جامعه شناسی سینما چیست؟

میزگرد تخصصی جامعه شناسی سینما چیست؟ به وسیله گروه علمی تخصصی جامعه شناسی سینما در سالن اجتماعات انجمن جامعه شناسی ایران واقع در دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و با حضور جمعی از استادان، پژوهشگران و دانشجویان رشته های سینما، جامعه شناسی و ادبیات برپا شد. سخنرانان این میزگرد «حسین پاینده » منتقد ادبی و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی، «اعظم راود راد» عضو هیات علمی دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، «مجید حسینی زاد» مدرس سینما و تلویزیون، استاد جامعه شناسی سینما دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، «مسعود كوثری» عضو هیات علمی گروه ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران، «پرویز اجلالی» استاد موسسه عالی آموزش و پژوهش، مدیریت و برنامه ریزی بودند.

**جامعه شناسان به سبك رئالیسم(واقع گرایی) در سینما علاقه نشان می دهند؟
حسین پاینده منتقد ادبی به طرح این پرسش كه جامعه شناسی سینما در ارتباط با سینما چه كاری انجام می دهد و وجه تمایز آن با نقد فیلم چیست؟ گفت: به سبب پیشرفت تكنولوژی و علاقه ای كه به سینما در سال های گذشته به وجود آمده دو مفهوم جامعه شناسی سینما و نقد فیلم تا حدودی با هم مخلوط شده است. در صورتی كه جامعه شناسی سینما یك حوزه چند رشته ای بوده و نقد فیلم یك حوزه میان رشته ای است.
عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه به تاثیر ساختارهای اجتماعی در تولید متون سینمایی پرداخت و بیان داشت: سینما یك نوع متن است پیش فرض افرادی كه دست به مطالعات جامعه شناختی سینما می زنند بر این بوده كه آثار سینمایی از اوضاع اجتماعی معینی ناشی می شود و به همین سبب سینما را نمی توان به درستی فهمید مگر اینكه نخست ارتباط سینما را با اوضاع جامعه به دقت بررسی كرد. پژوهشگر جامعه شناسی سینما مفاهیم نظری و اصول روش شناختی جامعه شناسی را ابزاری برای سنجش كاركردهای اجتماعی فیلم های سینمایی می داند. بنابراین برای چنین مطالعه ای اقتصاد، سیاست، جغرافیا و فرهنگ روابط میان افرد جامعه و گروه های اجتماعی را تحت تاثیر قرار می دهد. پس باید به این نتیجه رسید كه جامعه شناسی دانشی است كه تلاش می كند تا فرآیندهای اجتماعی را در جامعه تبیین كند. از این منظر باید به كاركرد سینما در حوزه مطالعات جامعه شناسی نگاه كرد. به عبارت دیگر سینما از منظر یك جامعه شناس مبنایی است كه او می تواند برای مطالعه علمی جامعه استفاده كند. در صورتی كه در نقد ادبی ملاحظه های زیبایی شناختی می تواند یكی از محوری ترین هدف های منتقدان ادبی در خوانش هایی كه از متون سینمایی به دست می دهد، باشد.
این منتقد ادبی اظهار داشت: از منظر یك جامعه شناس، سینما یك نهاد اجتماعی است و از آنجایی كه هدف جامعه شناس ها كاویدن جوانب مختلف حیات اجتماعی به شمار می رود، بنابراین به صورت طبیعی آنها به سینما هم توجه دارند.جامعه شناسان بر این عقیده هستند كه كاركرد سینما بازكاواندن اوضاع و احوال جامعه است به همین دلیل نیز آنها از میان همه سبك های سینمایی به رئالیسم(واقع گرایی) علاقه نشان می دهند. چرا كه این گونه از سبك سینمایی، درست مانند سینمای اصغر فرهادی، سعی كند تا به واقعیت عینی و مشهودی كه آحاد جامعه در زندگی روزمره آن را تجربه می كنند، وفادار باشد و این واقعیت مشهود همان چیزی است كه جامعه شناس می خواهد آن را تحلیل كند. در حالی كه سینمای مدرنیستی به سبب اینكه به كاویدن روان افراد دست می زند جامعه شناسان علاقه كمتری به آن نشان می دهند. جامعه شناسان سینما در مقاله ها و كتاب های خود همیشه از زمینه اجتماعی صحبت می كنند و مقصود آنها این است كه یك شرایط واقعی در جامعه به تولید فیلم های سینما منجر می شود و فهم درست اینكه چرا اینگونه فیلم ها با این مضمون ها تولید می شود در گروه این است كه زمینه اجتماعی به خوبی فهمیده شود.
پاینده در بخش پایانی سخنان خود به سخنان اجلالی و كوثری اعتراض كرد و یادآور شد: ادبیات و هنر بخشی از علوم انسانی است. در ادبیات و نقد ادبی فیلم فرد با احساس خود عمل نمی كند چرا كه نقد با انتقاد متفاوت است؛ انتقاد یعنی برشمردن ضعف و ایرادها در صورتی كه نقد به تبیین معانی متكثر علوم گفته می شود.

