در اين گفت و گو كه در شماره دوشنبه 10 آبان 1395 خورشيدي منتشر شده است، مي خوانيم: دكتر پرويز كردواني پدر علم كويرشناسي ايران مي‌گويد 35 سال پيش در مورد نشست زمين و غارت آب هشدار داده است. وي در جلد اول كتاب منابع و مسائل آب در ايران (آب‌هاي سطحي و زيرزميني) كه در سال 63 تاليف كرده در مورد مسائلي مانند خوبي رويه و غيرمجاز چاه سخن گفته است.
دكتر كردواني معتقد است تمامي مشكلات و كمبودهاي امروز آب در كشور از حفر بي‌رويه چاههاي عميق و استفاده بيش از حد از آب‌هاي زيرزميني نشأت مي‌گيرد.
به‌گفته وي در مقطع انقلاب از سال 57 تا 62 در رفسنجان كه بايد 40 حلقه چاه مي‌داشت، 321 حلقه چاه حفر شده است. اين ميزان تا 2 سال پيش به 1650 حلقه چاه بالغ شده كه به‌معناي در خطر بودن طلاي سبز ايران است. به‌گفته وي، هم‌اكنون سطح آب به حدي در اين منطقه كاهش يافته كه به نمك رسيده است و ديگر آبي وجود ندارد.
دكتر كردواني معتقد است كه حفر چاههاي عميق به‌جاي نيمه‌عميق سرآغاز همه اين معضلات است و اكنون در جهرم، چاهي كه در سال 42 در 37 متري به آب رسيده در 600متري به آب مي‌رسد. وي مقصر اصلي پيش‌روي آب شور را، نشست كردن زمين، خالي‌شدن سفره‌هاي آب زيرزميني، خشك‌شدن قنات‌ها و تالاب‌ها و بسياري از مشكلات ديگر را چاههاي عميق مي‌داند.
چهره ماندگار علمي كشور به آمارهايي كه در مورد برخي مسائل كشاورزي عنوان مي‌شود، معترض است و مي‌گويد كه اصلاً آمار در اين مورد نداريم و هر كس عدد و رقم ارائه مي‌دهد، غلط است. زيرا هنوز نمي‌دانيم چقدر بارندگي داريم؟ چون ايستگاه‌هاي هواشناسي به اندازه كافي نداريم.
به گفته وي آمارهايي كه مثلاً گفته مي‌شود هر ثانيه 300متر به كويرهاي كشور اضافه مي‌شود هم اشتباه است، چون هر ثانيه 300 متر پوشش گياهي در حال از بين رفتن است و در واقع بيابان اضافه مي‌شود نه كوير. بسياري فرق كوير با بيابان را نمي‌دانند.
دكتر كردواني با بيان اينكه برخي مي‌گويند راه‌حل اين است كه آب كشاورزي را كم كنيم و هندوانه و برنج نكاريم، مخالفت كرده و مي‌گويد شهرها دارند آب مصرف مي‌كنند و اشتباه است كه بگوئيم آب در كشاورزي هدر مي‌رود. اين استاد نمونه دانشگاه تهران معتقد است 32 سال پيش در مورد تبعات حفر چاههاي عميق، غارت آب و نشست‌كردن زمين گفته و نوشته، اما كسي به اين حرف‌ها گوش نداده است.
وي كه در گفت و گو با روزنامه اطلاعات سخن مي‌گفت، اظهار داشت: با سه تكنولوژي پيشرفته و بدون مديريت صحيح به اين وضعيت در مورد آب دچار شديم كه عبارت است از حفر چاههاي عميق و نيمه‌عميق، سدسازي و كانال‌كشي و شير و شيلنگ كه اولي از همه مهمتر است. كردواني ادامه داد: جرقه اين مشكل از زماني آغاز شد كه حفر چاههاي عميق و نيمه‌عميق از دهه 40 در روستاها رواج يافت و قنات به فراموشي سپرده شد. از سال 55 تا 60 تعداد چاهها دو برابر شد و به 105 هزار حلقه رسيد. با شروع انقلاب حفر چاه شدت يافت و ادامه اين روند سبب شد كه دشتها به ممنوعه و غيرممنوعه تقسيم شوند.
پدر علم كويرشناسي ايران خاطرنشان كرد: در حال حاضر در بيش از دو سوم از دشت‌هاي مهم كشور مانند خراسان‌شمالي، رضوي و جنوبي، كرمان و اصفهان حفر چاه ممنوع است و فقط در برخي از دشت‌هاي كوچك مانند كلاردشت و نوشهر ممنوعيت ندارد.
وي ادامه داد: از دهه 40 تا سال 55 يعني در 15 سال 50 هزار حلقه چاه حفر شد، ولي در 5 سال از 55 تا 60 تعداد چاهها بيش از دو برابر شد و به 105 هزار حلقه چاه رسيد.
