روایتی مستند از احوال سینمای مستند

دهمین جشنواره بین المللی فیلم مستند ایران با عنوان سینما حقیقت از امروز (14 آذر) با شعار «حقیقت بهترین راهنماست» آغاز شد و در آیین گشایش آن «منوچهر طیاب» مستندساز پیشكسوت در پردیس سینمایی «چارسو» سخنرانی كرد. این جشنواره تا بیست و یكم آذرماه ادامه دارد و دبیری آن بر عهده «سیدمحمدمهدی طباطبایی ‌نژاد» مدیرعامل مركز گسترش سینمای مستند و تجربی است.
در جشنواره دهم سینما حقیقت، 184 فیلم مستند منتخب ایرانی و خارجی روی پرده خواهند رفت كه 125 فیلم ایرانی و 59 فیلم خارجی از 35 كشور دنیا است. دهمین جشنواره سینما حقیقت در حالی برگزار می شود كه مستندسازان با وجود امیدهایی كه به استعدادهای خلاق و جوان در این عرصه دارند، همچنان از شرایط حاكم بر سینمای مستند ناخرسندند. اهالی سینمای مستند همواره در اظهارنظرهای خود گلایه هایی را در خصوص نبود حمایت های كافی از این عرصه سینمایی مطرح می كنند.
مستندسازان اگرچه می گویند طی چند سال گذشته به ویژه در دولت یازدهم بر تولید آثار مستند افزوده شده است اما همچنان به وضعیت توزیع و پخش این آثار انتقادهایی را وارد می دانند.

*** وقتی فیلم ها دیده نمی شوند
به باور اهالی سینمای مستند، شمار مستندهای تولید شده طی چند سال گذشته چند ده برابر آثار به نمایش درآمده و دیده شده است. به گفته آنان مواردی مانند صراحت و بی پروایی در آثار مستند، گاهی موجب دیده نشدن مستندهایی می شود كه شاید از لحاظ فرم و محتوا از ارزش بالایی برخوردار باشند.
بر پایه برخی گزارش ها، سالیانه حدود هزار فیلم مستند در كشور ساخته می شود كه از این میان در نهایت 100 تا 150 عدد از آنها می‌ توانند در جشنواره‌ ای امكان اكران یابند و از این شمار حدود 10 اثر این اقبال را پیدا می ‌كنند تا به صورت عمومی دیده شوند. این یعنی 990 مستند دیگر به آرشیو می ‌روند كه این آمار به واقع اسفبار است.
«صادق داوری ‌فر» مستندساز و عضو هیات انتخاب فیلم ‌های مستند كوتاه نهمین جشنواره بین‌ المللی سینما حقیقت، پارسال در حاشیه این جشنواره، در گفت و گو با رسانه ها با اشاره به چالش های توزیع و پخش فیلم‌ های مستند پس از تولید، آمار مستندهای دیده نشده را وحشتناك خواند و گفت باید علاوه بر داشتن دغدغه‌ تولید فیلم مستند، دغدغه‌ پخش آن را هم داشته باشی. اكنون نبود عرصه ‌ای برای ظهور و بروز آثارِ مستندسازان، موجب دلسردی و از دست رفتن انگیزه آنان شده است.
در همین پیوند، «همایون امامی» مستندساز چندی پیش در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا با اشاره به وجود برخی تنگناها در عرصه سینمای مستند گفت: ما همواره شاهد فیلم های خوبی بوده ایم كه در جشنواره های مختلف از جمله جشنواره سینما حقیقت عرضه شدند و فقط به خاطر نگاه متفاوتی كه داشتند مورد بی‌ مهری قرار گرفته اند.
وی افزود: نبود شكیبایی برای تحمل نگاه های متفاوت و غیرخنثی، به انزوای آثاری منجر می ‌شود كه می‌ كوشند متعهدانه و صادقانه به نقد شرایط اجتماعی و سیاسی امروز جامعه بپردازند. طبیعی است حقوق آثاری از این دست كه با بی میلی برخی مدیران روبرو می شوند تضییع خواهد شد.
به گفته این مستندساز، در مواردی حتی با وجود گردن نهادن مستندسازان به انجام ممیزی های مورد نظر، باز هم گشایشی در كار نمایش فیلم‌ ها یا پذیرفته شدنشان در جشنواره های مختلف پیش نیامده است.

