«بهیموت» اثری در ضرورتِ تربیت سیاسی

هابز نظریه پرداز نام آشنای سیاسی در دوره ای می زیست كه كشورش انگلیس غرق در جنگ و ناآرامی بود، از این رو او راهِ رهایی از این وضعیت را در فلسفه سیاسی و آثار خود همچون «شهروند» و «لویاتان» مطرح كرد. «بهمیوت یا پارلمان طولانی» دیگر اثر او است كه به اصول تربیت سیاسی می پردازد.
كتاب یاد شده پس از سال ها و برای نخستین بار در ایران منتشر شد. این كتاب سعی دارد از دریچه علم سیاست به وقایع انگلیس در جنگ های داخلی از سال 1640 تا 1660 بپردازد. این كتاب به تولید دانش سیاسی می‌انجامد كه بر تربیت سیاسی تاكید دارد. این اثر ترجمه «حسین بشیریه» مدرس «مدرسهِ ماكسول» دانشگاه «سیراكیوز» است كه پیشتر كتاب «لویاتان» دیگر اثر هابز را ترجمه كرده بود. شیوه ای كه كتاب بهیموت انتخاب كرده مبتنی بر گفت وگویی است كه میان شاگرد و استاد جریان می یابد. این كتاب توصیف روند قهقرایی یعنی فروپاشی حاكمیت و بازگشت به وضع طبیعی و جنگ همه بر ضد همه است.

**ریشه یابی عنوان كتاب
بهیموت (Behemoth) برگرفته از نام جانور بسیار تنومندی است كه در تورات از آن نام برده شده است. بهیموت هیولایی در خشكی و لویاتان (Leviathan) هیولای دریایی است. همچنین پارلمان طولانی، پارلمانی بود كه «چارلز اول»، پادشاه انگلیس پس از «پارلمان كوتاه» و در پی 12 سال حكومت بدون پارلمان تشكیل داد و این پارلمان تا مارس 1660 ادامه یافت.

**لویاتان و بهیموت
مترجم كتاب انگیزه‌ خود از ترجمه بهیموت را به تحلیل علل، عوامل و شرح تاریخ انقلاب انگلیس به‌عنوان نخستین انقلاب عصر مدرن محدود نمی كند بلكه علت آن را پیوند نظری بهیموت با كتاب لویاتان می داند. لویاتان كتابی است كه در سال ۱۶۵۱ نوشته شده و بنیان بسیاری از نظریه ‌های قرارداد اجتماعی را در فلسفه سیاسی به وجود آورده است.
كتاب بهیموت در حقیقت استدلال عمومی و نظریه كلی كتابِ لویاتان در خصوص سرشت آدمی و دلایل و ضرورت تشكیل دولت و حاكمیت را به آزمون می گذارد. به عبارت دیگر كتاب بهیموت وضع طبیعی پیش از پیدایش حكومت، حقوق و تكالیف حكام و اتباع در بستر تاریخی جنگ های داخلی یا انقلاب انگلیس از سال 1640 تا 1660 را بررسی می كند و می كوشد درستی نظریه عمومی لویاتان را در این دوره تاریخی نشان دهد. زمانی كه هابز نگارش بهیموت را به پایان رساند، هشت سال از آغاز سلطنت «چارلز دوم» گذشته بود. این كتاب در سال 1668 میلادی نگارش یافت اما در سال 1681 منتشر شد.
كتاب لویاتان توصیف و تحلیل گذار از وضع طبیعی به جامعه‌ مدنی، دولت، استقرار قدرت، حاكمیت، تبعیت و فرمانبرداری است در حالی كه بهیموت توصیف روند قهقرایی یعنی فروپاشی حاكمیت، دولت، گسترش نافرمانبرداری، بازگشت به وضع طبیعی و بازگشت ددمنشی و جنگ همه بر ضد همه است.

**سازماندهی كتاب
كتاب بهیموت گفت وگویی میان شاگرد و استاد است. گفت وگوی نخست درباره علت های انقلاب یا جنگ داخلی در انگلیس است و تحلیل رخدادهای سال های 1640 تا 1642 را در بر می گیرد. گفت وگوی دوم شرح و تفصیل جنگ های داخلی است. در گفت وگوی سوم، هابز از ظهور «الیور كرامول» و محاكمه و محكومیت پادشاه سخن می گوید. در گفت وگوی چهارم، حكومت كرامول به عنوان سرپرست كشور و پس از او حكومت پسرش ریچارد و كشمكش ها و بحران های درونی حكومت در دوره پایانی انقلاب و برقراری مجدد حكومت سلطنتی بررسی می شود.

