سه دهه پس از ژنرال ضياءالحق: پاكستان در راه دشوار دمكراسي- *محمدرضا منافي

ژنرال ضياالحق كه اين روزها مصادف با بيست و نهمين سالروز مرگ او است، يك سال پس از گماشته شدن به عنوان فرمانده وقت ارتش پاكستان در سال 1976، با استفاده از قدرت نظامي اش، ذوالفقار علي بوتو نخست وزير وقت اين كشور از حزب مردم را بركنار كرد و شخصا حكومت را به دست گرفت و به مدت 11 سال حكومت كرد تا اينكه در سال 1988 در سانحه انفجار هواپيمايي كه سفير وقت آمريكا هم همسفرش بود، جان خود را از دست داد و اگرچه پرونده زندگي اش بسته شد، اما برگي سياه در پرونده تاريخ هفتاد ساله پاكستان بجا گذاشت.
اين ژنرال تاريخ ساز پاكستان كه از فارغ‌التحصيلان آكادمي نظامي انگليس بود، به بركناري ذوالفقار علي بوتو هم رضايت نداد و يك سال پس از بركنار كردن وي، دستور اعدام او را صادر كرد و به زندگي يكي از رهبران منتخب مردم در پاكستان خاتمه داد.
با وجود گذشت 30 سال از مرگ اين ژنرال ديكتاتور، احزاب سياسي پاكستان تا امروز هم كودتاي نظامي ژنرال ضياءالحق عليه ذوالفقار علي بود را يك شبيخون بزرگ و ضربه اي سخت بر پيكر نظام مردم سالاري اين كشور تعبير مي كنند و به عقيده آنان دوران حكومت 11 ساله اين حاكم نظامي، بدترين دوران سياسي پاكستان محسوب مي شود و بايد تاريخ 70 ساله استقلال پاكستان را به دو عصر پيش و پس از حكومت ژنرال ضيا تقسيم كرد.
ژنرال ضياءالحق پس از بركناري نخست وزير وقت، به اقدامات ضددمكراتيك خود ادامه داد و در سال 1978 ، فضل الله چودري رئيس جمهور وقت اين كشور را نيز كنار زد و خود به عنوان ششمين رئيس جمهوري پاكستان معرفي شد و تا زمان مرگش بر اين كرسي نشست.
تحولات بسياري در دوره 11 ساله حاكم نظامي سابق پاكستان در اين كشور روي داد كه از جمله آن مي توان به ترور علامه سيد عارف حسيني رهبر فقيد شيعيان پاكستان در سال 1988 اشاره كرد.
همچنين در اواخر سال 1986 برخوردهاي خشونت‌ آميز در شهرهاي بزرگ كراچي، كويته و حيدرآباد به علت اختلافات بين گروه‌هاي قومي رخ داد؛ برخوردهاي شديدي كه فقط در كراچي 170 كشته برجاي گذاشت.
29 سال پيش در چنين روزهايي ژنرال ضياالحق در اثر انفجار يك فروند هواپيماي سي-130 در آسمان شهر بهاولپورايالت پنجاب در شرق پاكستان كشته شد. برخي اين انفجار را به ‌طور غير رسمي به هند و و يا شوروي سابق و برخي هم آن را به آمريكا نسبت دادند. در اين انفجار رمزآلود، سفير وقت آمريكا در پاكستان به همراه چند ديپلمات خارجي و جمعي از مقامات ارشد نظامي پاكستان نيز كشته شدند.
رشد نهال دمكراسي در پاكستان بعد از مرگ ژنرال ضياءالحق ادامه يافت و خانم بي نظير بوتو، دختر ذوالفقار علي بوتو كه به دليل ماجراي غم انگيز پدر، محبوبيت بالايي در ميان مردم پاكستان پيدا كرده بود، به عنوان رهبر حزب مردم، در انتخابات پيروز شد و بر صندلي خالي نخست وزيري پدرش نشست.
وي اولين زن مسلمان در تاريخ جهان اسلام بود كه به مقام نخست‌وزيري در يك كشور اسلامي رسيد. او پس از دو دوره نخست وزيري ناتمام، سرانجام در اواخر سال 2007 در شهر راولپندي پاكستان در يك اقدام تروريستي به قتل رسيد.
در دوران حاكميت نظامي ژنرال ضياءالحق، يكي از ماموريت هاي اصلي وي، كمك به قدرتهاي غربي در برابر شوروي سابق در جنگ افغانستان بود. تشكيل گروه هايي به عنوان گروه هاي موسوم به 'جهادي' با حمايت قدرت هاي غربي براي مقابله با شوروي سابق در افغانستان را شايد بتوان يكي از اقدامات ژنرال ضياءالحق دانست كه پس مانده هاي اين گروه ها، امروز بلاي جان امنيت افغانستان، پاكستان و منطقه شده اند و بعدها نيز لشكركشي سال 2001 آمريكا به افغانستان به بهانه مبارزه با همين گروه ها انجام شد كه حاصل آن، حضور اشغالگرانه آمريكايي ها در افغانستان است.
