به گزارش گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا، بیش از دو دهه از اجرای پروژه های كلان سدسازی در كشور تركیه می گذرد. سد آتاتورك كه یكی از عظیم ترین سدهای جهان به شمار می رود در سال 1992 میلادی بهره برداری شد تا آغازی بزرگ برای تلاش ترك ها در جهت بهره جویی بیشینه از آب های روان این كشور باشد.
اكنون تركیه در ادامه سدسازی های خود به پایان طرح ساخت سد ایلیسو نزدیك می شود؛ سدی كه برخی می گویند با آغاز به كار آن، كار ایران هم تمام می شود! اگر چه انتشار چنین تعبیرهایی كه در هفته های اخیر در فضای رسانه ای كشور به چشم می خورد مبالغه آمیز به نظر می رسد اما به گفته بسیاری از كارشناسان و فعالان محیط زیست ایران، پایان ساخت و بهره برداری از سد ایلیسو، بر تعداد و وسعت كانون های گرد وغبار منطقه خواهد افزود و وضعیت آبی در كشور عراق و گرد و غبار در ایران را تشدید خواهد كرد.
اطلاع رسانی درباره ساخت ایلیسو و پیش بینی تشدید وضعیت گرد وغبار با شروع بهره برداری از آن، واكنش گسترده مسوولان، فعالان و دوستداران محیط زیست را در فضای رسانه ای و مجازی كشور به همراه داشت. بسیاری از مسوولان و مقام های وزارت نیرو و محیط زیست درباره پیامدهای ساخت این سد هشدار دادند.
** ایلیسو كجاست؟
سد ایلیسو یكی از 22 سد پروژه گاپ (Great Anatolian Project) به شمار آید كه تركیه مدعی است این طرح بلندپروازانه را به دلیل مهار آب های سطحی و جلوگیری از سیل های ویرانگر در منطقه اجرا می كند. مقام های آنكارا بارها به صورت غیررسمی بیان داشته اند كه كشورهای منطقه از نفت بهره مندند و تركیه نیز به دنبال ذخیره منابع آبی به عنوان منبعی ارزشمند برای خود است.
گاپ، پروژه عظیمی شامل 22 سد بزرگ و كوچك و 19 طرح برقابی بر رودخانه های دجله و فرات در منطقه شرقی تركیه است كه 9 استان و 10 درصد خاك این كشور را شامل می شود. سد ایلیسو نیز در منطقه ای به نام «حسن كیف» در نزدیكی مرز عراق، سوریه و تركیه روی رود دجله ساخته شده است و در صورت تكمیل، پیامدهای منفی بسیاری به همراه خواهد داشت.
ساخت این سد از سال 2006 آغاز شد و قرار است در سال 2019 به پایان رسد. این سد سه برابر سد كرخه، بزرگترین سد ایران ظرفیت دارد و می تواند كل آب دجله را پشت خود نگه دارد یعنی حجمی حدود 43 میلیارد مترمكعب آب.
گزارش ها از این حكایت می كند كه تا اواخر سال ٢٠١٦، دست كم 750 هزار نفر در منطقه به دلیل مشكل بی آبی ناچار به ترك خانه های خود شده اند و شرایط بحرانی ناشی از جنگ های سوریه و عراق و تهدیدات داعش، وضعیت سیاسی این منطقه را پیچیده ساخته است تا جایی كه دولت تركیه مجبور به استقرار بیش از یك هزار سرباز در محل احداث سد شده است.
** ایلیسو؛ عامل تشدید خشكی و گرد و غبار منطقه
«علی درویشی» عضو هیات علمی دانشگاه تهران و پژوهشگر حوزه گرد و غبار در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا، اثرهای منفی سدسازی تركیه را بر كشورهای همسایه به ویژه ایران برشمرد.
درویشی بر این باور است بهره برداری از سد ایلیسو سه پیامد مهم دارد؛ نخست تشدید وضعیت مهاجرت از كشور عراق به دنبال كم آبی و خشكی زمین های كشاورزی، دوم، تشدید گرد و غبار ایران به دلیل در معرض خطر قرار گرفتن تالاب های مهمی چون هورالعظیم و در پایان نیز ایجاد جنگ بر سر آب در منطقه.
