هارونيه بنايي ناشناخته و پررمز و راز و يگانه اثر برجاي مانده از شهر باستاني طوس است. اين بنا در 25 كيلومتري شمال‌غربي مشهد در حاشيه غربي جاده مشهد - توس و ورودي شهر توس قرار دارد.
هارونيه بنايي آجري و مربع شكل است. فضاهاي داخلي آن شامل ورودي ايوان، چهار شاه نشين، گنبدخانه و سهاتاق فرعي مي باشد كه تمامي آنها در معرض ديد عموم قرار دارد.
در محوطه بيروني اين بنا سنگ يادبود كوچكي از امام محمد غزالي قرار دارد و باغچه مستطيل شكل بزرگي نيز طبق نقشه اوليه بنا رو به‌روي ايوان هارونيه طراحي و ساخته شده است.
بناي هارونيه چشمگيرترين و قديمي‌ترين اثري است كه از توس بر جاي مانده، اين بنا تا حدود 100 سال پيش ويرانه اي بي نام بود اما از زمان احداث آرامگاه جديد فردوسي در سالهاي 1308 تا 1313 خورشيدي عوام آن را 'زندان هارون يا بقعه هاروني' ناميدند.
حال آن كه نه تنها بنا از لحاظ شكل و نقشه هيچگونه شباهتي به زندان ندارد بلكه طبق مستندات تاريخي نيز نميتوان هيچگونه ارتباطي بين اين اثر و هارون الرشيد خليفه عباسي يافت زيرا هارون سال 193هجري قمري جان باخت در حالي كه اصل بنا را با توجه به شكل معماري از دوره ايلخاني(قرن هشتم هجري) ميدانند كه بخشهايي در دوره تيموري به آن افزوده شده است.
از طرف ديگر به دليل تشابه سبك معماري بنا به معماري رازي(چهارمين و در عين حال كامل‌ترين سبك در شيوه‌هاي معماري ايران) اين بنا را مربوط به قرن ششم هجري ميدانند.
در حفاريها سال 1354 در اين بنا ضمن پيدا شدن سفال‌هاي مربوط به دوران سلجوقي، تيموري و صفوي لايه اي بسيار قطور از سنگ و ملاط ساروج كه يادآور پي بناي آتشكدههاي ساساني است مشاهده شد. آثار به‌دست آمده نشان مي‌دهد پي اين بنا سابقهاي خيلي پيشتر از قرن ششم داشته است.
بررسي سفرنامه ها و نوشته هاي جهانگردان و پژوهشگران داخلي و خارجي كه از حدود 100 سال پيش تاكنون در نوشته هاي خود به اين بنا اشاره كردهاند نيز نشان مي‌دهد تنها عوام و مردم بومي بودند كه بنا را نخست نقاره خانه و سپس زندان هارون ناميدند و در پي آن نام 'گنبد هارون و هارونيه ' هم بعدها بكار برده شد.
درباره هدف از احداث بنا و كاربري آن نيز اختلاف نظر وجود دارد. برخي اين مكان را مدرسه يا خانقاه و همچنين مدفن امام محمد غزالي ميدانند(قرن ششم) و برخي ديگر آن را مسجدي ميدانند كه بعد از ورود مسلمانان به ايران بر روي آتشكده ساساني ساخته شده است.
از آنجا كه در قسمت شمالي بنا يك رديف اتاق ديده مي شود اين پرسش در ذهن بيننده جرقه مي زند كه اين مكان بايد محل تدريس و علم‌آموزي بوده باشد. با اين فرضيه مي توان ارتباط اثر را با امام محمد غزالي دريافت زيرا وي پس از آنكه تدريس در نظاميه بغداد را نپذيرفت در توس ماند و همانجا خانقاهي براي صوفيان و مدرسهاي براي طلاب داير كرد و شبانه روز خويش را به عبادت خدا و خدمت به خلق ميگذراند.
امام محمد غزالي هنگامي كه سرگرم اين كار بود اجلش فرا رسيد و در طابران توس كه موطن وي بود بدرود زندگي گفت و در همان جا مدفون گشت.
پس از پايان مرمت بقعه هارونيه سازمان حفاظت آثار باستاني سنگ مقبرهاي به عنوان يادبود اين عالم بزرگوار در جلو بنا نصب كرده است. عبدالحميد مولوي با استناد به برخي منابع تاريخي هارونيه را خانقاه خواجه عثمان بن هارون استاد معين الدين چشتي قطب صوفيه چشتي در هند ميداند كه به يادبود پدرش در قرن ششم خانقاهي در طابران توس ساخته است.
