تصنیف های خاطره انگیز استاد محمدرضا شجریان

به گزارش خبرنگار موسیقی ایرنا، محمدرضا شجریان در فضای موسیقایی و رسانه ای ایران، بیش از هر چیز به «استاد آواز» نامی است و این لقب برآمده از آوازهای سخته و استواری است كه وی در طول سال ها فعالیت موسیقایی خود، با هم نوازی نوازندگان گوناگون موسیقی ایران خوانده و از خود به یادگار نهاده است.
اما در كنار آوازخوانی های استاد شجریان، نمی توان از شماری از تصنیف های خاطره انگیزی كه با صدای وی ثبت و ضبط شده، گذشت؛ شجریانِ آوازخوان، تصنیف هایی نیز خوانده كه در طول چند دهه خوانندگی وی، برای مخاطبانی از قشرهای گوناگون خاطره ای خوش ساخته است.
در این نوشتار، شماری از تصنیف های نامی و خاطره انگیزی كه محمدرضا شجریان آنها را با صدای خویش روایت كرده، معرفی می شود.

** ملكا (آلبوم انتظار دل/ خلوت گزیده)
تصنیف «ملكا»با این مقطع آغاز می شود: «ملكا ذكر تو گویم، كه تو پاكی و خدایی / نروم جز به همان ره كه توام راهنمایی».
این تصنیف را استاد روانشاد فرامرز پایور در مایه افشاری بر روی شعر حكیم سنایی غزنوی ساخته است.
این تصنیف با اجرای گروه «اساتید» به سرپرستی استاد پایور اجرا شده است؛ استادان علی اصغر بهاری (كمانچه)، فرامرز پایور (سنتور)، جلیل شهناز (تار)، محمد موسوی (نی) و محمد اسماعیلی (تنبك) اعضای گروه «اساتید» را در این آلبوم تشكیل داده اند.
با دقت به نام نوازندگان این گروه می توان به اعتبار والای اجراهای این گروه پی برد.
این اثر سال 1358 اجرا شد، اما این شعر سنایی را سال ها بعد حسام الدین سراج با ملودی فرهاد رحیمیان، در آلبوم «گریه بی بهانه» خوانده است.

** جان عشاق (آلبوم جان عشاق)
تصنیف «جان عشاق» از ساخته های روانشاد استاد پرویز مشكاتیان است كه بر روی غزل نامی حضرت (دوش می آمد و رخساره برافروخته بود...) ساخته شد. استاد شجریان این اثر را در سال 1374 با همراهی اركستر سمفونیك خوانده است.
در آلبوم «جان عشاق» كه امروز به همراه آلبوم «گنبد مینا» به فروش می رسد، استاد زنده یاد جواد معروفی، نوازنده چیره دست پیانو، نیز هنرنمایی كرده است. تنظیم قطعه های این آلبوم را نیز محمدرضا درویشی عهده دار بوده است.

** نی زن (آلبوم بوی باران)
«نی زن» قطعه ای اركسترال به آهنگسازی استاد روانشاد حسین یوسف زمانی است. این تصنیف كه با نوازندگی هنرمندانی چون حسن ناهید، شهریار فریوسفی، مجتبی میرزاده، سیامك نعمت ناصر، رسول بهبهانی، ارسلان كامكار و همایون شجریان اجرا شده، در قالب آلبوم «بوی باران» در سال 1378 تولید و منتشر شده است.
قطعه های این آلبوم در آواز افشاری و دستگاه چهارگاه ساخته شده است. تصنیف «نی زن» با مطلع «گر عارف حق بینی، چشم از همه بر هم زن/ چون دل به یكی دادی، آتش به دو عالم زن» از سروده های فروغی بسطامی است كه استاد شجریان آن را به زیبایی خوانده.

