زكریای رازی و مهارت در كیمیاگری

محمد بن زكریای رازی از برجسته ترین فیلسوفان و از مشهورترین شخصیت ها در عرصه پزشكی و داروسازی به شمار می رود كه هنوز هم با وجود گذشت چندین سال، كشفیات و اطلاعات درج شده در كتاب های او به عنوان منابعی پر اهمیت و ارزشمند استفاده می شود.
هوش، ذكاوت و توانایی های این دانشمند مسلمان سبب شد تا او در میان اندیشمندان و فعالان عرصه پزشكی و داروسازی شهرت فراوانی به دست بیاورد و اینگونه افراد مطرح جهان، زبان به ستایش وی گشودند. «جرج سارتن» پدر تاریخ علم، درباره محمد زكریای رازی گفته است: «رازی بزرگ‌ترین پزشك اسلام و قرون وسطی بود.» دانشمندان و اشخاص مطرح غرب، محمد زكریای رازی را به دلیل نگارش كتاب های اثربخش به زبان عربی، با نام «جالینوس عرب، رازس و الرازی» می شناختند.
تاریخ نگاران به نقل از «ابوریحان بیرونی» دانشمندان بزرگ ایرانی تاریخ تولد زكریای رازی را ماه شعبان سال 251 هجری (865 میلادی) و در شهر ری ثبت كرده اند. او قبل از رو آوردن به زرگری و كیمیاگری، دوران كودكی، نوجوانی و جوانی خود را در همین شهر به نواختن موسیقی و سرودن شعر گذراند.
این حكیم بزرگ پس از گذراندن دوره جوانی به طب و كیمیاگری علاقه مند و با مشاهده توانمندی و مهارت بالای خود در این زمینه، بر ادامه این راه مشتاق شد. وی كه بر اثر كیمیاگری و كار با مواد شیمیایی مانند بخار جیوه دچار ضعف بینایی شد و با هدف درمان چشم به پزشكی گرایش پیدا كرد.
روایت های مختلفی از زمان درگذشت این دانشمند پرآوازه نقل شده اما ابوریحان بیرونی در كتاب «فهرست كتب رازی» پنجم شعبان 313 هجری قمری را زمان درگذشت وی دانسته است.
دستاوردهای ماندگار و تلاش های موفقیت آمیز او باعث شد تا جامعه جهانی نیز به پاس زحمت های این حكیم داروساز، سالروز تولد وی را به عنوان روز داروساز برگزیند.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز بزرگداشت محمد زكریای رازی و روز داروسازی با «محسن ناصری» استاد دانشگاه و متخصص طب سنتی ایران به گفت وگو پرداخت.

-در ادامه مشروح این گفت وگو آمده است:
**ایرنا: دلیل گرایش محمد زكریای رازی به علم پزشكی چه بود؟
***ناصری: محمد بن زكریای رازی یكی از استادان برجسته زمان خود بود كه در سرزمین ری در سده سوم و چهارم می زیست. وی در علم داروسازی كارهای شایان توجهی انجام داد. دلیل موفقیت رازی در علم شیمی تخصص و مطالعات وی در رشته شیمی بود. یافته ها حاكی از آن است كه محمد زكریای رازی نخست در علم شیمی یا كیمیاگری به فعالیت مشغول شد اما بخارها و گازهایی كه در محیط آزمایشگاه منتشر می شد، به چشم های او آسیب رساند. به این ترتیب وی با مراجعه به پزشكان به رشته پزشكی علاقه مند و برخلاف بسیاری از پزشكان، با علم شیمی به كار پزشكی مشغول شد و همانگونه كه می دانید شیمی پایه و اساس علم داروسازی است.
