جنگ آب در آفريقا كليد مي خورد؟

رضا دهنوي، كارشناس مسائل خاورميانه در يادداشت خود در ديپلماسي ايراني آورده است: دولت هاي حوزه نيل در گذشته از ميزان نياز خود به آب اين رودخانه اطلاع نداشتند و از همين رو تنها به مقدار اندكي از آب اين رودخانه براي مصارف شرب و كشاورزي بسنده مي كردند.
هم اكنون به دليل توسعه طرحهاي كشاورزي در پي افزايش جمعيت، اين رويكرد به سمت استفاده بيشتر از آب نيل كه پيامدهاي آن آشكار شده است، تغيير يافته است. كارشناسان مي گويند مصر تا سال 2050 نيازمند 21ميلياردمترمكعب آب فراتر از سهميه كنوني اش خواهد بود در غير اين صورت نمي تواند نيازهاي جمعيت خود را تامين كند.

همان گونه كه دولت هاي حوزه دهانه رود نيل با ايجاد سد (مانند سد آسوان در مصر و برخي سدها در سودان) در پي استفاده بهينه از آب رود نيل مانند توليد برق و استفاده براي مصارف كشاورزي هستند برخي كشورهاي سرشاخه نيل مانند اتيوپي و اوگاندا نيز در پي ساخت سد براي توليد انرژي برق هستند.
اتيوپي به عنوان يكي از سرشاخه هاي اصلي رودخانه نيل در برنامه پنج ساله دوم خود (2015 – 2020) در صدد است تا توليد برق خود را از2200 مگاوات به بيش از 17 هزار مگاوات برساند. با توجه به ظرفيت ۶ هزار مگاواتي توليد برق سد نهضت نه تنها اتيوپي به خودكفائي در زمينه توليد برق دست خواهد يافت بلكه به يك صادر كننده برق در منطقه حتي به مصر تبديل خواهد شد. انتخاب نام نهضت (رنسانس) توسط اتيوپي براي اين سد، تصادفي نبوده است. آنچه در حال شكل گيري است، رنسانس اتيوپي به عنوان قدرت منطقه اي مجهز به آن ويژگي هائي است كه تاكنون نداشته است.

بر اساس اعلام برخي رسانه ها علي رغم مخالفتهاي مصر آبگيري سد نهضت اتيوپي از تير ماه سال جاري و با شروع فصل بارندگي در سرشاخه هاي نيل شروع شده است. با توجه به اينكه مصر آخرين كشور در حوزه آبي رودخانه نيل مي باشد ، آن كشور خود را بزرگترين متضرر احداث سد مزبور مي داند.
اتيوپي ساخت اين سد را در آوريل 2011 آغاز كرد و اخيرا آبگيري آن شروع شده است. سد نهضت با مخزن حدودا 70 ميليارد متر مكعبي با شش هزار مگاوات ظرفيت، بزرگترين سد قاره آفريقا و دهمين سد جهان در زمينه توليد برق خواهد بود كه سه برابر توليد برق سد آسوان مي باشد. اين سد در منطقه مرزي اتيوپي و سودان ساخته مي شود و داراي 145 متر ارتفاع و 1800 متر طول تاج مي باشد. پروژه ساخت سد نهضت با هزينه 8/4 ميليارد دلار توسط شركت ايتاليايي ساليني اجرا شده است.

تاريخچه تقسيم آب نيل:

اتيوپي تامين كننده80 درصد و اوگانده 20 درصد آبهاي نيل را تامين مي كنند. به دليل آب بسيار زياد نيل، قرنها آب نيل كفاف استفاده مردم اطراف آن را مي داد. در تمام اعصار و قرون مصر مهمترين استفاده كننده از رودخانه نيل بود. بر اساس توافق نامه هاي ۱۹۵۹ مصر و سودان ۵۵,۵ ميليارد متر مكعب حق آبه مصر و ۱۸,۵ ميليارد مترمكعب حق آبه سودان در نظر گرفته شد. با در نظر گرفتن آورد متوسط سالانه رودخانه كه ۸۴ ميليارد مترمكعب است، ۱۰ ميليارد باقيمانده برابر است با حجم بخار آب در سطح درياچه سد آسوان كه در سال ۱۹۶۴ آب گيري شد. بدين ترتيب، هيچگونه سهميه اي براي اتيوپي و ساير كشورهاي بالادست حوزه رودخانه در نظر گرفته نشده است.

