فیروزه تراشی از جمله هنرهای دستی دیرقدمت ایران و به ویژه خطه خراسان است كه برای جاودانگی و جهانی شدن نیازمند توجه و هنر مسئولان است.
'فیروزه' سنگی قیمتی است كه از عهد باستان در ایران شناخته شده چنانكه بر اساس كتیبه بنیاد كاخ داریوش در شوش در آن زمان فیروزه با نام 'احسائین' از خوارزم برای زینت كاخ آورده شده بود.
'ˈفیروزه نیشابور' با قدمتی افزون بر پنج هزار سال و هنر فیروزه تراشی هنرمندان خراسانی نام این سنگ را با بهترین كیفیت در جهان به نام فیروزه نیشابور به ثبت رسانده چنانكه این هنر دیرقدمت قابلیت ثبت در فهرست میراث جهانی را دارد.
بر این اساس مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی اعلام كرد اقدام لازم در این زمینه انجام شده است.
ثبت جهانی این هنر منحصر بفرد گامی در جهت ثبت جهانی یكی دیگر از هنرهای بومی، سنتی و تاریخی ایران در سالی كه كلانشهر مشهد به عنوان شهر گوهرسنگ جهانی انتخاب شده اقدامی به مراتب مهم، موثر و تاثیرگذار و البته جهانی است.
فیروزه تراشی در هنرهای دیگری همچون فیروزه كوبی، حكاكی روی فیروزه و تابلو فیروزه نیز نمایان می شود و این هنر را به مراتب زیباتر به نمایش می گذارد.
* خراسان معدن كیفیی ترین سنگ فیروزه در جهان
مدیركل اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی معتقد است بخاطر كارگاههای متعدد تراش سنگ فیروزه در مشهد باید این شهر را به عنوان جایگاه و مركز فیروزه و تراش این سنگ در كشور و خارج از مرزهای ایران معرفی كرد.
حسین زارع صفت در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: معدن فیروزه نیشابور از منحصربفردترین معادن این سنگ در جهان است كه كیفیت و رنگ سنگ فیروزه آن بی همتا می باشد.
وی سابقه بهره برداری از معدن سنگ فیروزه را افزون بر سه هزار سال ذكر و بیان كرد: از دل معدن فیروزه در دامنه جنوبی رشته كوه بینالود در 53 كیلومتری شمال غرب نیشابور سنگی استخراج می شود كه طرفداران زیادی در جهان دارد.
مدیركل اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان ادامه داد: معدن فیروزه نیشابور به دلیل ویژگی انحصاری آن به یكی از جاذبه های گردشگری تبدیل و حتی تولید و فروش فیروزه های مصنوعی به نام نیشابور به دلیل همین باب شده است.
* پیشنهاد ثبت جهانی هنر فیروزه تراشی
وی گفت: پیشنهاد ثبت فن و هنر فیروزه تراشی در فهرست میراث ناملموس جهانی به شورای سیاستگذاری ثبت جهانی ارائه شده و موافقت اولیه در این زمینه صورت گرفته است.
زارع صفت بیان كرد: شهرهای نیشابور، فیروزه و مشهد از گذشته محل تراش و عرضه سنگ فیروزه بوده و تراش آن در ایران مرغوبترین نوع تراش در دنیا محسوب می شود.
وی گفت: فیروزه مرغوب نیشابور كه در زمره جواهرات قرار می گیرد چهار نوع است كه بعد از فیروزه عجمی، شامل فیروزه عربی، فیروزه توفال، سفید رنگ و فیروزه توفال نیم رنگ است.
مدیركل میراث فرهنگی خراسان رضوی افزود: شهرهای مشهد، نیشابور و فیروزه به عنوان كانون فیروزه تراشی كشور معرفی شده اند.
وی اظهار كرد: شهر فیروزه محل معدن این سنگ است و بطور تقریبی بیش از 500 كارگاه فیروزه تراشی در روستای معدن فیروزه و بیش از 200 كارگاه در شهر نیشابور دایر و مشغول فعالیت هستند.
