چرایی و پیامدهای حضور گسترده ایرانیان در شبكه های اجتماعی

گسترش استفاده از شبكه ‌های اجتماعی در جامعه ایرانی، جنبه های گوناگون زندگی افراد را دچار دگرگونی كرده است. این شبكه ها در كنار كاركردها و مزیت های خاص خود پیامدهای گوناگونی در زندگی مردم داشته است. آمارهای داخلی و بین المللی نشان می دهد كه ایرانیان سهم فراوانی در استفاده از شبكه های اجتماعی دارند و این سهم روز به روز در حال افزایش است.
بر اساس اعلان رییس مركز فناوری اطلاعات و رسانه های دیجیتال در همایش فرصت‌های سرمایه گذاری و كسب و كار در فناوری اطلاعات و ارتباطات كه اوایل مردادماه برگزار شد، 53 درصد ایرانیان به طور میانگین روزانه پنج تا 9 ساعت از وقت خود را در شبكه های اجتماعی می ‌گذرانند. این در حالی است كه میانگین جهانی حضور در شبكه های اجتماعی بسیار كمتر از این آمار است و به 16 ساعت در ماه محدود می شود.
تحلیلگران، نبود برنامه برای اوقات فراغت، كم اقبالی جامعه به رسانه های سنتی، آسانی انتقال اطلاعات و تنوع پیام ها در شبكه های اجتماعی را از مهمترین دلایل افزایش گرایش بیش از اندازه ایرانیان به نسل نوین این شبكه ها در فضای مجازی عنوان می كنند.
برای شناخت دلایل حضور مردم در شبكه های اجتماعی، پیامدها و راه های متعادل سازی استفاده از این شبكه ها، گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا با 2 تن از كارشناسان جامعه شناسی و ارتباطات گفت وگو كرد.

** نبود برنامه ریزی و اقبال اندك به رسانه های سنتی، مهمترین دلایل گرایش به شبكه های اجتماعی
«امان الله قرایی مقدم» جامعه شناس و مدرس دانشگاه در زمینه واكاوی علل گرایش تامل برانگیز ایرانیان به شبكه های اجتماعی و صرف زمان طولانی در این شبكه ها گفت: مردم، به ویژه قشر جوان در محیط بیرون از خانه با كمبود مكان های ورزشی و تفریحی روبرو هستند. همچنین در محیط خانه هم تعداد محدود برنامه های سرگرمی تلویزیون به هیچ عنوان سطح انتظارها را از رسانه ملی برآورده نمی كند. از این رو، محدودیت ها، محرومیت ها و نبود برنامه درست برای اوقات فراغت، جامعه را به سوی استفاده غیرطبیعی از شبكه های اجتماعی سوق داده است. اینكه نیروی انسانی یك كشور پنج تا 9 ساعت از عمر مفید خود را در شبكه های مجازی سرگردان باشد، فاجعه است. متاسفانه با ادامه این وضع و تلف شدن وقت نیروی انسانی، نمی توان به شعارها و اهداف مورد نظر اقتصادی دست یافت.
وی ادامه داد: یكی دیگر از دلایل اقبال بیش از اندازه به شبكه های اجتماعی، در بی اعتمادی مردم به رسانه ها و منابع خبری رسمی ریشه دارد. هرچند باید گفت رسانه های داخلی مدت زمانی است كه همه خبرها را بی كم و كاست به مخاطب ارایه می دهند اما چون در جامعه ایران اعتماد «عمودی» وجود ندارد و همچنین تحلیل های غیرواقعی در گذشته اعتماد عمومی را خدشه دار كرده است مردم به شبكه های مجازی گرایش بیشتری یافته اند.
قرایی مقدم درباره پیامدهای استفاده بیش از اندازه از شبكه های اجتماعی اظهار كرد: استفاده بیش از حد جامعه از شبكه های اجتماعی پیامدهای جبران ناپذیری درپی خواهد داشت. در حوزه اقتصادی حضور بی قاعده در فضای مجازی و رسوخ خبرهای نادرست در این فضاها، بی اعتمادی مردم به اقتصاد و فرهنگ كشور را به دنبال خواهد داشت و عمر مفید نیروی كار را تلف خواهد كرد. از نظر «فرانسیس فوكویاما» نظریه پرداز و فیلسوف آمریكایی، 2 نوع بی اعتمادی در جامعه می تواند بحران آفرین باشد. بی اعتمادی افقی و عمودی. بی اعتمادی افقی یعنی از بین رفتن حس اعتماد میان مردم و بی اعتمادی عمودی یعنی نبود اعتماد میان مردم و مسوولان.
قرایی مقدم تنها راه حل جلوگیری از حضور بی قاعده مردم در شبكه های اجتماعی را جلب اعتماد آنان عنوان كرد و افزود: تنها یك راهكار برای حل این معضل می توان درنظر گرفت و آن جلب اعتماد مردم به صورت مستقیم است. این جلب اعتماد در سایه یكسان بودن حرف و عمل مسوولان و صداقت در ارایه خبرها خواهد بود. اعتماد مهمترین سرمایه اجتماعی مردم است كه در جامعه شناسی به آن «سرمایه اجتماعی پیوند دهنده» اطلاق می شود. اگر مسوولان بخواهند به گفته های رهبر انقلاب مبنی بر همدلی و همزبانی دولت و ملت عمل كنند باید اعتماد مردم به رسانه ها را جلب كنند.