در سال 1999ميلادي 9 كشور بروندي، كنگو، مصر، اتيوپي، سودان، كنيا، رواندا و اوگاندا توافقنامه 'ابتكار دولت هاي حوزه نيل' را امضا كردند. در پي افزايش تنش در روابط اين كشورها و كاهش شديد ميزان آب، جلسات متعددي برگزار شد تا اينكه در سال 2010 توافقنامه 'عنتيبي' به منظور تعيين چارچوب همكاري و اصلاح توافقنامه قبلي نيل به امضا رسيد. در امضاي اين توافقنامه شش كشور بروندي، اتيوپي، كنيا، رواندا، تانزانيا و اوگاندا به عنوان كشورهاي حوزه منبع نيل مشاركت داشتند، اما دو كشور مصر و سودان به عنوان دو كشور حوزه دهانه رود نيل با بيان اينكه حقوق آنها ناديده گرفته شده است از امضاي آن خودداري كردند.

دلائل مخالفت مصر با ساخت سد نهضت:

آبگيري سريع سد نهضت در طول سه سال با توجه به مخزن حدودا 70 ميليارد متر مكعبي ( حجم مخزن سد از 63 تا 74 ميليارد متر مكعب برآروده شده است) نيازمند كاهش يك سومي آورد رودخانه مي باشد كه اين اقدام به معناي كاهش 50 درصدي سهميه كنوني مصر از نيل مي باشد كه تاثيرات بسيار مخربي بر مصر خواهد داشت.
ذخيره آب در سد نهضت عملا موجب كاهش توان سد آسوان در توليد برق خواهد شد كه با توجه به بحران انرژي در مصر و گراني اخير بهاي سوخت در آن كشور عملا مصر را با بحران جدي در زمينه برق و انرژي روبرو خواهد كرد.
ذخيره حدود 70 ميليارد متر مكعب آب در پشت يك سد به معناي تهديد دائم مناطق پايين دست مي باشد. در صورتي كه به دليل حمله نظامي و يا سيلابهاي ويرانگر سرشاخه هاي نيل سد نهضت بشكند عملا همه شهرهاي مسير تا درياي مديترانه نابود خواهد شد.
سد نهضت موجب تبخير مقدار قابل توجهي از آب رودخانه و در نتيجه كاهش آورد رودخانه مي باشد. تخمين زده مي شد هر سال حدود 10 ميليارد متر معكب كه حدود يك هشتم آب نيل مي باشد در درياچه سد آسوان تبخير مي شود.

اقدامات سياسي:

از سال 1995 كه در حاشيه نشست سازمان وحدت آفريفا به جان حسني مبارك سوء قصد شد روابط مصر و اتيوپي قطع گرديد. انقلاب مردم مصر و سرنگوني حسني مبارك و ناآرامي هاي پس از آن فرصت بسيار مناسبي براي اتيوپي جهت تحقق روياي ساخت سد نهضت فراهم آورد. محمد مرسي، رئيس جمهور دولت انقلاب كه پس از سرنگوني حسني مبارك بر سر كار آمده بود با لحني تهديدآميز گفت : «در مقام رئيس جمهور تأئيد مي كنم كه چنانچه لازم باشد، به گزينه نظامي متوسل خواهيم شد. رودخانه نيل براي مصر موهبتي است و مصر موهبتي است براي نيل.»
پس از آن سخنگوي وزارت امور خارجه اتيوپي، در پاسخ اظهار داشت : «اتيوپي از جنگ رواني كه مصر به راه انداخته است هراسي ندارد و حتي يك لحظه نيز كار ساختمان سد را معلق نخواهد كرد.» اين كشور هر گونه حق تاريخي مصر بر آبهاي رودخانه نيل را رد مي كند و آن را بيشتر «حقوق مستعمراتي غير قانوني» به حساب مي آورد.

اتيوپي تا كنون به درخواستهاي مصر مبني بر لزوم انجام مطالعات فني براي بررسي تاثيرات منفي احداث سد نهضت بر مصر بي توجه بوده و عملا تلاش كرده آن كشور را در عمل انجام شده قرار دهد. اتيوپي همچنين درخواست ميانجيگيري برخي كشورهاي عربي براي شروع مذاكرات فني بين اتيوپي، سودان و مصر را بي پاسخ گذاشته است.