او گفت: سنگهای تراش خورده فیروزه نیشابور به دلیل دارا بودن كیفیت مطلوب و مرغوبیت، مشتریان بسیار در استانهای دیگر و كشورهای خارجی به ویژه مناطق عرب نشین حاشیه خلیج فارس از جمله كویت، سوریه، عراق، عربستان و مناطق مجاور آن دارد.
* قلب تپنده فیروزه تراشی در مشهد كند می زند
به رغم قابلیت منحصربفرد خراسان رضوی بخاطر معدن یكی از منحصربفردترین سنگهای قیمتی، تراشكاران فیروزه با مشكلات فراوانی رو برو هستند و در این میان فیروزه تراشی مشهد به عنوان قلب تپنده این هنر، این روزها ضربانی كند و نامتوازن دارد.
رئیس اتحادیه فیروزه تراشان مشهد به خبرنگار ایرنا گفت: تا دو سال پیش 319 كارگاه تراش فیروزه در خراسان رضوی دایر بود كه از این منظر مقام نخست كشور محسوب می شد.
عبدالصمد رحیمی مقدم افزود: اما امروز به دلیل تداوم مشكلات مزمن سالهای قبل، از این تعداد تنها 100 كارگاه فعال فیروزه تراشی در خراسان باقی مانده است.
وی از این وضعیت ابراز نگرانی و بیان كرد: هنر فیروزه تراشی منحصر به مشهد و دارنده تنها اتحادیه فعال این صنف در كشور است اما امروز با مشكلات فراوانی رو به روست كه امیدواریم شاهد فعالیت مفید و موثر حمایتی مسئولان در این زمینه باشیم.
رئیس اتحادیه فیروزه تراشان مشهد افزود: با توجه به انتخاب مشهد به عنوان شهر جهانی سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی شایسته است كمك و حمایت موثر از هنرمندان فیروزه تراش صورت گیرد.
وی ادامه داد: در این زمینه پیشنهادی به استاندار خراسان رضوی و شهردار مشهد ارائه شده تا در حوزه طرح میدان شهدای این شهر مغازه های اجاره به شرط تملیك به هنرمندان فیروزه تراش واگذار شود. تحقق این پیشنهاد تجمیع هنرمندان و استقرار دستگاههای تراش فیروزه را در این مكان فراهم می كند.
رحیمی مقدم افزود: به این ترتیب نامگذاری مشهد به نام شهر گوهرسنگ جهانی عینیت یافته و از هنرمندان فیروزه تراش نیز حمایت لازم صورت می گیرد.
وی ادامه داد: چندی پیش در طبقه دوم بازار امام رضا(ع) مشهد مغازه هایی در اختیار تراشكاران فیروزه قرار گرفت اما هم اینك اغلب آنها به فروشگاه سنگ تغییر وضعیت داده اند.
رئیس اتحادیه فیروزه تراشان مشهد گفت: تبدیل فیروزه خام به سنگ تراش خورده هفت مرحله و نیازمند دستگاههای مختلف و متعددی است لذا كوچكی فضای كار مغازه های بازار رضا(ع) مانع از چنین فعالیتی بود.
وی افزود: علاوه بر این به مرور زمان با عرضه محدود و مشكل پیدا كردن فیروزه تراشان در تامین سنگ خام كم كم این مغازه ها از تراشكاری فیروزه به محلی صرف برای فروش سنگ تبدیل شد.
رحیمی مقدم همچنین گفت: نحوه فروش و مزایده فروش سنگ استخراجی از معدن فیروزه نیشابور نیز همواره با اعتراض فیروزه تراشان خریدار این سنگ همراه است.
* واگذاری سنگ خام به فیروزه تراشان چالشی جدی
رئیس اتحادیه فیروزه تراشان مشهد گفت: هم اینك سنگ خام فیروزه كه به عنوان ماده اولیه باید به وفور در دسترس باشد، در حد محدود و بسیار كم در اختیار فیروزه تراشان داخلی قرار می گیرد.