**نقطه عزیمت بهیموت
بهیموت در واقع تنها موید نظریه‌ عمومی لویاتان در یك نمونه‌ خاص تاریخی نیست بلكه زمینه‌ پیدایش حوزه فكری دیگری در اندیشه‌ هابز را فراهم می‌ كند و به تولید دانش سیاسی جدید می‌انجامد كه بر تربیت سیاسی تاكید دارد. آموزش سیاسی مانند آموزش اخلاقی و علمی مبحثی است كه هابز گاه از آن به عنوان «علم وظیفه شناسی» یاد می كند؛ دانشی كه باید به عامه مردم انتقال یابد. به عبارت دیگر مردم نه تنها باید تربیت مدنی و اخلاقی داشته باشند بلكه باید «تربیت حكومتی» پیدا كنند.
محور اصلی تربیت حكومتی یا آموزش سیاسی، شناخت تكالیف و وظایف است كه برای حفظ نظم و آرامش بیش از شناخت حقوق اهمیت دارد. امروزه با مرجعیت گفتمان مردمسالاری، وقتی از آموزش مدنی و سیاسی سخن پیش می آید، به طور معمول تنها از حقوق بشر، حقوق افراد و گروه های اجتماعی گفت وگو می شود. با این حال از نظر هابز آن چه انسان را از شرارت و تباهی در وضع طبیعی به مدنیت رهنمون می سازد، شناخت و پذیرش تكلیف و وظیفه است نه حق و حقوق.
این دیدگاه هابز در عصر مرجعیت گفتمان مردمسالاری ممكن است «محافظه كارانه»، «ضد دموكراسی»، «سلطنت طلبانه»، «اشرافی ماب» و «بدبینانه» به نظر برسد اما واقعیت این است كه حكومت ها و دولت ها از هر شكل و نوعی با كاربرد ضمانت های اجرایی گوناگونِ قانونی، جزایی، اجتماعی و حقوقی، باید اجرای تكالیف و وظایف آموزش سیاسی را تضمین كنند.

** هابز و اصول تربیت سیاسی
هابز در بهیموت اصول تربیت سیاسی را نه از طریق طرح مفاهیم كلی بلكه از راه بررسی و تحلیل تاریخ سیاسی و آوردن مثال های تاریخی توضیح می دهد. به گمان او مردم از طریق فكر، تامل و تعقل به اصول تربیت سیاسی نمی رسند بلكه آن اصول را باید به آن ها آموزش داد. هابز معتقد است بررسی تاریخ و روایت تاریخی درست، بهترین شیوه نشان دادن اصول است زیرا تاریخ، شرح طبیعت و سرشت بشر است. از این رو هابز معتقد است علم وظیفه شناسی را باید از طریق تاریخ به مردم آموخت نه از راه فلسفه.
كتاب بهیموت مجموعه گفت وگوهایی است كه در آن ها شخص اول یا استاد، حكایت وضع طبیعی و سرشت آدمی را برای شخص دوم یا شاگرد، شرح می دهد. از نظر هابز تربیت سیاسی لازمه برقراری و تداوم صلح، امنیت و ثبات است. هابز پس از تشخیص علل جنگ داخلی و بی نظمی، به تجویز راه چاره و درمان روی می آورد. او پی در پی یادآور می شود كه مردم باید دانش وظیفه شناسی را بیاموزند.
طرفه آن كه بهیموت وضعیت معكوسی را تصویر می كند كه در لویاتان به عنوان وضع مدنی و استقرار حاكمیت توصیف شده است. این كتاب تنها حاوی حوادث و رخدادهای جنگ داخلی انگلیس نیست بلكه تحلیل درباره ریشه ها و علل این جنگ است. از این منظر بهیموت كتابی در زمینه علم سیاست و نه تاریخ سیاسی است. به سخن دیگر بهیموت برای نشان دادن درستی استدلال لویاتان در فضا و فرایندی متفاوت با نگارش آن نوشته شده است.
*گروه پژوهش و تحلیل خبری
خبرنگار: محمدستاری**انتشاردهنده: سیدمحمد موسی كاظمی **پژوهشم**458 **9279