كردواني با يادآوري اينكه گفته شد با قنات نمي‌توان توسعه پيدا كرد، پس به سمت حفر چاه رفتند، اظهار داشت: چاهها مسائل مختلفي به‌وجود آوردند و بايد ديد چه مي‌توان انجام داد. اينكه اكنون بيان مي‌شود كه بايد به سراغ كشاورزي رفت و آب را كاهش داد، راه‌حل نيست، بلكه بايد هم آب چاه و هم آب كشاورزي را نصف كرد و هم آب شهرها و بخش صنعت را. اما مهم اين است كه وقتي آب كشاورزي را نصف مي‌كنيم، چه اقدامي انجام دهيم كه كشاورز ضرر نكند، توليدش پائين نيايد و در روستاي خود بماند. اين مسائل قابل حل است و بنده براي آن راهكار دارم.
وي با اعلام اينكه ممنوعيت حفر چاه در دشت‌هاي بزرگ براي كشاورزي كار اشتباهي است، افزود: با ممنوع‌شدن اين اقدام، ديگر توسعه امكان‌پذير نيست. اين ممنوعيت براي كشاورزي درست نيست، بلكه بايد براي شهر و صنعت ممنوع مي‌شد، به‌طور مثال در كرج و شهريار حفر چاه در دشت ممنوع است، ولي در شهر ممنوع نيست. وقتي در دشتها حفر چاه ممنوع مي‌شود، مهاجرت به شهر رخ مي‌دهد و توسعه كشاورزي محدود مي‌شود.
كردواني گفت: پيش‌روي آب شور به طرف آب شيرين از ديگر مشكلات حفر چاهها بود. معمولاً جهت آب شيرين به طرف آب شور است، ولي وقتي زياد چاه زده مي‌شود، اين جهت برعكس شده و آب شور به طرف چاهها حركت مي‌كند. در حال حاضر به خاطر استفاده بي‌رويه از آب‌هاي زيرزميني كه سطح آب پائين رفته، خيلي از آبها در بسياري از مناطق شور شده است.
وي در مورد اينكه با شور شدن آب چه مسائلي پيش مي‌آيد، اظهار داشت: در اين حالت در آن منطقه چه شهر، چه روستا ديگر آب شرب وجود ندارد و بايد از مكان‌هاي ديگر آب آورد. هم‌اكنون 7 تا 8 هزار روستا با تانكر آب‌رساني مي‌شوند. به‌طور مثال اطراف درياچه اروميه و بسياري از روستاها داراي آب شور شده‌اند.
استاد نمونه دانشگاه تهران ادامه داد: وقتي آب شور شد، توليد گياهان حساس به شوري كاهش مي‌يابد. همچنين با تبخير آب، نمك به جا مانده و كوير (نمكزار)هاي جديد به وجود مي‌آيد. وي اضافه كرد: آب نيتراته كه در شهرها هم هست و مثلاً در تهران كه مي‌گويند آب نيتراته شده، در اثر زياد‌‌زدن چاه است. در بابل كه براي توليد برنج پر محصول كود زياد مي‌دهند، كرم ساقه‌خوار زياد شده است. قبلاً در زنجيره غذائي كه قورباغه وجود داشت، كرم ساقه‌خوار را مي‌خورد، ولي اكنون خود قورباغه‌ها بر اثر كود و سمپاشي زياد از بين رفتند. نتيجه اين شده كه كود از ته به زير آبها نفوذ كرده است. 90درصد آب آشاميدني مازندران از آب زيرزميني تامين مي‌شود كه نيترات دارد و در آن منطقه به‌ويژه بابل سرطان معده زياد شده است. اين مشكلات را چاهها ايجاد كردهاند.
كردواني خشك‌شدن قنات‌ها را يكي ديگر از تبعات حفر چاه ذكر كرد و گفت: چاه، سرطان قنات است، زيرا قنات كم‌عمق، ولي عمق چاه زياد است و اين امر باعث خشك‌شدن قنات‌ها مي‌شود. اگر هنوز قناتي وجود داشته باشد، بقيه هم در آينده خشك مي‌شوند و محل توريستي براي گشت و گذار خواهند شد. در منطقه «ريگان» 80درصد قنات‌ها خشك شده است.
وي در مورد نشست‌كردن زمين كه يكي از منفي‌ترين تاثيرات چاه است، اظهار داشت: دشتي كه آب آن نشست كرده باشد، ديگر تغذيه نمي‌شود، زيرا تمامي منافذ آن بسته شده و حتي اگر بارندگي هم بشود، ديگر سطح آب پائين نمي‌رود. همچنين در اثر نشست زمين لوله‌هاي گاز و آب مي‌شكند و ساختمان‌ها به‌ويژه ساختمان‌هاي قديمي فرو مي‌ريزند. در دشت ورامين كه تمامي دكل برق است، نشست زمين سبب كج‌شدن دكل‌‌ها شده كه امكان افتادن آنها وجود دارد و ممكن است برق مناطق وسيعي قطع شود. خطر ديگر نشست زمين، شكستن آسفالت و جاده است كه الان بين اردكان و ميبد، كمر جاده شكسته است. همچنين احتمال شكستگي راه‌آهن وجود دارد، به‌ويژه قطار سريع‌السير كه با 250 كيلومتر سرعت در حركت است. همچنين در مسير راه‌آهن تهران ـ مشهد تمام دشتها نشست كرده است.
