستند كه خدمت های ارزشمند آنان، بیانگر بینش و نگرش مردمان روزگار آنها است، «غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام» از جمله این بزرگان ایران به شمار می رود كه با اندیشه های فلسفی و ادبی خویش، آثاری تاثیرگذار به یادگار گذاشت.
وی در سال های پایانی سده پنجم و در هنگامه حكومت تركان سلجوقی در نیشابور دیده به جهان گشود و در پنج سالگی خواندن قرآن را فراگرفت، خیام پس از آموختن علوم زمانه نزد عالمان و استادان برجسته آن دیار به بلخ رفت تا دانش خود را در فلسفه و ریاضی پربارتر از پیش سازد، پس از مدتی راهی اصفهان شد و 18 سال از عمر خویش را در آن دیار سپری كرد. او در این مدت به دلیل پژوهش های نجومی گسترده ای كه انجام داد، توانست شهرت بسیاری نزد ملكشاه سلجوقی به دست آورد. بنابراین به دعوت وی در رصدخانه ای به پژوهش در این زمینه پرداخت و موفق شد تا تمامی اندوخته های خود را در تنظیم تقویم جلالی از دقیق ترین گاه شماری های جهان، به كار برد.
این فیلسوف وارسته فعالیت های علمی ارزشمند دیگری را در حوزه های فلسفه، موسیقی و ریاضی نیز انجام داده است، او در ریاضی نخستین فردی محسوب می شود كه درك كرد، معادله های درجه‌ سوم دارای دو ریشه هستند و توانست با رسم اشكال هندسی، به حل معادله های درجه دوم و سوم بپردازد؛ همچنین وی برای بار نخست معادله های درجه اول، دوم و سوم را طبقه‌بندی كرد. خیام با تلاش و كوشش فراوان تجربه های خویش را در كتاب «جبر و مقابله» به تصویر كشید.
فقه، تاریخ و طب رشته هایی هستند كه این اندیشمند در آنها به جایگاهی شایسته دست یافت. او «میزان الحكمت» را درباره علم فیزیك و «لوازم الامكنت» را در دانش هواشناسی نوشت.
خیام نیشابوری همچنین با سرودن رباعی هایی ساده، دلنشین و گوش نواز، ادیب دوستان بسیاری را شیفته آهنگ و تشبیه های زیبای خود كرد و این چنین از شهرت بسیاری در زمینه شعر و ادبیات فارسی برخوردار و با بیان اندیشه های علمی و فلسفی در شعرهایش به عنوان فیلسوف و حكیمی والامقام شناخته شد.
رباعی های خیام تاثیر بسیاری بر ادبیات غرب گذاشت و این امر سبب شد تا او به عنوان نماد فلسفه شرق، شاعر محبوب روشنفكران جهان و حكیمی خردگرا معرفی شود.
وی اثرهای بسیاری را از خود به یادگار گذاشته است كه از آن جمله می توان به «قسطاس المستقیم، رساله كون و تكلیف، رساله روضةالقلوب در كلیات وجود، رساله‌ای در طبیعیات، رساله معراجیه و نوروز نامه» اشاره كرد.
سرانجام حكیم خیام نیشابوری پس از سال ها تلاش در راه اعتلای علم و ادب ایران زمین در 83 سالگی رخ در نقاب خاك كشید و به دیار حق شتافت.
اكنون پس از گذشت سده ها هنوز هم آثار این شاعر بنام در ایران و جهان تاثیرگذار است و به همین دلیل 28 اردیبهشت به پاس خدمات ارزشمند پژوهشی و علمی این دانشمند برجسته و ادیب بزرگ ایرانی، روز «بزرگداشت حكیم عمر خیام» نامگذاری شد.
«سمیه صدرایی» عضو هیات علمی دانشگاه علوم و تحقیقات تهران و استاد زبان و ادبیات فارسی در گفت و گو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز بزرگداشت خیام نیشابوری گفت: درباره اندیشه های فلسفی خیام دیدگاه های مختلفی وجود دارد. این فیلسوف فرهیخته هرچند به سبب مهارت بسیار در ریاضی، نجوم و سرودن شعر شهرت دارد اما پیش از آنها، فیلسوفی ژرف ‌اندیش و دارای فلسفه خاص خود است. از این رو برخی نویسندگان اهل حكمت او را جانشین ابن سینا، دانسته اند. رباعی او نشان می ‌دهد كه وی فیلسوفی بنام بوده و با عالمان بزرگ عصر خویش به گفت و گوهای فراوانی پرداخته است. پایه اصلی تفكر خیامی، اندیشه در راز هستی و نیستی، چرایی زندگی و سرنوشت آدمی به شمار می رود. بسیاری از ادیبان رباعی هایی را كه به نام این شاعر بزرگ بازخوانده اند، متعلق به وی نمی دانند و این رباعی ها را كه همزمان با عصر خیام سروده شده اند، رباعی های خیامی می گویند.
