پیشداوری در مورد رفتار، گفتار و حتی نیت و اندیشه دیگران آسیبی رفتاری است كه رواج آن پیكر فكری و روانی اعضای جامعه، روابط بین فردی و مدنی را می خراشد؛ منشی كه نه بر اساس منطق و واقعیت بلكه اغلب بر پایه مجموعه ای از پیش فرض ها و گمانه زنی ها ناصواب شكل می گیرد.
پیشداوری و قضاوت نابجا پیامدهایی چون تبعیض، تحقیر و برچسب زدن به افراد را به دنبال دارد. برخی افراد تا اندازه ای در اندیشه قضاوتگر خود غرق می شوند كه دست به نیت خوانی هم می زنند؛ رویكردی كه جامعه را از مدار انصاف و میانه روی دور می كند. این در حالی است كه بیشتر روانشناسان و جامعه شناسان، انسان را از سنجش زودهنگام دیگران منع كرده اند. آنان در مورد پیامدهای منفی این نوع نگرش برای روحیه و روان انسان ها و نیز روابط اجتماعی و خانوادگی افراد هشدارهای جدی داده اند.
روانشناسان بر این باورند كه افراد بهتر است به جای تقویت حس بدبینی در خود و برچسب زنی به دیگران، گذشت را تمرین كنند و نگاهی خوشبینانه به رویدادهای پیرامون خود داشته باشند زیرا در گیرودار رفتار قضاوتگرانه، آرامش درونی و مثبت اندیشی از انسان هر روز دورتر و دورتر می شود.
بزرگان دینی، فیلسوفان و ادیبان بزرگ جهان نیز در فرهنگ ها و منظومه های فكری مختلف همواره این رفتار را ناپسند و مردود شمرده اند. در این باره، حضرت علی (علیه السلام) پیشوای نخستین شیعیان، فرموده است قضاوتی كه با تكیه بر ظن و گمان باشد، از عدالت بركنار است. حضرت عیسی (علیه السلام) نیز پیروانش را از قضاوت نابجا درباره دیگران چنین باز داشته است: درباره دیگران قضاوت نكنید تا مورد قضاوت قرار نگیرید. همان طور كه شما دیگران را محكوم می كنید خودتان نیز محكوم خواهید شد. چرا پَركاهی را كه در چشم برادرت هست می بینی، ولی در فكر چوب بزرگی كه در چشم خود داری نیستی؟ «نظامی گنجوی» شاعر بزرگ قرن ششم هجری، در «مخزن الاسرار» خود درباره این رهنمود پیامبر آیین مسیحیت سروده است: چون به سخن نوبت عیسی رسید/ عیب رها كرد و به معنی رسید ...عیب كسان منگر و احسان خویش/ دیده فرو بر به گریبان خویش.
شماری از نویسندگان و متفكران جهان هم درباره زشتی پیشداوری و قضاوت ناصحیح قلم زده اند. «وین دایر» نویسنده نام آشنا و تاثیرگذار آمریكایی در نفی قضاوت نادرست نوشته است: با قضاوت كردن درباره دیگران، در حقیقت به بیان و شرح خود می پردازید. به باور این نویسنده تفاوت كسی كه زیبا به نظر می رسد و كسی كه جذاب نیست، در نوع پیشداوری ما است. هیچ كس روی این كُره زشت نیست؛ مردم تصمیم می گیرند برخی چیزها را زشت بپندارند. «مادر ترزا» راهبه كاتولیك آلبانیایی تبار و برنده جایزه صلح نوبل كه به خاطر خدمات انسان دوستانه اش از شهرت و محبوبیت جهانی برخوردار است در این باره می گوید: اگر به قضاوت مردم بنشینی، دیگر زمانی برای دوست داشتن آنان نخواهی داشت.
قضاوت نادرست، متهم كردن دیگری و برچسب زدن های مختلف در امثال ملیت های گوناگون چنین نكوهیده شده كه فرانسوی های می گویند «اگر یك مقصر، بی گناه دانسته شود بهتر از این است كه یك بی گناه، محكوم شود». «انسان باید كلاهش را پیش خودش قاضی كند» هم مثلی ایرانی است كه بارها آن را شنیده ایم.