این پژوهشگر حوزه گرد وغبار كه مدتی است پروژه های سدسازی را در تركیه بررسی می كند، اظهار داشت: اوضاع به آن اندازه كه رسانه ها در ماه های گذشته ترسیم كرده اند وخیم نخواهد شد چراكه ساخت و اتمام این سد روی منابع آبی ایران تاثیری نخواهد گذاشت زیرا ایران نیز همانند تركیه در بالادست دجله قرار گرفته است و تنها منابع آبی كشور عراق از جانب تركیه كنترل خواهد شد.
درویشی عنوان كرد كه ساخت ایلیسو مناطق پایین دست یعنی زمین های كشاورزی عراق را تحت تاثیر قرار داده و باعث خشك تر شدن این زمین ها خواهد شد، در حالی كه بسیاری از شهروندان ساكن این مناطق اكنون نیز با مشكل كم آبی روبرو هستند و به سختی كشاورزی می كنند و اگر كمتر از این به آنان آب برسد، زمین های خود را ترك و مهاجرت خواهند كرد. همین زمین ها تبدیل به كانون های بزرگ تولید گرد و غبار خواهد شد.
«ابوالفضل آبشت» مدیر ملی طرح حفاظت تالاب ها نیز در واكنش به ایلیسو اعلام كرده است: مسائل این سد دامن اكوسیستم منطقه را می‌گیرد و تأثیرات منفی بر حوزه آبریز دجله و فرات می‌گذارد. تأثیرگذاری سد ایلیسو بر معیشت جوامع محلی حوزه آبریز دجله و فرات بسیار زیاد خواهد بود و موجب بروز مشكلات زیاد معیشتی برای ساكنان این منطقه خواهد شد؛ این مسئله مهم باید در سطح بین المللی پیگیری و حل شود.
به گفته «هدایت فهمی» معاون مدیركل دفتر برنامه ریزی كلان آب و آبفای وزارت نیرو، حجم آبی كه وارد هورالعظیم می شود با سدهای ساخته شده در بالادست این منطقه كاهش یافته و همین مساله منجر به تشدید ریزگردها در كانون های اصلی در عراق و سوریه و هورالعظیم شده؛ موضوعی كه بسیاری استان ها بویژه غرب كشور را متاثر كرده است.
پیش از این نیز «معصومه ابتكار» رییس سازمان حفاظت محیط زیست در دولت یازدهم در ارزیابی خود از پروژه های سدسازی تركیه، عنوان كرده بود: تاثیرات متقابل كشورهای منطقه بر یكدیگر و محیط زیست از نظر جنبه منفی آن باید به حداقل برسد و اثرات ارزیابی زیست محیطی و اجرای نتایج این ارزیابی و توجه به ملاحظات زیست محیطی از جمله سدسازی مورد بررسی قرار گیرد.
وی با تاكید بر رعایت نشدن حقابه رودخانه ها و تالاب ها با ساختن سد ایلیسو گفت: هر فعالیتی بر محیط زیست تاثیرگذار است. طبیعتا همه طرح ها و فعالیت های سدسازی باید با رعایت حقابه رودخانه ها و تالاب‌ها صورت گیرد. در همه كشورها این مشكل وجود دارد و بایدكشورهای جهان از جمله تركیه به رعایت این حقابه احترام بگذارند.
** مهار پیامدهای منفی ایلیسو با دیپلماسی تعاملی
اگر چه پس از اتمام ساخت ایلیسو و بهره برداری از آن، پیامدهای ناگواری برای وضعیت منابع آبی و گرد و غبار منطقه پیش بینی می شود اما به كارگیری دیپلماسی تعاملی و بهره گیری از قدرت چانه زنی به كنترل این وضعیت كمك خواهد كرد.
درویشی در پاسخ به اینكه ایران برای مقابله با این معضل چه باید بكند؟ تصریح كرد: جمهوری اسلامی ایران باید به دنبال تعریف طرحی جامع و البته بین المللی زیر عنوان مدیریت یكپارچه منابع آبی دجله و فرات باشد و با اهداف منفعت طلبانه تركیه در این بخش مقابله كند. همچنین، ارایه مدارك مستند و محكم، حمایت اتحادیه اروپا از ایران را به همراه خواهد داشت چرا كه تنش دوباره در منطقه عراق باعث سیل مهاجرت مردم این مناطق به اروپا خواهد شد.