وی افزود: بعضا فیروزه خام استخراجی از معدن نیشابور به عنوان سود سهام و یا فروش به سهامداران معدن داده می شود و در انتها چیزی برای هنرمندان داخلی باقی نمی ماند.
رحیمی مقدم ادامه داد: همین امر موجب شده تعیین كیفیت و قیمت این سنگ ارزشمند كاملا دلبخواهی و از دسترس هنرمندان واقعی دور بماند.
وی گفت: از قدیم فیروزه ایران از طریق تركیه به اروپا می رفت و به همین دلیل اروپائیان این سنگ ارزشمند را به نام 'تركوئیس' می شناسند. در كشورهای جنوب شرقی آسیا نیز سنگ فیروزه را با نام 'پیروز' می شناسند.
* تداوم فروش سنگ فیروزه در قالب مزایده
مدیرعامل شركت تعاونی معدن فیروزه نیشابور نیز به خبرنگار ایرنا گفت: سنگ فیروزه استخراج شده از معدن در قالب مزایده به خریداران فروخته و قیمت آن نیز با تعیین قیمت پایه از سوی كارشناسان و نیز تمایل خریداران به پرداخت بهای بیشتر تعیین می شود.
یدالله سعادتی افزود: مزایده هر دو ماه یكبار برپا می شود و سالانه مجوز برداشت 50 تن سنگ فیروزه از معدن وجود دارد اما عملا حداكثر بین 35 تا40 تن برداشت انجام می شود.
وی در خصوص واگذاری سنگ خام به سهامداران معدن در قبال سود سهام نیز گفت: سالانه 10 تن از سنگ استخراجی معدن فیروزه نیشابور به عنوان سود سهام و به جای پول نقد به سهامداران آن داده می شود.
مدیرعامل شركت تعاونی معدن فیروزه نیشابور در ادامه صادرات خام سنگ فیروزه را ممنوع ذكر و بیان كرد: بقیه سنگ استخراج شده در طول سال همانند گذشته به صورت مزایده در بین خریداران و تراشكاران به فروش می رسد.
وی افزود: هم اینك 160 نفر به عنوان معدنكار در معدن فیروزه نیشابور اشتغال دارند.
* قابلیت تراش سالانه 50 تن فیروزه در خراسان رضوی
رئیس اتحادیه فیروزه تراشان مشهد می گوید در صورت تامین كامل مواد اولیه هنرمندان فیروزه تراش خراسانی قابلیت تراش هنرمندانه بر روی این سنگ ارزشمند و منحصربفرد را دارند.
وی افزود: بر این اساس توان و قابلیت تراش 50 تن سنگ فیروزه در سال مهیا است.
رحیمی ادامه داد: ظرفیت تراشكاران برای تراش سنگ فیروزه بسیار بالا و لازم است در جهت تامین سنگ مورد نیاز اقدام لازم انجام شود.
* فیروزه مصنوعی
وی همچنین گفت: سنگهای مصنوعی موجود در بازار دو گونه هستند كه در دو گروه سنگ فیروزه آمریكایی و چینی قابل تقسیم است.
رئیس اتحادیه فیروزه تراشان مشهد افزود: فیروزه آمریكایی مربوط به معدن آریزونا است كه تعطیل شده و هر آنچه در بازار وجود دارد مربوط به استخراجهای گذشته این معدن است.
وی ادامه داد: محصول معدن تعطیل شده آریزونا سنگ فیروزه واقعی است اما كیفیت آن به مراتب پائین تر از فیروزه نیشابور می باشد لذا و به فیرزوه مصنوعی یا فیروزه آمریكایی مشهور شده است.
او گفت: در این بین سنگهای فیروزه چینی جای نگرانی فراوانی دارند چون بسیار فاقد كیفیت هستند زیرا از پودرسنگ ساخته شده و سنگ واقعی نیست.