از ابتداي مطرح شدن ساخت سد نهضت مصر تلاش كرد اتيوپي را به ساخت سدي با ظرفيت 11 ميليارد متر مكعب متقاعد كند. با نپذيرفتن طرح مزبور مصر دوباره تلاش كرد اتيوپي را به ساخت سدهاي كوچك و پي در پي كه ظرفيت سد نهضت را داشته باشد متقاعد كند كه باز هم اتيوپي با آن مخالفت كرد.

برخي گزينه حمله نظامي مصر را در اين زمينه مطرح كرده اند كه با توجه به وضعيت كنوني اقتصادي و ناآرامي هاي موجود در مصر امكان اين گزينه بسيار محدود به نظر مي رسد. بويژه كه اين اقدام با واكنش جامعه بين الملل روبرو خواهد شد.

در تاريخ10/4/1396 در حاشيه كميته اجرايي اتحاديه آفريقا وزراي خارجه مصر و اتيوپي ديدار و گفتگو كردند. بر اساس بيانيه وزارت امور خارجه مصر وزير امور خارجه مصر در اين ديدار از همتاي اتيوپيايي خود خواستار تكميل مطالعات فني تاثيرات منفي سد نهضت بر مصر و بر طرف كردن تاثيرات مزبور در اسرع وقت شده است.

نقش رژيم صهيونيستي:

اطلاعات زيادي در دست است كه اسرائيل در پشت پرده ساخت سد نهضت قرار دارد. هدف اصلي اسرائيل از اين كارتضعيف مصر از راه ايجاد محدوديت در منابع آبي آن كشور به عنوان دشمن قديمي و رقيب كنوني خود مي باشد. هم اكنون نفوذ نظامي رژيم صهيونيستي در حوزه نيل به شدت گسترش يافته و صدها مستشار نظامي آن كشور بويژه در اتيوپي مشغول تقويت ارتش آن كشور مي باشند. در اين زمينه مي توان به همكاري اتيوپي و رژيم صهيونيستي در تجزيه جنوب سودان اشاره كرد.

موضع سودان:

موضع سودان نسبت به ساخت سد نهضت مثبت مي باشد. خارطوم اميدوار است با ساخت سد از سه مزيت برخوردار شود.1- برق 2- افزايش ظرفيت آبياري 3- همراهي در پروژه هاي بزرگ مشترك كشاورزي با اتيوپي 4- جلوگيري از طغيانهاي ويرانگر نيل در سودان. به دليل شرايط جغرافيايي و پستي و بلندي هاي اطراف درياچه سد در خاك اتيوپي امكان بهره برداري از آبهاي درياچه سد محدود باقي مي ماند. در مقابل با كنترل سيلابهاي نيل توسط سد جديد زمينهاي هموار و بسيارحاصلخيز سودان كه در پايين دست سد قرار گرفته از امكان آبياري منظم برخوردار خواهند شد. برخي مطالعات امكان زير كشت رفتن 500 هزار هكتار زمين مرغوب را در سودان با ساخت سد نهضت را مطرح كرده است.

نيجه گيري:

طي سالهاي اخير مصر با بحرانهاي مختلف سياسي و اقتصادي روبرو بوده است و همين مساله موجب كاهش قدرت منطقه اي آن كشور شده است. فقر شديد، بحرانهاي سياسي ناشي از سرنگوني دولتهاي حسني مبارك و محمد مرسي و مشكلات امنيتي به شدت آن كشور را دچار مشكل كرده است.
در صورت كاهش شديد آورد رودخانه نيل مشكل شديدتري به مشكلات پيشين اضافه مي شود كه بيش از پيش موجب تضعيف مصر خواهد شد. حتي در صورت عدم كاهش آورد رودخانه نيل، ساخت چنان سد بزرگي در اتيوپي و برنامه هاي اوگاندا براي ساخت سد عملا مشكلات امنيتي را بر سر مهمترين شاهراه حياتي مصر ايجاد خواد كرد.

ديپلماسي ايراني/17 تير 96
اول*انتشاردهنده:عليرضا فرجي