** سپیده (آلبوم سپیده یا چاووش 6)
تصنیف «سپیده» جزو نام آشناترین تصنیف های ملی - میهنی تاریخ موسیقی ایران است؛ تصنیفی كه با نام زیبای «ایران»، این گونه آغاز می شود: «ایران ای سرای امید بر بامت سپیده دمید/ بنگر كزین ره پرخون خورشیدی خجسته رسید».
این تصنیف را زنده یاد استاد محمدرضا لطفی، آهنگساز و سرپرست گروه «شیدا»، در سال 1357 و در روزهای پیروزی انقلاب اسلامی ساخته است. شعر این تصنیف نیز از سروده های استاد امیرهوشنگ ابتهاج (ه. الف. سایه) است كه استاد شجریان آن را در دستگاه ماهور اجرا كرد.
این تصنیف در آغاز در آلبومی با نام «چاووش 6» منتشر شد، اما بعدها استاد لطفی این آلبوم را با نام «سپیده» بار دیگر روانه بازار موسیقی كرد.
روانشاد لطفی این تصنیف را سال هایی دیگر، پس از بازگشت دوباره به میهن، با همراهی گروه هم نوازان شیدا با صدای محمد معتمدی نیز اجرا و منتشر كرد.

** بارون (آلبوم شب، سكوت، كویر)
«بارون» (ببار ای بارون ببار/ با دلم گریه كن خون ببار...) یكی از قطعه های آلبوم «شب، سكوت، كویر» است. این آلبوم اثری در مایه دشتی و فضای موسیقی محلی شمال خراسان است.
قطعه های این آلبوم با تنظیم و آهنگسازی كیهان كلهر، نوازنده ی كمانچه، اجرا شده و از جمله نوازندگانی كه در آن حضور داشته اند، می توان به بهزاد فروهری (نی)، حسین بهروزی نیا (بربط)، بیژن كامكار (دف و دایره) و سیامك نعمت ناصر (تار) اشاره كرد. از نكته های برجسته ی این آلبوم حضور دو تن از نوازندگان بزرگ موسیقی شمال خراسان ، یعنی روانشاد استاد حاج قربان سلیمانی (دوتار) و مرحوم استاد علی آبچوری (قوشمه) است كه در این مجموعه هنرنمایی كرده اند.
شعر قطعه ی «بارون» را استاد علی معلم دامغانی سروده است.

** سرو خجل (آلبوم پیام نسیم)
تصنیف «سرو خجل» از تصنیف های قدیمی موسیقی ایران است كه ساخت آن را به علی اكبر خان شیدا نسبت می دهند. این تصنیف این طور آغاز می شود: «ای كه به پیش قامتت سرو چمن خجل شده/ سوسن و گل به پیش تو بنده ی منفعل شده...».
محمدرضا شجریان این تصنیفِ ریتمیك را در مایه ابوعطا اجرا كرده كه در قالب آلبوم «پیام نسیم» به بازار عرضه شده است. آلبوم «پیام نسیم»، ضبط صحنه یی كنسرت محمدرضا شجریان، جمشید عندلیبی (نی)، داریوش پیرنیاكان (سه تار) و مرتضی اعیان (تنبك) است كه در سال در آغاز دهه ی 70 خورشیدی در بوستون (بوستُن) آمریكا به روی صحنه رفته است.

** بهار دلكش (آلبوم عشق داند)
آلبوم «عشق داند» حاصل كنسرتی است كه محمدرضا شجریان و محمدرضا لطفی در اسفند سال 1359 در سفارت آلمان برگزار كردند. این مجموعه سال ها بعد در سال 1376 به بازار موسیقی آمد.
این آلبوم كه در مایه ابوعطا كار شده، با تكنوازی تار استاد لطفی آغاز می شود و با ساز و آوازی طولانی بر مبنای شعرهای حافظ و باباطاهر ادامه پیدا می كند و به تصنیفی از ساخته های عارف قزوینی ختم می شود. این تصنیف كه آخرین قطعه آلبوم و تنها تصنیف آن به شمار می رود، «بهار دلكش» نام دارد: «بهار دلكش رسید و دل به جا نباشد/ از آنكه دلبر دمی به فكر ما نباشد/ در این بهار ای صنم بیا تو آشتی كن/ كه جنگ و كین با من حزین روا نباشد...».