** جامعه شناسی سینما شاخه ای از جامعه شناسی هنر است
راود راد عضو هیات علمی دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، نخست این پرسش را طرح كرد كه جامعه شناسی سینما چه چیزی نیست؟ و گفت: یكی از چیزهای مهمی كه جامعه شناسی سینما نیست اما بعضی از افراد بر این باور هستند كه جامعه شناسی سینما همان توضیح دادن مفاهیم جامعه شناسی، نهادهای اجتماعی و مقوله های جامعه شناسان به وسیله سینما است؛ یعنی هنگامی كه می خواهند یك نظریه اجتماعی را توضیح دهند به وسیله پخش فیلم به توضیح و تبیین آن دست می زنند. در صورتی كه این كار با جامعه شناسی سینما فاصله زیادی دارد. همچنین ارزیابی اخلاقی فیلم نیز جامعه شناسی سینما نیست یعنی اینكه تحلیل كرد كه این فیلم كدام اصول اخلاقی را رعایت نمی كند و یا اینكه كدام اصول را برجسته می كند و فرهنگ را چه سمت و سویی پیش می برد. همچنین باید گفت كه ارزیابی زیبایی شناختی فیلم نیز در حیطه كار جامعه شناسی سینما نیست؛ یعنی جامعه شناسی سینما منتقد فیلم نیست بلكه آنها باید هر فیلمی را تحلیل كنند نه اینكه دست به گزینش فیلم ها بزنند.
عضو هیات علمی دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در ادامه سخنان خود بیان داشت: جامعه شناسی سینما شاخه ای از جامعه شناسی هنر است؛ به عبارتی تئوری هایی كه در حوزه جامعه شناسی هنر شناخته شده در كنار تئوری هایی كه خاص جامعه شناسی سینما است در حوزه جامعه شناسی سینما قابل كاربرد هستند و جامعه شناسی هنر نیز زیرمجموعه ای از جامعه شناسی معرفت است. البته جامعه شناسی معرفت را باید در فرآیند رشد و توسعه آن تا به امروز دید.

همچنین باید گفت كه جامعه شناسی سینما فقط درباره به فیلم و سینما نیست بلكه عوامل اجتماعی نظیر هنرمندان سینما، تولیدكنندگان سینما و ... تاثیرگذار هستند. چرا كه انسان ها با توجه به ساختارهای اجتماعی نظیر آموزش، نهاد خانواده، طبقه اجتماعی، مذهب، قومیت و ... كه در درون آن رشد می كنند به فعالیت در زمینه سینما دست می زنند به همین سبب انسان های متفاوتی در جامعه های متفاوت در حوزه سینما فعالیت می كنند و این شناخت یكی از هدف های جامعه شناسی سینما است چرا كه این عوامل نقش مهمی در فیلم هایی كه ساخته می شوند، دارند و نوع فیلم های غالب در هر جامعه ای را تعیین می كنند.

** جامعه شناسی سینما به صورت كلی حیطه و تغییرهای سینما را بررسی می كند
حسینی زاد مدرس سینما و تلویزیون، نخست به اشتباه هایی كه در ارتباط با جامعه شناسی سینما وجود دارد اشاره كرد و گفت: سینما فیلم نیست؛ اینكه عده ای درباره تدوین و یا نقد فیلم صحبت كنند هیچ ارتباطی با سینما ندارد. سینما به خودی خود دارای یك حیطه و فضایی است كه باید به مسایل مربوط به آن، ابزار، حدود و ثغور و ... پرداخت. هر لفظی كه با جامعه شناسی همراه شود معنایی خاصی برای شنونده دارد و آن معنا تعامل آن لفظ(در اینجا سینما) با جامعه است. به این ترتیب باید بیان داشت كه جامعه شناسی سینما به صورت كلی حیطه و تغییرهای سینما را بررسی می كند. پس هنگامی كه یك فیلم تحلیل می شود می توان دنیای سینمای آن جامعه را تحلیل كرد كه چرا چنین فیلمی در آن ساخته شده؟ چه نشانه هایی در آن جامعه وجود دارد و اینكه چه تاثیرهایی در جامعه وجود داشته كه باعث ساختن چنین فیلمی شده است؟
این استاد جامعه شناسی سینما در ادامه یادآور شد: سینما با تغییرهای اجتماعی تغییر می كند چرا كه این نهاد مانند دیگر نهادها تحت تاثیر جامعه خود است و اگر چیزی خلاف این باشد جامعه شناسی سینما معنا پیدا نمی كند. البته جامعه شناسی سینما با نقد فیلم تفاوت زیادی دارد.
حسینی زاد در پایان گفت: جامعه شناسان سینما بر این امر اعتقاد ندارند كه جامعه امری را دیكته می كند و سینما آن را می سازد بلكه فیلم ساز تحت تاثیر جامعه و دید زیبایی شناسی خود دست به خلق آثار هنری می زند.