این استاد دانشگاه، خیام را از بزرگ ترین سخنوران شعر و ادب فارسی برشمرد و بیان داشت: دلیل آنكه برخی رباعی های شاعران دوره پس از خیام را منسوب به این ادیب می دانند آن است كه وی بزرگ ترین سخنور و پرآوازه ترین شاعر رباعی سرا در شعر و ادبیات فارسی است، بنابراین هر شاعری كه رباعی های نغز، زیبا، دلنشین و ژرف در پیام و معنی می یافت، آن را به خیام نسبت می داد، زیرا او برترین چهره و نماد رباعی سرایی در ایران به شمار می رود. محور اصلی رباعی های خیام را اندیشه های فلسفی تشكیل می دهد. این شاعر اعتقاد داشت كه به این دنیا نباید دل بست و خوش بودن در زندگی را همواره در رباعی های خود بازتاب می داد.
وی درباره اندیشه و دیدگاه این شاعر در رباعی های پرنغزش تصریح كرد: آنچه جهان بینی خیام را پدید آورد، خصوصیت پرسشگری او بود، خیام ذهنی پویا و خلاق داشت، از این رو هیچ پاسخی نزد این ادیب بزرگ، جواب اصلی و نهایی محسوب نمی شد. در سروده های او نغزترین، استوارترین و ژرف ترین پاسخ ها، تنها خاستگاه پرسش دیگری به حساب می آمد. این ریاضی دان همواره در جست و جوی جوابی شایسته برای پرسش های ناب خود بود.
سمیه صدرایی، اندیشه خیام را زنجیره ای پایان ناپذیر از پرسش ها و پاسخ ها عنوان كرد و اظهار داشت: خیام، شاعری با اندیشه های بنیادین و توانمند به شمار می رود و در رباعی های خود پرسش هایی را مطرح می كند كه سده ها دغدغه اصلی بشر بوده است، پرسش هایی چون آغاز چیست؟ سرانجام كجاست؟ من كیستم و چرا زندگی می‌كنم؟ چرا كائنات به وجود آمده و چرا از میان می‌روند؟ در آثار وی مشاهده می شود. دو مساله بنیادین در اندیشه خیام «زمان» و «مرگ» است كه البته زمان در آثار وی بازتاب زیادی دارد به گونه ای كه می ‌توان از آن به عنوان شاخصه تفكر خیامی یاد كرد.
این استاد زبان و ادبیات فارسی درباره فعالیت های مهم و ارزشمند خیام نیشابوری در زمینه تهیه گاهشمار ایرانی، یادآور شد: از برترین خدمات خیام، پایه گذاری تقویمی سنجیده و كارآمد به شمار می رود كه تاكنون نیز ایرانیان از آن بهره می برند. به دلیل آن كه این رباعی سرای بزرگ و چند دانشور دیگر در زمان جلال الدین ملكشاه پادشاه سلجوقی این سالنامه را پدید آورده اند، آن را تقویم جلالی نامیدند، گاهشماری كه لغزش و خطا در آن بسیار اندك است. به همین دلیل سعدی شیرازی در شعر خویش می گوید: «اول اردیبهشت ماه جلالی/ بلبل گوینده بر منابر قضبان(شاخه ها)». او چون ریاضی دان برجسته ای بود، آثار بسیاری در زمینه نجوم، گاهشماری و ریاضی از خود به یادگار گذاشته است.
وی در ادامه توضیح می دهد: در سالنامه های دیگر، می بایست چندین روز یا یك ماه را بر سال می افزودند تا به ترازمندی مورد نظر دست یابند اما در گاهشمار خیام این دشواری با شیوه ای بسیار هوشمندانه چون افزودن یا كاستن یك روز در پاره ای از ماه های سال برطرف می شود، به همین دلیل ایرانیان و برخی از دیگر كشورهای جهان، از این تقویم استفاده می كنند و تاكنون هیچ تقویمی نتوانسته است، به جایگاهی همتراز با آن دست یابد.
سمیه صدرایی، خیام را اندیشمندی سخنور دانست و عنوان كرد: این بزرگمرد ادب ایران به جزء رباعی، در قالب دیگری شعر نمی سرود. البته این فیلسوف بزرگ دانشمندی به شمار می رفت كه گاهی اندیشه های باریك جهان شناختی خود را در قالب كوتاه ترین رباعی ها می سرود. باید گفت، رباعی پیش از خیام پدید آمده بود و بسیاری رودكی را آغازگر سرودن رباعی می دانند اما خیام با رباعی های دلنشین خویش، این قالب از شعر را به اوج رساند، به همین دلیل سخنوران زیادی از وی پیروی كردند و ساختار پیام شناختی، اندیشه ای، ادبی و زیباشناختی رباعی های او را در اثرهای خویش به كار بردند. تاكنون هیچ سخنور رباعی سرایی به اندازه این ادیب نام آور بر پهنه ادب پارسی تاثیرگذار نبوده است.