** یاد ایام (آلبوم یاد ایام)
یكی از زبانزدترین تصنیف هایی كه محمدرضا شجریان خوانده، «یاد ایام» نام دارد. تصنیفی كه این طور آغاز می شود: «یاد ایامی كه در گلشن فغانی داشتم/ در میان لاله و گل آشیانی داشتم/ گرد آن شمع طرب می سوختم پروانه وار/ پای آن سرو روان اشك روانی داشتم».
این تصنیف خاطره انگیز را استاد شجریان خود آهنگسازی كرده و شعر آن از روانشاد استاد رهی معیری است و در دستگاه شور اجرا شده.
«یاد ایام» كه در قالب آلبومی به همین نام منتشر شده، نتیجه ضبط صحنه ای كنسرتی است كه در تابستان سال 1371 در آمریكا اجرا شده است. در این كنسرت جمشید عندلیبی با نی، داریوش پیرنیاكان با تار و همایون شجریان با تنبك صدای محمدرضا شجریان را همراهی كرده اند.
شماری از قطعه های این مجموعه نیز از ساخته های داریوش پیرنیاكان است.
استاد محمدرضا شجریان از جمله خوانندگان موسیقی ایرانی است كه آلبوم های فراوانی را با صدای خویش ثبت و ضبط كرده است.
در این آلبوم های پر شمار، افزون بر آوازها و قطعه های سازی، تصنیف های بسیاری نیز وجود دارد كه تعداد چشمگیری از آنها، جزو آهنگ های خاطره ساز موسیقی ایرانی به حساب می آید.
با دقت در نام آهنگسازان و تنظیم كنندگانِ معروف ترین تصنیف های استاد شجریان، می توان این را دریافت كه بسیاری از خاطره انگیزترین تصنیف های استاد، اثرهایی است كه در این سه دسته جای می گیرد:
دسته نخست آثاری است كه یا قطعه هایی قدیمی است و یا عارف و شیدا و درویش خان آنها را در روزگاری دورتر ساخته اند و سال ها بعد محمدرضا شجریان آن ها را بازخوانی كرده است.
دسته دومِ این تصنیف های خاطره انگیز، آثاری است كه استاد شجریان، خود آهنگ آن ها را ساخته است.
اما دسته سوم این تصنیف ها، كه از حجم و شمار بیش تری نسبت به دو دسته پیش برخوردار است، تصنیف هایی را در بر می گیرد كه استاد شجریان آنها را با آهنگسازی یا تنظیم استادانی چون فرامرز پایور، پرویز مشكاتیان و محمدرضا لطفی خوانده است.
به هر روی، آنچه در ادامه می آید، معرفی اجمالی شماری دیگر از تصنیف های خاطره انگیز محمدرضا شجریان است. باید یادآور شد كه آنچه در دو بخش این مطلب معرفی شده، نه همه تصنیف های مهم و خاطره انگیز استاد، كه بخشی از آنها را در بر گرفته است.

** دود عود (آلبوم دود عود)
آلبوم «دود عود» دارای یك تصنیف، یك درآمد، دو ساز و آواز و یك قطعه بسیار زیبا است كه برای سنتور و اركستر نوشته شده. آهنگساز این آلبوم ماندگار استاد جنت مكان پرویز مشكاتیان است؛ استاد كامبیز روشن روان آن را برای اركستر سمفونیك تهران تنظیم كرده و استاد محمدرضا شجریان آن را خوانده است.
تصنیف «دود عود» یا «ای یوسف خوشنام ما» از بهترین تصنیف ها در تاریخ موسیقی ایران است كه همه اركان آن همان گونه ای است كه باید می بوده. این تصنیف در دستگاه نوا، بر روی غزل معروف حضرت مولانا (ای یوسف خوشنام ما، خوش می روی بر بام ما/ ای درشكسته جام ما، ای بردریده دام ما...) ساخته و اجرا شده است.
آلبوم «دود عود» در سال 1366 ضبط و دو سال بعد منتشر شد.
از جمله نوازندگانی كه در اجرای این اثر نقش داشته اند، می توان از این هنرمندان نام برد: منوچهر انصاری، همایون رحیمیان، ارسلان كامكار و رضا عالمی (ویولن)؛ عباس ظهیرالدینی، محسن تویسركانی و كریم قربانی (ویلونسل)؛ نوروز یزدانی، سیاوش ظهیرالدینی، بهروز كافی و بهزاد بیرقی (ویلون آلتو)؛ علیرضا خورشیدفر و نادر مرتضی پور (كنترباس)؛ اردشیر كامكار (كمانچه)؛ جمشید عندلیبی (نی)؛ بهنام مناهجی (سنتور)؛ ارژنگ كامكار (تنبك و مثلث)؛ و بیژن كامكار (دف).
این شعر مولانا را علیرضا افتخاری با آهنگسازی روانشاد شهریار فریوسفی؛ و حسام الدین سراج با آهنگسازی رامین كاكاوند نیز اجرا كرده اند.

