شیخ فضل‌الله نوری در سوم دی 1222 هجری خورشیدی در كجور مازندران دیده به جهان گشود و سالیان بعد از رهبران نامدار مبارزه با استعمار و استبداد شد. او درس های مقدماتی را در زادگاه خویش فرا گرفت، سپس برای پربار كردن توشه علم خویش راهی نجف اشرف شد و پس از تحصیل علوم دینی به تهران بازگشت و به امر آموزش همت گماشت و به اقامه نماز جماعت و تألیف علوم اسلامی و حوزوی پرداخت. مهارت او در فقه، اصول و دیگر علوم اسلامی و شناخت كافی از مسایل روزِ جامعه سبب شد تا به سرعت مورد استقبال طلبه ها و روحانیان قرار بگیرد و كلاس های درس وی از اعتبار و اهمیت خاصی برخوردار شود.
استعمار انگلیس در روزگار شیخ فضل اللّه نوری با امضای قراردادهایی همچون «سیم تلگراف، راه شوسه، راه آهن سازی، بانك شاهی و امتیاز دارسی» می كوشید بیشترین بهره را از منابع ایران به دست آورد. به همین منظور این روحانی مبارز در صدد رویارویی با نفوذ فرهنگی بیگانگان برآمد زیرا وی با هوشیاری دریافت كه این امر اركان دین و استقلال اقتصادی، سیاسی و فرهنگی كشور را تهدید خواهد كرد، بنابراین در فعالیت های خود مردم را به دوری از مظاهر كفر و منع پیروی از بیگانگان فرا خواند.
شیخ فضل اللّه نوری در تشكیل عدالتخانه، جنبش روحانیت و تدوین قانون اساسی نقش عمده ای داشت. او حوادث جنبش عدالت خواهی را نتیجه بحران های سیاسی، اقتصادی، فقر عمومی، ستم درباریان، هرج و مرج، بی قانونی، بی لیاقتی زمامداران و نفوذ بیگانگان در تصمیم گیری های مهم می دانست و از قیام مردم برای اصلاح كمبودهای كشور حمایت می كرد و در مسیر گسترش دین و استقرار حكومت شرعی گام برمی داشت. او برپایه باورهای عمیق خود، اسلام را در تمامی زمینه های اجتماعی، فرهنگی و ... دارای قدرت و غنا می دانست. وی در نهضت تنباكو از جمله افرادی بود كه به حمایت از این موضوع پرداخت و در شكل گیری آن نقش اساسی ایفا كرد.
این روحانی مشروعه طلب نقش مهم و تاثیرگذاری در مخالفت با حكومت قاجار داشت و در دوران مبارزه برای برپایی مشروطه حضور داشت و با مشروطیت مخالفتی نداشت اما بحث او در كیفیت آن بود. وی در آن دوره با مشاهده انحراف مشروطه از مسیر اصلی، ایجاد مشروطه مشروعه را پیگیری و با روشنفكران غرب زده مخالفت كرد و در این باره گفت: «من والله با مشروطه مخالفت ندارم. با اشخاص بی دین و فرقه ضالّه و مضلّه مخالفم كه می خواهند به اسلام لطمه وارد بیاورند... علمای اسلام مأمورند برای اجرای عدالت و جلوگیری از ظلم. چگونه من مخالف با عدالت و مروج ظلم می شوم؟ ... من مخالف اساس مشروطیت نیستم؛ بلكه اول كسی كه طالب این اساس بود من بودم و فعلاً هم مخالفتی ندارم امّا مشروطه به همان شرایطی كه گفتم كه قانون اساسی و قوانین داخلی مملكت باید مطابقت با شرع داشته باشد.»
وی علاوه بر آموزش، ارشاد، قضاوت و رسیدگی به امور مردم به تألیف كتاب هایی در زمینه امور فقهی، اصولی، فلسفی و سیاسی در تصحیح و حاشیه نویسی كتاب های مشهور و معتبر علمای گذشته اهتمامی فراوان داشت و از خود اثرهای ارزشمندی همچون «صحیفه قائمیه حاوی مجموعه ادعیه امام دوازدهم(عج)، رساله اصولی المشتق، تقریرات درس میرزای شیرازی، رساله عملیه، تذكرة الغافل و ارشاد الجاهل و تحریم مشروطیت» را به یادگار گذاشت.