این استاد زبان و ادبیات فارسی درباره سبك شعر دوره خیام نیشابوری تصریح كرد: وی شاعر سده پنجم هجری قمری به شمار می رود و در این دوره بیشتر قالب قصیده رواج داشته است اما این حكیم خردمند به رباعی سرایی روی آورد و به همین دلیل شهرت یافت. البته شعر در این زمان از نظر عنصرهای ادبی و بلاغی، تكامل یافته تر از شعر دوران سامانی است. در دیوان شاعران این عصر، تشبیه همراه با استعاره دیده می شود با این تفاوت كه از تشبیه اندكی بیشتر از استعاره استفاده می كردند. در شعر سده پنجم برخی علوم همچون نجوم، طب و حكمت را می توان آشكارا مشاهده كرد. در دیوان شاعرانی مانند خیام نیشابوری، اطلاعات فلسفی و حكمی قابل توجهی وجود دارد و رباعی های وی از نظر تفكر نسبت به عالم آفرینش و زندگی قابل بررسی است. او با دید فلسفی خویش، جهان را گذرا و فانی در می یابد و انسان را قابل بازگشت نمی داند و به همین سبب بیان می كند: «باید زندگی را غنیمت شمرد و خوش بود».
وی در ادامه یاد آور شد: حافظ شیرازی را می توان از جمله شاعرانی دانست كه به پیروی از سبك خیام روی آورده است. حافظ از تشبیه های او بسیار بهره برد و به گونه ای از متفكرترین و برجسته ترین پیروانان خیام به شمار می رود. هر چند كه اندیشه حافظ به فلسفه خیام نمی‌رسد اما او خود صاحب سبك است.
سمیه صدرایی درباره تاثیرگذاری اثرهای خیام در جهان خاطر نشان كرد: به دلیل آنكه شعرهای این شاعر پرآوازه كوتاه، ساده و بدون هنرنمایی های فضل فروشانه و دارای معنی های عمیق فلسفی و حاصل اندیشه آگاهانه متفكری بزرگ در برابر اسرار عظیم آفرینش است، سبب شد تا در دنیای ادب و هنر به ویژه در میان انگلیسی زبانان، به شهرت بسیاری دست یابد. این شهرت مرهون ترجمه رباعی های او به وسیله «ادوارد فیتز جرالد» شاعر انگلیسی است، او در سده 19 میلادی اندیشه های بزرگ خیام را به تمام جهانیان شناساند و باید گفت كه رمز موفقیت فیتز جرالد در ترجمه شعرهای خیام، پی بردن به اندیشه های این شاعر بود. او ترجمه آزادی از رباعی های این ادیب وارسته صورت داد كه برگردان بخشی از فلسفه و اندیشه خیام محسوب می شود به این ترتیب این شاعر انگلیسی توانست اثری ارزشمند را به جامعه جهانی تقدیم كند.
این استاد زبان و ادبیات فارسی در ارتباط با برجسته ترین ویژگی های رباعی های خیام گفت: رباعی های خیام از بهترین مجموعه‌ های شعر فارسی محسوب می شود. وی در تمامی رباعی های خود، در سه مصرع نخست، مقدمه‌ ای استدلالی می آورد و در مصرع چهارم نیز نتیجه‌ عقلانی می گیرد. در واقع شاعران را به دو گروه عمده‌ شاعران بنیان گذار و شاعران تأثیرگذار تقسیم كرد. خیام از جمله شاعرانی برشمرده می شود كه هر دو این ویژگی ها را دارا بوده و در زمینه‌ استفاده از قالب رباعی خلاقیت داشته و با ارائه اندیشه های فلسفی، تأثیرهای فراوانی بر گستره‌ ادبیات و فرهنگ گذاشته است. با توجه به ترجمه های آثار خیام و پژوهش هایی كه استادان بزرگی همچون «عبدالحسین زرین كوب» و «محمدعلی اسلامی ندوشن» درباره این رباعی سرا نامی انجام داده اند، بر تاثیر اثرهای او افزوده شده است.
وی در پایان بیان داشت: خیام نیشابوری در كنار رعایت روش ‌های شعری و زیبایی‌ شناختی در سروده های خود، به موضوع ‌آموزه‌ های فلسفی‌ خویش بیش‌ تر اهمیت می ‌داد و از همین‌ رو ضرورت دارد در بررسی شعر و جایگاه شاعری این رباعی سرا، نگاه فلسفی و محتوایی وی بیشتر مورد توجه قرار گیرد.
*گروه اطلاع رسانی(فاطمه مهدوی)
پژوهشم**9128**2059**2002**9131