وی در ادامه اظهار كرد: 360 واحد تراش سنگ، حكاكی روی سنگ، فیروزه تراشی و عقیق تراشی در خراسان رضوی مجوز فعالیت دارند.
رحیمی افزود: اطلاعات دقیقی از شمار هنرمندان فیروزه تراش وجود ندارد لذا در این زمینه نیاز به تحقیقات میدانی است.
* فیروزه نماد شهر جهانی گوهر سنگ
رئیس كانون هماهنگی دانش، صنعت و بازار جواهرات و سنگهای قیمتی ایران نیز گفت: 39 نوع سنگ قیمتی و نیمه قیمتی در كشور شناسایی شده كه حداقل 15 نوع آن در خراسان رضوی وجود دارد.
محمدجواد پیش بین در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: شناسایی اكثریت این تعداد سنگ در كشور در حد اندیسیابی و تائید وجود آن پیش رفته لذا هنوز نیاز به اكتشاف در این زمینه است.
وی دیگر سنگهای ارزشمند خراسان رضوی را آكوآمارین، عقیق، انواع كوآرتز، ژاسپر، گارنت و زنولیت ذكر و بیان كرد: فیروزه به عنوان گل سرسبد سنگهای ارزشمند خراسان رضوی وجهه جهانی دارد و باید از این سنگ و هنرمندان عرصه تلاش آن حمایت صورت گیرد.
رئیس كانون هماهنگی دانش، صنعت و بازار جواهرات و سنگهای قیمتی ایران ادامه داد: یكی از عمده مشكلات سنگ فیروزه و اساسا سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی كه در سراسر جهان وجود دارد قاچاق و خروج به دلیل حجم پایین آنها است.
وی افزود: دو عامل حجم كم و ارزش بالای سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی از جمله فیروزه موجب شده میزان صادرات و واردات این سنگها چه در شكل خام و چه در شكل تراش خورده كاملا قابل تشخیص نباشد.
این فعال عرصه جواهرات ادامه داد: از معضلات فعلی معدن فیروزه نیشابور می توان به نحوه توزیع تولیدات آن بین فیرزوه تراشان اشاره كرد كه پیوسته مورد اعتراض این صنف است.
پیش بین گفت: استحصال در معدن فیروزه نیشابور نیز هنوز به روش انفجار انجام می گیرد كه در این فرآیند بخشی از سنگ گرانبها نابود می شود لذا باید به دنبال تغییر در روش استخراج بود تا میزان هدر رفت سنگ قیمتی فیروزه به حداقل برسد.
* فقدان استاندارد برای تفكیك انواع فیروزه
وی همچنین گفت: هم اكنون استاندارد درستی برای تفكیك انواع فیروزه از نظر كیفیت، شكل، اندازه و به خصوص رنگ وجود ندارد و به دلیل كمبود سنگ فیروزه اصل اغلب هنرهای جانبی هنر فیروزه تراشی از جمله تابلو فیروزه در حال رفتن به سمت استفاده از سنگهای مصنوعی است كه این مساله می تواند مرگ و نابودی اصل این هنر را در پی داشته باشد.
رئیس كانون هماهنگی دانش، صنعت و بازار جواهرات و سنگهای قیمتی ایران تاكید كرد: اگر قیمت و توزیع سنگ اصل فیروزه نیشابور به درجه منطقی ارتقا یابد می توان از هنر فیروزه تراشی و هنرهای جانبی آن حمایت و فیروزه مصنوعی بی كیفیت را از دور خارج كرد.
7496/1858**گزارشگر: آرزو جاودانی ** انتشاردهنده: حسین كریم زاده
مشهد- ایرنا- انتخاب و معرفی مشهد از سوی شورای جهانی صنایع دستی به عنوان 'شهر گوهرسنگ جهانی' در میان فعالان هنرصنعت منحصر بفرد و بومی اما مهجور فیروزه تراشی كه خاص مشهد و نیشابور در خراسان رضوی است توقع بر حق توجه، حمایت و رفع مشكلاتشان را ایجاد كرده است.