**ایرنا: از این طبیب و داروساز چه كتاب هایی بر جای مانده است و آیا هنوز هم با وجود گذشت زمان زیاد از یافته ها و كتاب های وی استفاده می شود؟
***ناصری: ابوریحان بیرونی در كتاب «فهرست كتب رازی» 184 جلد كتاب را به وی نسبت می دهد. این كتاب ها بر پایه موضوع به 56 كتاب در پزشكی، 33 كتاب در طبیعیات، هفت كتاب در منطق، 10 كتاب در ریاضیات و نجوم، هفت كتاب در تفسیر و تلخیص و مختصر سازی كتاب های فلسفی یا طبی دیگران، 17 كتاب در علوم فلسفی و تخمینی، شش كتاب در مافوق الطبیعه، 14 كتاب در الهیات، 22 كتاب در كیمیا، دو كتاب در كفریات، 10 كتاب در فنون مختلف تقسیم می‌شود. در رشته شیمی و داروسازی از این دانشمند دو كتاب مهم و كاربردی «المدخل التعلیمی» و «الاسرار» به جای مانده است. «المدخل التعلیمی» كه به وسیله حسن علی شیبانی به فارسی ترجمه شد، مشخص می كند، بسیاری از ابزارهای شیمی كه امروز در آزمایشگاه ها كاربرد دارد، از اختراع های رازی است. از طرف دیگر بسیاری از مواد شیمیایی برای نخستین بار به وسیله رازی كشف شد كه اكنون در اختیار علم شیمی و بشریت قرار دارد. كتاب «الاسرار» نیز كه در زمینه شیمی و كیمیا نگاشته شده 500 سال پیش به زبان های گوناگون جهان از جمله لاتین ترجمه شد كه تحقیق های مفصلی درباره این كتاب ها در غرب صورت گرفته است. پیش از زكریای رازی جابرابن حیان در این زمینه ها فعالیت می كرد و او به نوعی كارهای حیان را توسعه و گسترش داده است و بزرگترین شیمی دان دنیای اسلام محسوب می شد به همین دلیل روز بزرگداشت او را به نام روز داروسازی نام نهادند.
زكریای رازی كتاب های بی شماری در زمینه داروسازی نگاشت كه اكنون یكی از آنها به نام «قرابادین رازی» در طرح احیای میراث مكتوب در مراحل پایانی چاپ قرار دارد. این كتاب در مجموع درباره داروهای تركیبی است كه برای بیماری های مختلف به كار می رود و وی این داروها را بر پایه نوع بیماری تنظیم كرده است. بیشتر قرابادین های دیگر بر پایه نوع گیاه به كار رفته تنظیم شده اند. نوع تقسیم بندی محمد زكریای رازی در قرابادین كه بر اساس نوع بیماری استوار است، بیشتر توانست، رضایت پزشكان را جلب كند زیرا وی در نگارش كتاب به این نكته توجه كرد كه پزشكان بتوانند بیشترین بهره را از آن ببرند. در شاخه ای از علم پزشكی كه مفردات نام دارد كتاب «الحاوی» از وی به جای مانده است كه دو جلد آخر آن نزدیك 800 صفحه بود و در آن درباره مفردات گیاهی، حیوانی و معدنی اطلاعات پر اهمیتی ثبت شده است. این كتاب های ارزشمند از جمله كتاب های پركاربرد در تاریخ پزشكی ایران است و امروز نیز در دانشكده های طب سنتی ایران و جهان از این منابع استفاده می شود. در زمینه طب بالینی كتابی به نام «التجارب» به وسیله یكی از شاگردان وی نگاشته شد. در این كتاب معضل های بالینی پزشكی به وسیله زكریای رازی عرضه می شد و شاگردان از گفته های این استاد دانشمند كه در دیدار با بیمار درمان مناسب را ارایه می داد، یادداشت برداری می كردند. خوشبختانه این تجربیات جمع آوری شده و یك نسخه از آن در كتابخانه ملك و برخی نسخه های دیگر آن نیز در كتاب خانه های مشهور دنیا موجود است، این كتاب نیز نشان دهنده دقت بالینی این پزشك حاذق ایرانی به شمار می رود.
**ایرنا: زكریای رازی در علم پزشكی و داروسازی از چه جایگاهی در ایران و جهان برخوردار است؟ آیا از یافته های او هنوز هم استفاده می شود؟
***ناصری: رازی پزشكی توانا بود كه بیشتر عمر خود را در بیمارستان ها و درمانگاه ها می گذراند. او آنقدر در كار خود مهارت داشت كه حكام و خلفای بغداد از وی برای ریاست بیمارستان بغداد كه قرار بود برای رازی راه اندازی شود دعوت كردند. او پس از چندی كه این شغل را قبول كرده بود، به علت نامناسب بودن محیط و علاقه به ادامه فعالیت های علمی، این شغل را رها كرد و به سرزمین ری كه یكی از بزرگترین شهرهای زمان خود بود باز می گشت و در بیمارستان های این شهر به عنوان رییس پزشكان مشغول به فعالیت شد. اگرچه محمد زكریای رازی می توانست با مهارت خود به ثروت هنگفتی دست یابد و به یكی از افراد متمول آن زمان تبدیل شود اما بیشتر درآمد خود را برای درمان فقیران و افرادی كه توانایی مالی مناسبی برای پرداخت مخارج بیمارستان نداشتند، هزینه می كرد. او به دلیل این انفاق های بی حد وحصر فقیر از دنیا رفت. محمد زكریای رازی در دنیا با كتاب «الجدری و الحصبه» كه درباره آبله و سرخك و شرح تفاوت‌ های میان آن دو را نوشته شناخته شد. در دوران رنسانس یكی از كتاب هایی كه بیش از اندازه به زبان های مختلف تجدید چاپ شد، این كتاب محسوب می شود. كتاب دیگری كه از رازی در غرب بسیار مشهور است «طب المنصوری» نام دارد. فصل نهم این كتاب در 1519 میلادی، موضوع پایانامه «آندریاس وسالیوس» پدر علم آناتومی غرب بوده است. وی در پایان نامه خود به تشریح مفصل این فصل از كتاب می پردازد. بنابراین او از چنان مهارتی برخوردار بود كه پدر علم آناتومی جهان یكی از فصل های كتاب وی را به عنوان موضوع پایان نامه خویش انتخاب كرد.