** به یاد عارف (آلبوم به یاد عارف یا چاووش 1)
یكی از زیباترین تصنیف هایی كه از همكاری محمدرضا لطفی و محمدرضا شجریان پدید آمده، تصنیف سراسر خاطره ای است به نام «به یاد عارف» كه در مایه بیات ترك اجرا شده است.
این تصنیف كه در سال 1356 در استودیو بل ضبط شده، در نخستین انتشار خود، در قالب آلبومی با نام «چاووش 1» منتشر شده كه بعدها استاد لطفی، آهنگساز اثر، این آلبوم را با نام «به یاد عارف» دوباره منتشر كرد.
ماجرای پیدایش «به یاد عارف» را استادِ جنت مكان موسیقی ایران، محمدرضا لطفی، در بروشور آلبوم این گونه توضیح داده است: «به یاد عارف را من در سال 1351 ساختم و شعر آن را آقای امیرهوشنگ ابتهاج (سایه) در سال 1354 سرودند. به هنگام ساخت این اثر عبارتی مانند «عارف ز دست ما رفت» و... به ذهن من می آمد كه جان مایه ساخت این ترانه به وسیله شاعر باارزش و گرامی، سایه، شد. ایشان همیشه از من می خواستند اگر كلماتی هنگام ساختن موسیقی به ذهنم می رسد، آنها را برای ایشان بازگو كنم، زیرا این كار می توانست به ساخت شعر كمك زیادی كند. شاعر با درك زندگی عارف [قزوینی] و شیوه ی بیانی او از كلمه عارف، در این اثر چنین استفاده كرده است: داد، داد، عارف با داغ دل زاد».
نخستین بار این اثر با اجرای اركستر «گل ها» به رهبری استاد فرهاد فخرالدینی و تنظیم استادِ روانشاد جواد معرفی در برنامه «گل های تازه» پخش می شود. در سال 1355 نیز در كنسرتی كه در دانشگاه كرمان برگزار شده بود، این اثر در حضور استاد سایه اجرا می شود كه متأسفانه ضبط صحنه ای نمی شود. سرانجام در سال 1356، آلبوم «به یاد عارف» یا همان «چاووش 1» با یك تصنیف و چند آواز، كه شعر همه ی آن ها را استاد سایه سروده، با اجرای گروه شیدا و صدابرداری ایرج حقیقی و نظارت استاد فریدون شهبازیان در استودیو بل ضبط می شود، تا یادگاری باشد برای موسیقی ایرانی از صدای محمدرضا شجریان و آهنگ محمدرضا لطفی.
نوازندگانی كه در این اثر هنرنمایی كرده اند، عبارتند از: محمدرضا لطفی (تار)، پشنگ كامكار (سنتور)، عبدالنقی افشارنیا (نی)، اسماعیل صدقی آسا (بربط)، زیدالله طلوعی (تار)، بیژن كامكار (رباب)، هادی منتظری (كمانچه) و ارژنگ كامكار (تنبك).