دیدگاه های گوناگونی در زمینه ریشه های بروز پیشداوری بیان شده است كه از آن جمله، تنگی عرصه نقد و ظرفیت اندك نقدپذیری، كم صبری، كوتاهی زمان میان تفكر تا قضاوت و كمبود مثبت اندیشی در جامعه را می توان نام برد. در میان این عوامل، برخی نقش مستقیم و شماری كاركردهای نامستقیم در ایجاد و بازتولید پیشداوری دارند. به عنوان مثال در فضای تنگ نقد و ضعف نقدپذیری، بیان شفاف انگاره ها و دیدگاه ها با دشواری روبرو شده و خواه، ناخواه افراد به سمت گمانه پروری ناصواب سوق می یابند.
در این زمینه اما راهكارهایی برای جلوگیری از پیدایش و بازتولید پدیده قضاوت نابجا مطرح شده است؛
الف- ایجاد فضای نقد و گفت وگوی مسالمت آمیز و دوستانه در جامعه، خانواده و به طور كلی در تعامل میان انسان ها می تواند تا سطحی از میزان قضاوت های ناآگاهانه و پیشداوری ها بكاهد. وجود فضای نقد در مناسبات میان افراد در خانواده، مدرسه، دانشگاه، محیط شغلی و دایره دوستان و همچنین كنار رفتن سایه ترس از فراز ابراز نظر، بی شك می تواند مانعی پیش روی قضاوتگری نابجا ایجاد كند.
ب- كاهش آستانه تحمل، كم صبری و كوتاهی زمان میان تفكر تا تصمیم گیری و قضاوت، یكی دیگر از چالش های دامنگیر افراد قضاوتگر است. این افراد باید در برخورد با شرایطی كه آنان را متمایل به قضاوت در مورد دیگران می سازد، به تمرین صبوری، شكیبایی و تفكر بپردازند و مهارت هایی را در این زمینه بیاموزند.
ج- گذشت كردن و بهره گیری از نگاه خوشبینانه به برخی موقعیت ها كه ممكن است حس بدبینی را در افراد تشدید كند، راه دیگری برای كاهش برخوردهای قضاوتگرانه است. نبود روحیه بخشش و نداشتن تفكر مثبت، از دیگر عللی است كه افراد را در دام قضاوتگری می اندازد. البته به باور صاحبنظران در مثبت اندیشی نیز نباید راه افراط را پیش گرفت چرا كه در برخی موارد مثبت اندیشی مطلق ما را در قضاوت به اشتباه خواهد انداخت؛ همان گونه كه منفی انگاری مطلق قضاوت انسان را مختل می كند.
كوتاه سخن آنكه، قضاوت نادرست و نابجا در بسیاری از موارد منجر به سوء تفاهم، رنجش خاطر خود و دیگران و تصمیم گیری های اشتباه می شود؛ موضوعی كه می تواند تاثیر منفی و جبران ناپذیری در روابط میان افراد بگذارد. از این رو، بهتر آن است افرادی كه روحیه قضاوتگرانه دارند به آموختن مهارت هایی برای خروج از فضای پیشداوری منفی نگرانه در مورد دیگران بپردازند و بكوشند با گفت وگو و تعاملِ مثبت، ابهام های ایجاد شده در روابط خود با دیگران را بزدایند. دستیابی به این مهم اما نیازمند بالا بردن میزان صبر، تحمل و نقدپذیری در جامعه است. در این پیوند، رسانه ها، مسوولان فرهنگی و نهادهای گوناگون جامعه چون خانواده، مدرسه و دانشگاه از كودكی تا بزرگسالی در شكل گیری این پیش زمینه ها نقش به سزایی دارند.
**گروه پژوهش و تحلیل خبری
خبرنگار: مهتاب افشین نسب**انتشاردهنده: سیدمحمد موسی كاظمی**پژوهشم**9282**9279
تهران- ایرنا- قضاوت نابجا و پیشداوری از جمله آسیب های رفتاری است كه روابط انسانی را خدشه دار می كند؛ آسیبی كه از كم صبری و آستانه تحمل پایین، منفی نگری و برنتافتن اصل نقد و گفت وگو ریشه می گیرد و متاسفانه نمودها و آثار آن را می توان در مناسبات اجتماعی به فراوانی دید.