شكل گیری انحراف در مشروطه و نقش استعمارگران در این امر سبب شد، هنگامی كه مشروطه خواهان تهران را فتح و محمدعلی شاه را از سلطنت بركنار كردند، گروهی با استفاده از نام مشروطه، شیخ فضل الله نوری را دستگیر و پس از محاكمه به اعدام محكوم كنند.
سرانجام این رهبر آزاده در 11 مرداد 1288 هجری خورشیدی در میدان توپ خانه تهران به دار آویخته شد و پیكر وی را پس از گذشت 18 ماه به قم بردند و در حرم حضرت معصومه(س) به خاك سپردند.
** پژوهشگر گروه اطلاع رسانی به مناسبت شهادت آیت الله شیخ فضل الله نوری با «لطف اله آجدانی» مورخ و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران به گفت وگو پرداخت.
- در ادامه متن كامل گفت و گو آمده است:
**ایرنا: شیخ فضل الله نوری به عنوان یكی از روحانیان سرشناس عصر مشروطه از چه جایگاه و شخصیتی برخوردار بود؟
***آجدانی: این روحانی از شخصیت های ممتاز علمی در آن دوره محسوب می شد و مقام اجتهادی او در فقاهت تا بدان میزان برجسته بود كه حتی به گفته مخالفان، وی مجتهد تراز اول تهران به شمار می رفت و در علم و آگاهی بر دیگران برتری داشت. از این مبارز مشروعه طلب تالیف های مهم و متعددی در حوزه فقه و اصول برجای مانده است. «رسایل و مكتوبات سیاسی» شیخ فضل الله نوری درباره فقه سیاسی و مبانی نظری حكومت بر پایه شریعت و آسیب شناسی مشروطیت، شهرت و اهمیت فراوانی دارد و این امر نشان دهنده علم سرشار او بود. در حوزه مبانی اندیشه و فقه سیاسی، مواضع فكری و تالیف های وی، مبانی فكری روشنفكران و مشروطه طلبان را به چالش كشید. بسیاری از رساله های سیاسی عالمان دینی مشروطه طلب در اثبات مشروعیت مشروطیت در واقع پاسخ به چالش های شكل گرفته ناشی از طرح دیدگاه و مسایل مهم از طرف شیخ فضل الله نوری درباره مشروعیت و مشروطیت بود. به عبارت دیگر آثار و دیدگاه های سیاسی این روحانی مشروعه طلب با پی بردن به منازعه های میان سنت و تجدید از نقش مهمی در چالش های این دو دیدگاه در ایران برخوردار است.
**ایرنا: شیخ فضل الله نوری به عنوان یك روحانی چه تلقی از مشروطیت داشت و با طرح اندیشه مشروطه مشروعه چه هدف هایی را پیگیری می كرد؟
***آجدانی: این روحانی به استناد لوایح و اسناد منتشر شده موجود، بارها به صراحت اعلام كرد، به هیچ وجه منكر مجلس شورای ملی نیست اما آن مجلسی را دنبال می كرد كه پایه آن بر اسلام باشد و بر خلاف شریعت، قانونی وضع نكند. از این رو به نظر می رسد كه وی معتقد به مشروطیت در یك چارچوب معطوف به مفهوم عدالت خواهی و محدود كردن قدرت مطلقه شاه و دربار بود. بدون تردید مشروطه مورد نظر شیخ فضل الله با مشروطه و دموكراسی غربی تفاوت و تضاد داشت. او با محدود كردن قدرت مطلقه سلطنت مخالفتی نداشت اما با مشروطه ای كه به وضع قانون ها و اجرای سیاست های مغایر با قوانین اسلامی بود، مخالفت می كرد. به همین سبب است كه وی با طرح اندیشه مشروطه مشروعه در صدد دینی و اسلامی كردن مشروطه برآمد و همین اندیشه و اقدام، شیخ مشروعه طلب را در برابر مشروطیت به شیوه پذیرفته شده آن در فلسفه سیاسی جدید و دموكراسی غربی قرار دارد.