** جامعه شناسی سینما در بحران قرار دارد
كوثری عضو هیات علمی گروه ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران، بخش نخست سخنان خود گفت: امروزه جامعه شناسی سینما در بحران قرار دارد. وقتی نظریه ها و پارادایم هایی كه به یك موضوع و یا حوزه می پردازند دچار فرسودگی می شوند آن موضوع در بحران قرار دارد. بنابراین باید بیان داشت كه جامعه شناسی سینما در جهان و تا حدودی در ایران در چنین وضعیتی قرار دارد. اكنون مشاهده می شود كه پارادایم های جامعه شناسی در حوزه سینما سخن و نوشته تازه ای برای ارایه كردن ندارند و كتاب و مقاله جدیدی در این حوزه دیده نمی شود.
عضو هیات علمی گروه ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران در ادامه اظهار داشت: جامعه شناسی سینما مانند بعضی از جامعه شناسی های حوزه های دیگر چند مرحله را پشت سر گذاشته است. در یك مرحله ای جامعه شناسی بیرون از متن(سینما، فیلم و ... ) وجود داشت و به دنبال یك ارتباط بود كه بسیاری از تئوری ها پاسخ هایی به آن داده اند. در مرحله ای دیگر جامعه درون سینما دیده می شود و سینما به مثابه جامعه مطرح می شود. در اینجا سعی می شد كه فیلم به نحوی تبیین و تحلیل كنند كه ساختار جامعه از درون آن باتولید شود. برای نمونه در فیلم های عباس كیارستمی این امر به خوبی دیده می شود. مرحله سوم كه را می توان مرحله بلاتكلیفی تئوری های جامعه شناسی در حوزه سینما دانست كه در این مرحله تنها جامعه شناسی كه می تواند موثر واقع شود جامعه شناسی انتقادی است؛ یعنی جامعه شناسی كه می تواند به تصویری كه سینما و قیلم از جامعه ارایه می دهد نگاه انتقادانه داشته باشد و به دنبال پاسخ دادن به سوال هایی درباره اینكه سینما جامعه را چگونه نشان می دهد و از چه منظری به آن نگاه می كند و اینكه درست می بیند و ... باشد. در نتیجه استفاده از نظریه انتقادی است كه می تواند جامعه شناسی سینما را از بحران نجات دهد.

**جامعه شناسی سینما یعنی نگاه اجتماعی به سینما داشتن
اجلالی استاد موسسه عالی آموزش و پژوهش، مدیریت و برنامه ریزی جامعه شناسی سینما را تمام شده ندانست و گفت: این امر كه جامعه شناسی رشد نكرده به معنی این نیست كه جامعه شناسی سینما تمام شده بلكه مطالعات در این حوزه شروع شده است و این بهترین فرصت برای جامعه شناسی در ایران است تا در این حوزه به رشد و تكامل بپردازد. همچنین باید تصریح كرد كه جامعه شناسی سینما را نمی توان به یك قشر خاص اختصاص داد و گفت كه با رفتن این انسان ها مطالعه در این حوزه تمام می شود بلكه جامعه شناسی سینما یعنی باید با نگاه اجتماعی به سینما توجه كرد.
استاد موسسه عالی آموزش و پژوهش، مدیریت و برنامه ریزی در ادامه بیان داشت: تفاوت میان جامعه شناسی سینما و نقد فیلم در نگاه آنها نهفته است؛ یعنی جامعه شناسان سینما نگاه هنری و عاطفی به سینما ندارند بلكه نگاه آنها علمی است. همچنین باید میان جامعه شناسی سینما و فیلم تفكیك كرد. جامعه شناسی سینما یك نهاد اجتماعی وسیع از تعامل های مردم، اقتصاد، تكنولوژی، فیلم دیدن و ... است كه باید بر روی این موارد مطالعه كرد چرا كه این امری تاریخی است.
*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: مهدی احمدی** انتشار دهنده: شهربانو جمعه
**پژوهشم**9370**9131
*ایرنا مقاله كانالی برای انعكاس مقالات اندیشكده ها - پژوهشكده ها - دانشكده ها - مراكز تحقیقاتی و رسانه های ایران و جهان*
Irnaarticle@