كردواني ادامه داد: نشست‌كردن زمين و پائين‌رفتن سطح آب، باعث به‌وجود‌آمدن بيابان‌هاي جديد مي‌شود، زيرا ريشه گياهان ديگر نمي‌تواند در عمق 600 متري از آب استفاده كند. از سوي ديگر، پوشش گياهي كه از بين رفت، ريزگردها ايجاد مي‌شود. هم‌اكنون ريزگردها بيشتر محلي است. وي اظهار داشت: بيابان‌ها ديگر به روش قبل به وجود نمي‌آيد و اين چاهها هستند كه بيابان درست مي‌كنند. پائين رفتن سطح آب، خشك‌شدن جنگل‌هاي دشت كاشت را هم در پي دارد كه براي مقابله با بيابان‌زايي كشت شده بودند. در منطقه سمنان چندين هزار هكتار تاغ‌كاري و جنگل‌كاري شده كه اكنون دارد خشك مي‌شود. دليلش اين است كه در شهرهاي گرمسار، سمنان و دامغان و در پائين‌دست و جنوب آنها براي كشاورزي چاه زياد زده شده و ديگر به جنگل‌ها آب نمي‌رسد و همه در حال خشك‌شدن است.
كردواني خاطرنشان كرد: براي مقابله با ريزگردها، ديگر روش ايجاد جنگل و پوشش گياهي جواب نمي‌دهد، در صورتي‌كه اكنون مجلس تصويب كرده كه جنگل‌كاري انجام شود. وقتي آب تا عمق 300 ـ 200 متري پائين رفته، ديگر ريشه گياه نمي‌تواند تا آن عمق پائين برود، قبلاً در عمق 10 تا 15متري آب وجود داشت.
وي معتقد است، كوير بزرگ مركزي ايران كه در 40كيلومتري تهران از گرمسار، سمنان، دامغان، شاهرود، سبزوار و در جنوبش تا خور و جندق است، 30 ـ20 سال ديگر وجود نخواهد داشت.
به گفته پدر علم كويرشناسي كشور، پائين‌رفتن سطح آب سبب خشك‌شدن كويرها (نمكزارها) مي‌شود.
وي اضافه كرد: كوير با بيابان متفاوت است و اينكه برخي مي‌گويند 20 سال ديگر ايران كوير (نمكزار) مي‌شود، درست نيست، بلكه ايران بيابان مي‌شود. به منطقه وسيعي كه از لحاظ آب و گياه فقير باشد و سال‌ها باران نيايد، بيابان مي‌گوئيم. اگر دولت به كويرها توجه كند، مملكت به كلي عوض مي‌شود، زيرا علاوه بر جنبه اقتصادي و گردشگري، اين مناطق در تامين مواد شوينده، شيشه‌سازي، كاغذسازي، صنايع پتروشيمي، نمك و حتي استخراج نفت بسيار تاثيرگذارند. اما دو تا سه دهه آينده تمامي اين كويرها خشك مي‌شوند و ديگر حتي نمك هم نمي‌دهند. كوير قم و كوير جاجرم از بس دورشان چاه زدند، در حال خشك‌شدن هستند.
كردواني سپس به غير اقتصادي‌شدن كشاورزي در اثر پائين‌رفتن سطح آب اشاره كرد و گفت: اينكه در آب سرد دماوند از 200 متري يا اينكه در جهرم از 600 متري آب بيرون بياورند براي اينكه ليمو شيرين بكارند، اصلاً اقتصادي نيست. وي افزود: چاهها نه تنها قنات‌ها را خشك كردهاند و از بين بردند، بلكه آبها را هم تمام كردند و منطقه را به كلي خشك كردند. دشتها تبديل به بيابان شدند، اما در شهرها وضع به شكل ديگري است.
وزارت نيرو اعلام كرده در شهرها آب نداريم، تا جائي‌كه مي‌توانيد چاه بزنيد يا آب چاههاي كشاورزان را بخريد. كردواني اظهار داشت: در واقع در شهرها بايد اين چاه‌زدن‌ها غيرمجاز تلقي شود، اما پروانه مجاز ارائه مي‌شود. به‌همين دليل است كه امروز روستاها مي‌كوشند تبديل به شهر شوند. يكي از مسائلي كه تبديل‌شدن روستا به شهر در پي دارد، بدترشدن وضع آب است.
*منبع: روزنامه اطلاعات
**گروه اطلاع رساني**9165**2002** انتشاردهنده: فاطمه قنادقرصي
تهران- ايرنا- روزنامه اطلاعات در صفحه اخبار داخلي گفت و گويي را با پدر علم كويرشناسي ايران منتشر كرد و نوشت: پرويز كردواني معتقد است تمامي مشكلات و كمبودهاي امروز آب در كشور از حفر بي‌رويه چاههاي عميق و استفاده بيش از حد از آب‌هاي زيرزميني نشأت مي‌گيرد.