**ایرنا: محمد زكریای رازی بیشتر به كشف الكل و گوگرد شهرت دارد، آیا از وی كشفیات دیگری به جا مانده است؟
***ناصری: رازی توانست در مدت حیات خود راز جوهر گوگرد (راج سبز یا سولفات دوفر) را به دست آورد و از الكل و دیگر موادی كه خود كشف كرده بود در داروسازی استفاده كند. او نخستین فردی است كه میان علم شیمی و پزشكی رابطه ای خاص به وجود آورد. این حكیم دانشمند استفاده از پنبه را نیز در پزشكی رواج داد و طرز استفاده از آن را به دیگر پزشكان آموخت.
او در زمینه بالینی كشفیات بسیار مطرحی داشته است. رازی نخستین شخصی بود كه پاسخ مردمك به نور را كشف كرد كه تایید این تشخیص صد سال بعد به وسیله غربی ها گزارش شد. این دانشمند برجسته نخستین فردی محسوب می شود كه تشخیص بالینی بسیار قوی انجام می داده است. رازی در تشخیص التهابات پرده جنب «ذات الجنب یا پلوزی» (التهاب در غشای‌ نازك‌ دولایه‌ ای كه‌ سطح‌ ریه‌ها و محوطه‌ قفسه‌ سینه‌ را پوشانده‌ است‌) مهارت بسیاری داشت. در تاریخ نگاشته ها می خوانیم كه در جایی بیماری سرفه های مكرر می كرد، به گونه ای كه هیچ پزشكی نتوانست وی را درمان كند به همین دلیل رازی را به بالین وی می برند اما رازی برخلاف دیگر طبیبان كه تشخیص ذات الجنب داده بودند، تشخیص داد كه بیمار به التهاب كبد گرفتار شده است. تشخیص التهاب كبد و جدا كردن آن از التهاب پرده جنب اكنون نیز با وجود اختراع ابزارهای متنوع پزشكی كار بسیار سختی به شمار می رود اما محمد زكریای رازی در آن زمان بدون هیچ ابزار پیشرفته ای توانست این تشخیص را ارایه دهد.
زكریای رازی در زمینه شكستگی و علایم آن نیز اقدام های شایان توجهی انجام داد به طوری كه هنوز هم در این زمینه از یافته های وی استفاده می شود و چیزی به اطلاعات و تشخیص های او اضافه نشده است. در ارتباط با آزمایش روی حیوان ها، رازی نخستین فردی بود كه تاثیرهای سم شناسی جیوه را روی بدن میمون آزمایش كرد و نشان داد كه میمون دچار كرامپ های عضلانی(درد و انقباض) و علایم مسمومیت در آنها به وضوح دیده می شود. مهم تر از همه این كه رازی به منابع گوناگون در زمینه پزشكی و داروسازی آگاهی كامل داشت و در صورت استفاده از این منابع در كتاب های خود، از مواردی كه استفاده كرده بود یاد می كرد. او در كتاب های خویش نام 500 دانشمند را منبع داده است؛ به همین دلیل از او به عنوان پدر رفرنس دهی جهان نام می برند.
از طرف دیگر توانایی وی برای تمیز دادن میان آبله و سرخك نشان دهنده دقت وی روی بیماران و صرف عمر در درمانگاه ها و بیمارستان ها و توجه به مشاهدات در سیر بیماری بود. پزشكان دیگر نیز این علایم را می دیدند اما تجربه و توجه كافی نداشتند.