*** سینمای مستند؛ نیازمند حمایت
بسیاری از صاحبنظران، سینمای مستند را از آنجا كه به روایت حقیقت می پردازد، سبكی بسیار مهم و تاثیرگذار در سینما می دانند. از این رو، به باور آنان سینمای مستند باید همواره مورد توجه و حمایت قرار گیرد.
در این زمینه «فرزاد توحیدی» مستندساز و عضو هیات انتخاب مستندهای بلند دوره‌ پیشین جشنواره‌ بین ‌المللی سینما حقیقت، سال گذشته و در حاشیه جشنواره نهم، در گفت و گو با رسانه ها بر این نكته تاكید كرد كه یكی از ابزارها و عناصری كه باعث قدرتمندتر شدن سینمای ما می ‌شود، سینمای مستند است. به باور توحیدی سینمای مستند نیاز به توجه و حمایت های بیشتری دارد.
«فرهاد ورهرام» مستند ساز پیشكسوت دیگری است كه حال و روز سینمای مستند ایران را نامطلوب می داند. وی نیز در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا سینما مستند را نیازمند حمایت بیشتر دانست و برخی نهادها چون صدا و سیما را در این زمینه بی تفاوت توصیف كرد. به گفته این مستندساز، مركز گسترش سینمای مستند و تجربی طی سال های اخیر تنها محملی بوده كه توانسته است مستندسازها را درگیر كار كند و با بودجه محدودی كه دارد ساخت مستندهای خوبی را كلید بزند.
«معین كریم‌ الدینی» كارگردان فیلم «آتلان»؛ مستندی كه در سی و سومین دوره جشنواره بین المللی فیلم فجر و هشتمین دوره جشنواره بین‌ المللی سینما حقیقت جوایزی را از آن خود كرده نیز بر این باور است كه سینمای مستند احتیاج به حمایت دارد برای تقویت آن آن باید بیش از 10 سال زمان صرف كرد.
این مستندساز در گفته هایش كه در دوم دی ماه پارسال در روزنامه «همشهری» به چاپ رسید تاكید كرد: از دیگر مشكلات سینمای مستند، این است كه فرهنگ آن هنوز در كشور جا نیافتاده و این باعث آن شده است كه انرژی خیلی زیادی از افرادی كه این فیلم‌ ها را ساخته ‌اند تا مساله ‌ای را نشان دهند، هدر برود.
امامی نیز در زمینه لزوم توجه بیشتر به سینمای مستند به پژوهشگر ایرنا گفت: تا قبل از حضور مدیریت جدید در مركز گسترش سینمای مستند و تجربی و در مدیریت های پیشین، با برخوردی غیر كارشناسانه و غیر مسوولانه با مقوله مستندسازی روبرو بودیم. در آن دوران، سیاست های بسیار ابتدایی، عقب مانده، ناكارآمد و به طور صرف تبلیغی در زمینه فیلم مستند اعمال می شد و سرمایه هایی كه باید صرف پاسخ به نیازهای جدی مستندسازی می شد صرف سینمای داستانی و پروژه های بی ارزشی می شد كه جز هدر دادن سرمایه و وقت، ثمر دیگری نداشت. به گفته وی اما حالا در مركز سینمای مستند و تجربی شاهد رویكردهای حمایتی بیشتری در زمینه سینمای مستند هستیم.
به گفته‌ این مستندساز، طی سال های گذشته به ویژه پیش از روی كار آمدن مدیریت های جدید در صدا و سیما نیز كمترین بودجه ‌ها به بخش مستند اختصاص یافته است به گونه ای كه مستند‌سازان شناخته شده تلویزیون اغلب بیكارند.

*** كمبودها مانع پیشرفت مستندسازان جوان و خلاق نیست
با وجود چالش هایی كه در مسیر فعالیت حرفه ای مستندسازان وجود دارد، به گفته اهالی سینمای مستند در سال های اخیر مستندسازان آگاه و با دانشی به ویژه در میان نسل جوان پا به این عرصه نهاده اند.
همایون امامی در این ارتباط به پویایی و رشد كمی و كیفی سینمای مستند طی سال های اخیر اشاره كرد و گفت: فیلم های ارایه شده به چند دوره گذشته جشن خانه سینما واقعا امیدوار كننده بودند. این آثار ما را از تغییر، تحول و رشد چشمگیر سینمای مستند در این برهه آگاه می ‌كرد. در همین زمینه ورهرام هم معتقد است اكنون افراد اندیشمند و آگاه به ویژه در میان نسل جوان در بین مستندسازان وجود دارند.
این مستندساز افزود: اكنون بهترین و آگاه ترین مستندسازان ما جوان هستند. شاید فعالیت مستندسازهای نسل ما و نسل قبل از ما كمی كمرنگ شده باشد اما جوان های خلاق و آگاهی پا به این عرصه گذاشته اند و اكثر مستندهای خوب توسط جوانانی ساخته می شود كه حداكثر سن آنها به 35 سال می رسد.
كوتاه سخن آنكه، سینمای مستند به عنوان سبكی روایی در سینما كه رسالت آن بازگویی حقیقت است اگر مورد توجه و حمایت قرار گیرد، می تواند در زمینه آگاهی رسانی به جامعه نقشی پررنگ و تاثیرگذار داشته باشد. سینمای مستند ایران تا به امروز ثابت كرده است ظرفیت بالایی را برای ظهور و بروز نه فقط در داخل بلكه در عرصه های جهانی دارد و در صورت بهره مندی از حمایت های كافی می تواند برای ایران افتخارآفرین شود. سینمای مستند طی چند سال گذشته رشد كمی و كیفی مطلوبی داشته است و با ایجاد سازوكارهایی چون سینمای «هنر و تجربه» مخاطبان بیشتری كسب كرده است اما همچنان نیازمند حمایت مسوولان و متولیان فرهنگی برای بیشتر دیده شدن است. در این مسیر سینمای مستند بی شك نیازمند بركناری از آسیب های نگاه های سلیقه ای و سختگیرانه در عرصه فرهنگ و هنر است.
*گروه پژوهش و تحلیل خبری
خبرنگار: مهتاب افشین نسب**انتشاردهنده: سیدمحمد موسی كاظمی **پژوهشم**9282** 9279