** دل مجنون (آلبوم دل مجنون)
آلبوم موسیقی «دل مجنون»، ضبط صحنه ای كنسرت محمدرضا شجریان است كه در سال 1369 در لس آنجلس آمریكا اجرا شده. در این كنسرت جمشید عندلیبی با ناله نی خویش، داریوش پیرنیاكان با مضراب زدنش بر تار و مرتضی اعیان با ضربِ تنبك خود، صدای شجریان را همراهی كرده اند.
یكی از تصنیف هایی كه در این كنسرت اجرا شده و جزو ماندگارترین تصنیف های استاد شجریان است، اثری است به نام «دل مجنون» كه استاد شجریان، آهنگ آن را بر اساس مثنوی حضرت مولانا در مایه افشاری ساخته است. این تصنیف زیبا با این مطلع آغاز می شود: «در دل و جان خانه كردی عاقبت/ هر دو را ویرانه كردی عاقبت...».

** از كفم رها (آلبوم انتظار دل/ خلوت گزیده)
«از كفم رها [جانم] شد مهار دل/ نیست دست من [خدا] اختیار دل...»؛ این، مطلع تصنیف بسیار زیبایی است در مایه افشاری به نام «از كفم رها» كه شعر و آهنگ آن از عارف قزوینی، تصنیف ساز بزرگ عهد مشروطه، است. استاد محمدرضا شجریان این تصنیف را در اواخر دهه 50 با تنظیم استاد روانشاد فرامرز پایور بازخوانی كرده است.
تصنیف «از كفم رها» با هنرمندی گروهِ تكرار ناشدنی «اساتید» اجرا شده است؛ گروهی كه با حضور استادان فرامرز پایور (سنتور)، علی اصغر بهاری (كمانچه)، جلیل شهناز (تار)، محمد اسماعیلی (تنبك) و محمد موسوی (نی) تشكیل شده بود.

** بت چین (گلبانگ شجریان1/ راست پنجگاه)
یكی از معروف ترین تصنیف هایی كه با صدای استاد شجریان در یادها مانده، «بت چین» است؛ «ای مه من، ای بت چین، ای صنم/ لاله رخ و زهره جبین، ای صنم/ تا به تو دادم دل و دین، ای صنم/ بر همه كس گشته یقین، ای صنم/ من ز تو دوری نتوانم دگر/ وز تو صبوری نتوانم دگر...».
شعر و آهنگ این اثر را مرحوم علی اكبر خان شیدا، تصنیف ساز نامی عهد مشروطه، ساخته و استاد شجریان دو بار این تصنیف را بازخوانی كرده است.
یكی از اجراهای استاد، در قالب آلبوم «گلبانگ شجریان1» منتشر شده است. محمدرضا شجریان تصنیف «بت چین» را در این آلبوم با تنظیم استاد فرامرز پایور خوانده است. در این آلبوم استاد هوشنگ ظریف نیز نوازندگی تار را عهده دار بوده است.
اجرای دیگر این تصنیف در قالب آلبوم «راست پنج گاه»، در سال 1377 منتشر شده است. این آلبوم حاصل كنسرت استادان محمدرضا شجریان، محمدرضا لطفی (تار) و ناصر فرهنگ فر (تنبك) است كه در سال 1355 در حافظیه شیراز اجرا شده است.

** در خیال (آلبوم در خیال)
«آمده ام كه سر نهم، عشق تو را به سر برم/ ور تو بگوییم كه نی، نی شكنم شكر برم...». تصنیف «در خیال» با این مطلع آغاز می شود؛ تصنیفی در مایه بیات زند یا بیات ترك كه به همراه 9 قطعه دیگر، در سال 1375 در قالب آلبومی به همین نام، با صدای محمدرضا شجریان منتشر شده است.
آهنگساز این تصنیف مجید درخشانی است؛ نوازنده تاری كه استاد شجریان در سال های اخیر بیشتر كنسرت های خود را با حضور وی به روی صحنه برده است.
شعر این تصنیف از مولانا است و نوازندگان كه در اجرای آن حضور داشته اند، عبارتند از: عبدالنقی افشارنیا (نی)، پشنگ كامكار (سنتور)، بیژن كامكار (دف)، بهداد بابایی (سه تار)، ارسلان كامكار (بربط)، ارژنگ كامكار (تنبك) و مجید درخشانی (تار و بم تار).
فراهنگ ** 3067 ** 1071