**ایرنا: اكنون كشورمان در چه جایگاهی از نظر دارویی قرار دارد؟
***ناصری: صنعت داروسازی یكی از عرصه های مهم علمی در تولید كالاهای راهبردی(استراتژیك) به شمار می رود. ایران پیش از انقلاب یكی از واردكنندگان عمده دارو محسوب می شد اما پس از انقلاب و با تحمیل تحریم علیه كشورمان، صنعت داروسازی نیز همانند دیگر حوزه های علمی طعم تغییر و تحول را چشید و تولید داروهای مختلف در داخل آغاز شد. اكنون آمارهای موجود در این زمینه گویای آن است كه ایران در زمینه تولید، در بیش از 95 درصد داروها به مرحله خودكفایی رسیده است. با نگاهی كلی به ظرفیت های كشور در داروسازی مشاهده می شود، نزدیك به 20 دانشكده و 150 شركت دارویی در ایران فعال هستند كه در پوشش بخش خصوصی و دولتی فعالیت می كنند. البته در میان پیشرفت هایی كه در سال های پس از انقلاب شاهد آن بودیم، به جرات می توان گفت كه در سه سال سپری شده دولت تدبیر و امید، صنعت داروسازی پیشرفت های شایان توجهی داشته است. بر پایه آمارهای منتشر شده به وسیله وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی، ایران در بخش تولید داروهای نوتركیب در رده هفتم جهان و در تولید كلی دارو در سكوی 10 كشور برتر دنیا ایستاده است.
از طرف دیگر، تولید نخستین نانو داروی ضد «سالك» دنیا، شكستن انحصار داروهای نوتركیب به وسیله متخصصان ایرانی، تولید انبوه داروی ضد سرطان به نام «دوكسوروبیسین لیپوزومال» با فناوری نانو و تولید انسولین قلمی برای نخستین بار در دنیا را می توان از جمله مهمترین دستاوردهای دولت تدبیر و امید در حوزه صنعت داروسازی كشور دانست.
**ایرنا: راهكارهای پیشنهادی شما برای ارتقای سطح داروسازی كشور چیست؟
***ناصری: همانطور كه بیان شد، موفقیت های نخبگان داروسازی در ایران باعث شده است كه ایران با 150 شركت داروسازی و 18 دانشكده تخصصی رتبه نخست در منطقه و رتبه دهم تولید دارو در دنیا را كسب كند. برای ادامه اگر روند رو به رشد تولیدهای دارویی در كشور می بایست حمایت های لازم از این صنعت به صورت مفید و موثر صورت پذیرد. ایران برای پیشرفت این صنعت ظرفیت بسیار مناسبی از تعداد دانش آموختگان و نخبگان را دارا است. از طرف دیگر سرمایه گذاری در صنایع دارویی به صادرات دارو منجر خواهد شد. در صورت تحقق این مهم، می توان سالیانه میلیون ها دلار برای كشور درآمدزایی كرد. اگر قرار است به چشم اندازهای توسعه صنعت داروسازی بپردازیم به یقین باید افزون بر حمایت بخش خصوصی، حمایت بخش دولتی را نیز در اختیار داشته باشیم. اكنون صدها نخبه علمی كشور در رشته داروسازی مشغول به تحصیل هستند، اگر زمینه و آزمایشگاه های مجهز برای آنها فراهم شود می توان علاوه بر مصارف داخلی، دارو را به كشورهای دیگر نیز صادر كرد. در سال های گذشته دانشگاه ها شمار زیادی دانشجو در حوزه علوم دارویی تربیت كرده اند و این امر مشكل نیروی انسانی برای تولید دارو و فعالیت های صنعت داروسازی را رفع كرده است. اگر در گذشته دانشگاه ها مجبور به اعزام نخبگان برای آموزش به دیگر كشورها بودند، اكنون باید از این ظرفیت ها در داخل كشور بهره برد.
**ایرنا: نظر شما درباره آینده داروسازی چیست؟
***ناصری: بر پایه مشاهدات، به نظر من داروسازی جهانی به طرف استفاده از فرآورده های طبیعی و استفاده هرچه بیشتر از منابعی كه جهان آفرینش در اختیار جوامع قرار داده است، پیش خواهد رفت. اگرچه داروسازی شیمیایی و تلخیص ملكول ها و ... جزو منابعی به شمار می رود كه داروسازی را توسعه داد اما طبیعت نیز در آینده نه چندان دور زمینه های لازم را برای تحولات تازه در داروسازی فراهم خواهد آورد.
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9368** 9131