این كارشناس محیط زیست ضمن اشاره به موفقیت ایران در مذاكرات هسته ای عنوان كرد كه تنها راه ممكن مذاكره با تركیه و به كارگیری دیپلماسی است. وی بر این باور است كه تخریب یا توقف این پروژه امكان پذیر نخواهد بود و درخواست برای آن نیز منطقی به نظر نمی رسد تنها راه حل این معضل به كارگیری ادبیات تعاملی است.
درویشی تصریح كرد: در قوانین بین المللی، قانونی كه بتوان تركیه را متهم به نقض آن در ساخت سد ایلیسو كرد، وجود ندارد اما در حوزه های مرتبط با آب قوانین الزام آوری وجود دارند كه می توان به آن ها استناد و تركیه را متهم ساخت. از آنجا كه منطقه بین النهرین (میان رودان) كانون شكل گیری یكی از قدیمی ترین و بزرگ ترین تمدن های بشری بوده و اكنون نیز مركز زیست میلیون ها نفر است، به نظر می رسد راه اندازی پویش های مردمی و طرح آن در مجامع و محافل بین المللی، تهدید جدی را از منطقه دورسازد. در صورت ادامه روند سدسازی تركیه روی رود دجله، مهم‌ترین تمدن ها از جمله تمدن بزرگ بین النهرین مورد تهدید جدی قرار خواهد گرفت.
در همین راستا، پویش مردمی «نجات میان رودان» چندی پیش راه اندازی شد و بسیاری از فعالان و مسئولان محیط زیست از آن حمایت كردند. این پویش به دنبال جمع آوری امضا از طریق ثبت ایمیل شهروندان است تا اعتراض خود را به سدسازی های تركیه به گوش سازمان ملل متحد برساند.
در بخشی از این نامه كه به امضای حامیان این پویش رسیده است، می خوانیم: ما امضاكنندگان زیر از سازمان ملل متحد و یونسكو درخواست رسیدگی به وضعیت نگران كننده حقابه جوامع بومی مولد در حوضه آبخیز دجله و فرات را داریم و خواهان احیای دوباره میان رودان از طریق گشودن دریچه های سدهای آناتولی جنوبی (بویژه سد آتاترك) و جلوگیری از ساخت و آبگیری سدهای در دست ساخت (به ویژه سد ایلی سو) هستیم.
«محمد درویش» مدیركل مشاركت های مردمی سازمان محیط زیست كشور نیز در صفحه مجازی شخصی حمایت خود را از این پویش اعلام كرده و تبلیغات گسترده ای برای آن انجام داده است. به گفته درویش، ساخت سد ایلیسو بر روی رود دجله پیامدهای گسترده‌ای برای ایران در بر خواهد داشت.
با توجه به ظرفیت بالای سدهای تركیه مانند آتاتورك و ایلیسو و اجرای دیگر پروژه های سدسازی در این كشور به نظر می رسد تركیه از مدت ها پیش، سیاست های كلانی را برای كنترل منابع آبی در منطقه دنبال می كند. به عبارت بهتر تركیه با ساخت این سدها به دنبال كسب دست برتر در چانه زنی های بین المللی و منطقه ای و وابسته ساختن كشورهایی مانند عراق و سوریه به خود است. اما حركت تركیه در مسیر این سیاست ها به قیمت تشدید وضعیت گرد و غبار ایران تمام خواهد شد. از طرفی در صورت بهره برداری از سد ایلیسو و محدودیت منابع آبی عراق، احتمال تنش میان این كشور با تركیه وجود دارد. بنابراین، با توجه به شرایط حساس منطقه، مدیریت اختلافات در این زمینه ضرورتی غیرقابل انكار می یابد.
پژوهشم**9283**9279**خبرنگار: فرشته ذبیحیان** انتشار: سیدمحمد موسی كاظمی
ایرنا پژوهش، كانالی برای انعكاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearchهمراه شوید.
تهران- ایرنا- تكمیل سد «ایلیسو» در تركیه نگرانی بسیاری را در كشورهای همسایه از جمله ایران برانگیخته و پیش بینی می شود بهره برداری از آن، تشدید چالش های اقلیمی و خشكسالی را در پی داشته باشد؛ چالش هایی كه از هم اكنون باید به مدیریت اختلافات ناشی از آن اندیشید.
