برج مقابر نمادي از شكوه تمدن و ظرفيت ناشناخته گردشگري در استان مركزي

ويژگي ها و نوع معماري و كاربري برج مقابر كمتر در حوزه آثار تاريخي اين استان به بحث و نظر گذاشته شده و از اين منظر در گفت وگويي با اسماعيل شراهي، رئيس گروه حفظ واحياء بناها ومحوطه هاي اداره كل ميراث فرهنگي صنايع دستي و گردشگري استان مركزي ناگفته ها و جلوه هاي اين حوزه را جويا شديم.

س: برج مقابر و يا اماكن آرامگاهي در تاريخ ايران چه تعريفي دارد و خاستگاه آن كجاست؟
ج: برج در لغت، سازه بلند و باريك استوانه‌اي يا چند پهلو است كه بيشتر براي ديده باني و دفاع مورد استفاده قرار مي گرفته و اين بناها در ايران گاه به صورت حصاري استوانه‌اي و مستقل در نزديكي ديوار شهرها يا قلعه ها قرار داشته و گاه متصل به استحكامات قلعه ساخته مي‌شد و علاوه بر قلعه ها در دو سوي ورودي كاروانسراها نيز براي ديده باني و مراقبت برپا مي شده است.
بعد از ورود اسلام به ايران، هنرمندان و معماران با تكيه بر عناصر هنري و شيوه هاي معماري گذشته خود همچنان به ايجاد و ابداع آثار هنري پرداختند و يكي از عناصر و پديده هايي كه از جنبه هاي تاريخي، هنري، مذهبي و اجتماعي در معماري اسلامي در بطن آن نمود يافته، بناهاي آرامگاهي و بقاع متبركه است كه در طول دوران مختلف از نظر شيوه معماري و تزئينات، به فراخور زمان و شرايط اقتصادي، اجتماعي و سياسي دستخوش تغييراتي شده اند.
در دوره اسلامي نيز به غير از مساجد، سهم آرامگاه ها بيشتر از هر نوع بناي ديگري در معماري اسلامي مورد توجه عام بوده و آرامگاه سازي و احترام به اوليا و بزرگان در باورها و اعتقادات مردم ايران ريشه دوانده است و كمتر شهري در ايران به چشم مي خورد كه سهمي از اين نوع بناهاي دوره اسلامي نداشته باشد.

س: كاربري ويژه برج مقابر و آرامگاه ها چه بوده است؟
ج: در معماري ايراني ابنيه سازي با تفكر خلاق عجين است و ذهن كنشگر ايراني اين بناها را به صرف زينتي در ميان شهرها و روستاها برپا نمي كرد بلكه، بسته به نيازهاي موجود كاربري ويژه براي اين نوع بناها تعريف مي شده است، براي مثال ساخت تاسيسات و سازه مقبره ها به گونه اي بود كه در بين راه ها مامني براي استراحت و پناهي براي در راه ماندگان باشد و يا براي مقاصد دفاعي از آن ها استفاده مي شد اما، در سبك ايجادي اين مكان هاي ويژه فضاهايي براي مقابر كساني تعبيه مي شد كه جايگاه برجسته اجتماعي داستند و در حين سفر جان مي باختند.
مقابر و بناهاي ميان راهي همواره در دل كوير ها و در ميان جنگل هاي انبوه و در مسير راه هاي تاريخي به گونه اي استوار مي شدند كه قابل تشخيص باشد.
ضرورت موقعيت يابي براي مسافران، چه در بيابان هاي نواحي مركزي و چه درعمق جنگل هاي نوار ساحلي شمالي، وجود چنين بناهايي را اجتناب ناپذير مي كرد و ساخت آن ها سابقه اي طولاني در معماري ايراني داشت اما، از اوايل دوران اسلامي بناهايي كه نخست به منظور راهنمايي و گاه آسودن مسافران ساخته شده بودند، كاربري ديگري نيز يافتند و در دوره سلجوقي ساخت اين بناها، هم به عنوان ميل راهنما و هم به پاسداشت مقام شخصي كه در آن دفن مي شد، مورد توجه خاص قرار گرفت.

س: از استان مركزي با پيشينه تاريخي هفت هزار ساله چند برج مقبره در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده و چه تعداد مرمت شده است؟
ج: 84 باب برج مقبره در استان مركزي در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده و كه از اين تعداد 60 برج مقبره با صرف حدود 40 ميليارد ريال اعتبار تاكنون مرمت و از تخريب و نابودي آن جلوگيري شده است.