وي اين نظريه را كه بنا خانقاه و مقبره امام محمد غزالي بوده رد ميكند زيرا مورخان و جهانگرداني كه از قرن ششم و هفتم به بعد به توس سفر كردهاند مدفن غزالي را خارج از باروي شهر در قبرستان عمومي ذكر كردهاند حال آنكه طبق برخي منابع مكتوب هارونيه داخل حصار توس قرار داشته است.
تحقيق در موقعيت دقيق شهر توس عهد غزنوي و سلجوقي يا طابران و اختلاف محل آن با توس در دوره مغول كه به دست پسر تيمور ويران شد و تطبيق حاصل تحقيق بر زمين‌هاي كنوني توس ويران ممكن است محل مدرسه و خانقاه غزالي را به مقبره كنوني فردوسي نزديك‌تر از محلي نشان بدهد كه امروز در آن جا نشان قبر غزالي را بايد جست.
بنابراين لازمه روشن شدن آن حفاريهاي گسترده باستانشناسي در ويرانههاي توس است. همچنين گفته شده اوايل نيمه سده هشتم هجري يكي از سادات معتبر ولايت توس به نام امير نظام‌الدين علي اين خانقاه را به همراه دو خانقاه ديگر در روستاهاي برزش آباد و ويراني براي يكي از شيوخ بزرگ كبروي به نام شيخ عبدالله غرجستاني ساخته است.
از مجموعه يافته‌هاي تاريخي و خصوصيات معماري بنا و شباهت سبك آن به سبك رازي و مقايسه با نمونههاي مشابه همچون آرامگاه علاءالدوله در سمنان، مقبره سلطان سنجر در مرو و قبر بابالقمان در سرخس، مقبره بودن بنا بسيار منطقي تر به نظر مي‌رسد.
غير از خصوصيات معماري، طاق كوچكي كه در ضلع شمالي بنا وجود دارد و جمله 'الدنيا ساعه' كه بر روي گچبري آن منقوش است خود دليل ديگري بر مقبره بودن بناست زيرا اين جمله را فقط در مقبره ها بكار ميبرند.
هر چند حفاري كه در موقع مرمت در اطراف بنا انجام شده و مشخص شدن پي بناهايي كه در مجاورت آن وجود داشته اين گمان را كه اين مكان بخشي از يك مجموعه معماري بوده تقويت ميكند.
تمام بناي هارونيه آجري است و هيچگونه تزيين كاشي در آن بكار نرفته است. اين بنا به صورت چهارضلعي است كه ابعاد آن در اضلاع مختلف به علت وجود قناسي نابرابر است. ابعاد آن به ترتيب ضلع شمالي 19.5 متر، ضلع جنوبي 20 متر، ضلع شرقي 28متر و ضلع غربي 29 متر است.
ارتفاع گنبد از كف بنا 26 متر، ارتفاع ايوان 21 متر، ارتفاع گنبد كوچك قسمت شمالي 11متر، طول و عرض گنبدخانه 12 در 12 متر و ارتفاع كمرپوش بنا از كف 9 متر است. داراي يك ورودي در سمت جنوب با سردر بسيار بلند بدون تزيينات كاشي و بطور كامل آجري و نيز گنبدخانهاي مي باشد كه در سطح وسيعي پوشيده است.
چهار پلكان مارپيچ در گوشهها و سه اطاق فرعي در ضلع شمالي قرار دارد و درون گنبد ساده است. مقرنس كاريهايي مربوط به دوره تيموري در رواق وسطي پشت ضلع شمالي گنبدخانه ديده ميشود.
بقعه هارونيه بخاطر اندازه و انفراد و حجم جمع و جورش بنايي بسيار جالب است و آرامگاه سلطان سنجر در مرو را به ياد ميآورد. مقايسه اين دو بنا با بناي جبل سنگ (گنبد جبليه) در كرمان كه از قرن هفتم هجري قمري است و روشن‌تر از دو بناي ياد شده، خصلت ساساني در آن آشكار است پيشرفت معماري را مدنظر قرار مي‌دهد.
قاعده مدور گنبد كه بيشتر در دورههاي پيش فقط به صورت هشت گوشه برهنهاي بود، داراي رواق‌هايي است كه دهليزهاي آنها با آجر چينيهاي مشبك تزيين شده و بدين طريق بدون اينكه چيزي از سادگي كل بنا بكاهد صلابت حجم آن را تعديل كرده است.
استان خراسان رضوي داراي 1540 اثر تاريخي ،فرهنگي و معنوي ثبت شده در فهرست آثار ملي است.
7496/1858**خبرنگار: آرزو جاوداني **انتشاردهنده: حسين كريم زاده
مشهد - ايرنا - بقعه هارونيه بنايي ارزشمند از جنبه هاي تاريخي و معماري در نزديك آرامگاه فردوسي و منطقه باستاني توس جزو آثار برجسته و جذاب براي گردشگران و تاريخ دوستان داخلي و خارجي در سفر به مشهد است.