** لزوم افزایش سطح سواد رسانه ای و آگاهی رسانی درباره شبكه های اجتماعی
«علی اصغر محكی» كارشناس علوم ارتباطات نیز درباره ریشه های گرایش به شبكه های اجتماعی در ایران به پژوهشگر ایرنا گفت: مهمترین دلیلِ وقت گذرانی بیش از اندازه ایرانیان در شبكه های مجازی را می توان قابلیت تعاملی و دوطرفه بودن این شبكه ها عنوان كرد. این موضوع از آن جهت دارای اهمیت است كه رسانه ها همواره یك ارتباط یكسویه با مخاطب داشته اند اما اكنون مخاطب در این شبكه ها به صورت فعال حضور و ظرفیت گسترده و فاقد محدودیتی پیش رو دارد.
محكی دلیل دیگر این استقبال را آزادی گسترده در فضای مجازی دانست و افزود: كنترل های رسمی و نظارت بر این شبكه ها ضعیف است. این شبكه ها خلاف رسانه های مجازی نیازی به مجوز ندارند. تنوع اشكال انتقال پیام دلیل دیگری اقبال به شبكه های اجتماعی است. ارسال نوشتار، صوت، تصویر، فیلم، اینفوگراف و انواع پیام ها جاذبه دیگر شبكه های مجازی است.
وی ادامه داد: از جمله پیامدهای مثبت حضور مردم در شبكه های اجتماعی ایجاد فضایی برای گفت وگوی مستمر، وسیع و بدون محدودیت زمانی و مكانی افراد جامعه است. شكسته شدن كانال انحصاری خبری از منابع رسمی، دیگر پیامد مثبت گسترش شبكه های اجتماعی در جامعه است. در نتیجه این، شفافیت خبری بیشتر می شود و در سایه آن مسوولان پاسخگوتر از پیش عمل خواهند كرد.
این كارشناس علوم ارتباطات همچنین در مورد پیامدهای منفی استفاده نادرست از شبكه های اجتماعی نیز گفت: سرگرم شدن با فضای مجازی، جایگزین انواع ارتباطات و سرگرمی های دیگر شده است. اعتیاد به استفاده از این شبكه ها، باعث كم تحركی و بروز برخی بیماری های روحی و جسمی می شود.
این مدرس دانشگاه بر این باور است كه برای مقابله با حضور بی قاعده ایرانیان در شبكه های مجازی نباید به واكنش های سلبی و قهری روی آورد. فیلترینگ غیرهوشمند نیز پاسخگوی گسترش حضور مردم در شبكه های مجازی نخواهد بود. همچنین، برجسته سازی ضعف شبكه های اجتماعی و تهدید فرض كردن آنها هم چندان درست و نزدیك به منافع عمومی جامعه نیست.
محكی بهترین شیوه رویارویی با این معضل را تمركز بر توان و ظرفیت مثبت این شبكه های مجازی عنوان كرد. به گفته وی، افزایش سطح سواد رسانه ای و آگاهی رسانی به مردم درباره مزایا و معایب این شبكه های اجتماعی می تواند در این مسیر راهگشا باشد. هرچند باید گفت كه با گذشت زمان تب وتاب كاربران فرو خواهد نشست و جامعه به سمت استفاده معقول از این شبكه ها خواهد رفت.
**گروه پژوهش و تحلیل خبری
پژوهشم**ل.و**9283**9279