**ایرنا: شیخ فضل الله نوری پس از شكل گیری برخی مشكلات در ساختار مشروطه چه سیاستی را در پیش گرفت؟
***آجدانی: شیخ فضل الله نوری و علمای دینی مشروطه طلب كه در مراحل نخست شكل گیری نهضت مشروطه با یكدیگر همفكری و همكاری داشتند، با درجه های متفاوتی در لزوم محدود كردن قدرت سلطنت استبدادی مطلقه و ضرورت وضع قوانین برای جلوگیری از استبداد سیاسی با یكدیگر همفكر و همگام بودند اما هر دو گروه از افراد مشروطه طلب و مشروطه مشروعه خواه با وجود اشتراك نظر و مواضع در مخالفت با استبداد مطلقه قاجاریه، در شرایطی به مشاركت در نهضت مشروطه برخاستند كه با توجه به علاقه مندی ها و توانایی كه از خود در مراحل نخستین نهضت در جهت نفی استبداد مطلقه نشان دادند، در مرحله های بعدی نهضت، به سبب فقدان تصویر روشن از ضعف اندیشه و برنامه سیاسی كارآمد برای جایگزینی عناصر و اجزای ناكارآمد ساختار كهن با چالش اساسی روبرو شدند، در این میان شیخ فضل الله نوری با بودن برخی تمایل های ضد استبدادی خود با برداشتی كه از مشروطیت غربی به مثابه تضاد اصلی و مهمترین دشمن برای دین، اركان اقتدار و اختیارات روحانی داشت، به مخالفت با آن برخاست.
**ایرنا: اندیشه شیخ فضل الله نوری در انقلاب مشروطیت بر چه پایه ای استوار بود؟
***آجدانی: تفكر، مواضع و نقش وی در انقلاب مشروطیت ایران برای شناخت شخصیت كامل این روحانی كافی نیست. جدا از شناختی كه همگان از او در این نهضت به دست آوردند، شیخ فضل الله نوری، مدافع یك قرائت سنتی از اسلام و روحانیت بود كه در آن چندان نیازی به ضرورت نقد تفكر، وجود نهادهای دینی و اصلاح طلبی احساس نمی شد. هر چند باید گفت، او موافق پاره ای اندیشه ها و تمایل های مدون ترقی خواهانه و اصلاح طلبی در جهت پیشرفت جامعه بود و مخالفت این روحانی با مشروطیت در ماهیت و بنیان تا میزان زیادی استقلال داشت و متفاوت با نوع مخالفت حكومت قاجاریه با نهضت مشروطه بود، در واقع رویارویی شیخ فضل الله نوری با مشروطه در راستای انگیزش ها و دغدغه های دینی او محسوب می شد.
**ایرنا: با توجه به اینكه آیت الله شیخ فضل الله نوری را می توان از برجسته ترین روحانیان مشروعه طلب در انقلاب مشروطه دانست شهادت وی نشان دهنده چه موضوعی بود؟
***آجدانی: اعدام این روحانی برجسته در دوران قاجار از طرف بسیاری از افراد جامعه محكوم شد، هر چند از طرف عده ای دیگر مورد استقبال قرار گرفت و حتی تعدادی از افراد به توجیه شهادت وی برخاستند اما باید بیان داشت، همانگونه كه مورخانی همچون «پیتر آوری» و «ماشالله آجودانی» به درستی اشاره كرده اند، اعدام شیخ فضل الله نوری از جمله اقدام های زشت و ضد دموكراتیك جناح افراطی و انحرافی به اصطلاح مشروطه طلب بود و نباید از این واقعیت غافل شد كه اعدام این روحانی بلندپایه به دلیل تعارض اندیشه های او با مبانی مشروطه غربی صورت گرفت و دادگاهی كه حكم به اعدام او داد، نمایشی، فرمایشی و غیردموكراتیك بود. شیخ فضل الله نوری را به بهانه انتساب وی به استبداد اعدام كردند اما بسیاری از عوامل و رهبران اصلی استبداد حكومت قاجاریه از جمله محمدعلی شاه را نه تنها مجازات نكردند بلكه از حقوق سالیانه نیز برخوردار كردند و حتی بعضی از رهبران استبداد در دولت های مشروطه به وزارت رسیدند. اعدام این روحانی سرشناس به خوبی نشان داد كه جناح افراطی مشروطه خواه هیچ تعهدی به مبانی، اصول و قواعد آزادی های دموكراتیكی كه مدعی آن بود، نداشت و از ظرفیت های كافی برای تحمل آرا و دیدگاه های مخالفان برخوردار نبود.
*گروه اطلاع رسانی
**پژوهشم**9370**2002**9131
تهران- ایرنا- شیخ فضل الله نوری از روحانیان مبارز در مسیر برقراری مشروطه مشروعه بود و برای دستیابی به این مهم به رویارویی با غرب زدگانی پرداخت كه از قانون و فرهنگ بیگانگان پیروی می كردند و در این میان به شریعت و احكام دینی توجه چندانی نداشتند.