س: قديمي ترين برج مقبره هاي استان مركزي مربوط به چه دوراني است، لطفا آن ها را معرفي كنيد؟
ج: استان مركزي از حيث تنوع و تعدد برج مقابر و آرامگاه هايي كه بر مزار بزرگان و به خصوص فرزندان امامان معصوم (ع)به وجود آمده مقامي ممتاز دارد و اولين زمينه هاي شكل گيري بناهاي يادماني بر تربت و مزار امامزادگان به دوره آل بويه برمي گردد كه در آن زمان نواحي از استان مركزي چون فراهان، تفرش، آوه، كرج ابودلف به شيعه گرويدند.
اولين بارقه هاي اميد در ميان شيعيان در منطقه فراهان براي شكل دادن به آرامگاه هاي شيعي پس از افول دولت سلجوقي و شكل گيري حكومت خوارزمشاهي، درقالب آرامگاه هاي هفتاد و دو تن ساروق وامامزاده عبدالله فارسيجان شكل گرفت و اين آرامگاه ها از نظرپلان، نوع گنبد و تزئينات درنوع خود نمونه اي منحصر به فرد به حساب مي آيند.
در خنداب، نراق، ساوه و در تفرش نيز آرامگاه هايي چون امامزاده سيد هارون(ع)، امامزاده سيد اسحاق(ع)، سيد بشير، امامزاده بي بي(س)، امامزاده يحيي(ع)، امامزادگان شاهزاده سليمان و ابوالحسن (ع)شكل گرفتند كه از حيث برخورداري از آرايه هاي هنري و تاريخي در قبور، سطوح مزين با كاشي هاي زرين فام و نوع گنبد، در مطالعات معماري ايران حائز اهميت شناخته مي شوند.

س: لطفا بخشي از برج مقبره هاي معروف استان با مشخصات و تاريخچه را براي علاقه مندان بيان كنيد؟
ج: در ساوه و درمحيط شيعي آوه در دوره سلجوقي دو برج مقبره مدور و بلند قامت با گنبدهاي تك پوش و عرقچين به نام هاي امامزاده فضل و سليمان(ع) و امامزاده عبدالله (ع) در حمايت وزراي شيعي دربار شكل گرفت كه بعدها الگويي براي ايجاد برج مقابرهاي دوره ايلخاني به حساب آمدند.
در دوره ايلخاني به علت تسامح و تساهلي كه از طرف دولت براي آزادي گروه هاي شيعه به وجود آمد در مناطقي چون ساوه، تفرش، فراهان و خنداب برج مقابر و آرامگاه هايي شكل گرفتند كه سازه آن ها از الگوي كلي اين ابنيه تاريخي در گستره قم شيعي تبعيت دارد.

س: برج مقابر در منطقه فراهان در قالب چه بناهايي شكل گرفتند؟
ج: در فراهان برج مقابرها در قالب بناهايي چون مقبره پير مرادآباد، امامزادگان شاهزاده حسين نظام آباد، دو دختران شهوه، حوا خاتون موت آباد، احمد ابن علي زلف آباد، عبدالله و رقيه تبرته شكل گرفته است.

س: برج مقابر دوره ايلخاني در استان مركزي چه ويژگي دارند؟
از ويژگي هاي عمومي كه براي مقابر دوره ايلخاني مي توان نام برد، قواره و قامت بلند، گنبدهاي رك با گريو بلند و طاق نماهاي برافراشته در فضاي داخلي است كه در كمتر جايي مي توان آن را سراغ گرفت.

س: در چه دوره تاريخي بناهاي آرامگاهي در اقصي نقاط استان مركزي شكل گرفتند؟
ج: دوره قاجار تعداد قابل توجه اي از بناهاي آرامگاهي در نقاط مختلف استان شكل گرفتند كه معماري و جلوه هاي زينتي آن ها بيشتر تابع ويژگي هاي محلي بود و از الگوي خاصي تبعيت نمي كرد و از اين ميان مي توان به امامزادگان روستاهاي وروان فراهان، جيريا فراهان و بقعه شاهور خنداب اشاره كرد كه معرف ويژگي هاي محلي هستند.

س: ميراث فرهنگي استان براي معرفي برج مقابر به گردشگران و علاقه مندان چه اقدامات و برنامه هايي دارد؟
ج: با توجه به تعداد زياد برج مقابرها در اين استان و ويژگي هاي معماري آن ها، اداره كل ميراث فرهنگي ،صنايع دستي و گردشگري استان به دنبال توجيه علمي و ارايه برنامه پيشنهادي براي شكل دادن پايگاه هاي ميراث فرهنگي در برج مقابر و آرامگاه هاي استان مركزي است و با در صورت تحقق اين جريان، معرفي شايسته و حفاظت و مرمت اين يادمان هاي تاريخي شكل مي گيرد و بستري براي جذب گردشگر مذهبي وتاريخي خواهد بود.
بيش از دو هزار جاذبه گردشگري در استان مركزي شناسايي شده كه 850 اثر تاكنون در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است.
6991/6013/