قبل از كودتاي ژنرال ضياالحق، ذوالفقار بوتو نخست وزير وقت پاكستان از حزب مردم برنامه هسته اي اين كشور را آغاز كرد كه پس از وي، ژنرال الحق اين فعاليت را وارد فاز جديدي كرد و اقدامات عملي اين برنامه ها را به اجرا درآورد.
پس از آن پاكستان پيمان منع گسترش سلاح (NPT) را هم امضا نكرد كه كه اين اقدام با واكنش شديد جامعه جهاني روبرو شد.
حتي ژنرال ضياالحق درباره سياست هاي هسته اي پاكستان آمريكا را نيز دور زد و اجازه نداد آمريكايي ها از حقايق برنامه هاي هسته اي پاكستان باخبر شوند.
پس از مرگ ژنرال ضياءالحق، پرونده قدرت طلبي ديكتاتورهاي نظامي در پاكستان بسته نشد و ژنرال پرويژ مشرف هم پس از آنكه در سال 1998 توسط محمد نواز شريف نخست وزير وقت پاكستان به فرماندهي ارتش منصوب شد، يك سال بعد يعني در اكتبر سال 1999، در يك كودتا، با بركنار كردن نواز شريف از نخست‌وزيري، به قدرت رسيد و به اين وسيله عالي‌ترين مقام اجرائي كشور را تصاحب كرد. پس از آن و در پي انجام يك همه‌پرسي كه در سال 2001، خود را رئيس‌جمهور پاكستان اعلام كرد. او سرانجام در پي تهديد جناح‌هاي مخالف خود در پارلمان پاكستان مبني بر استيضاح و بركناري، در سال 2008 در يك نطق تلويزيوني، استعفاي خود از پست رياست جمهوري را اعلام كرد كه پس از آن در جريان برگزاري انتخابات، حزب مردم به رهبري آصف علي زرداري قدرت سياسي كشور را بدست گرفت كه يكي از دلايل عمده پيروزي حزب مردم، محبوبيت خانم بي نظير بوتو رهبر فقيد پاكستان نزد مردم اين كشور بود.
از سال 2008 تاكنون، كشتي دمكراسي پاكستان اگرچه گاهي در مسيرهاي متلاطم، اما در جهت رشد و بلوغ حركت كرده و محمد نواز شريف نخست وزير سابق پاكستان هنگامي كه در برابر راي دادگاه عالي اين كشور مبني بر بركناري وي قرار گرفت، طبق انتظارها و اصول يك نظام دمكراتيك، به حكم دادگاه احترام گذاشت و پس از خالي كردن كرسي نخست وزيري، تلاش ها براي دفاع از خود و حفظ وجهه سياسي خود و حزبش را آغاز كرده است.
بركناري نخست وزير با راي دستگاه قضايي، قدرت بالاي دستگاه قضايي به عنوان نهاد اجراي عدالت، سرتعظيم فرود آوردن عالي ترين مقامات سياسي در برابر تصميم و راي دستگاه عالي اجراي عدالت و نيز حركت ارتش و قواي نظامي كشور در مسير اجراي اصلي ترين وظيفه اش يعني تامين امنيت كشور و عدم مداخله در امور سياسي، خود نشانه هاي روشني از حركت هرچند ملايم پاكستان روي ريل بلوغ نظام مردم سالاري است كه پس از گذشت 70 سال پرفراز و نشيب از استقلال اين كشور، براي اين سرزمين به ارمغان رسيده است.
تاريخ 70 سال پاكستان نشان داده ثبات سياسي در اين كشور همواره رابطه مستقيم با نحوه تعامل ميان قدرت سياسي و قدرت نظامي در اين كشور داشته بدان معنا كه هرگاه خللي در اين تعامل ايجاد شده، ثبات سياسي و نظامي دمكراسي در اين كشور نيز گرفتار بحران شده و هرگاه ارتش و دولت در مسير تعامل گام برداشته اند، ثبات سياسي و حتي اقتصادي پاكستان حركت رو به جلو داشته است.
بعد از تشكيل كشور مستقل پاكستان و جدايي آن از هند، بخش نظامي پاكستان با هدف دفاع از استقلال و تماميت ارضي اين كشور نسبت به ساير دستگاه ها و نهادها بيشتر تقويت شد و موجب شد ارتش پاكستان به يكي از قدرتمندترين نهادهاي اين كشور تبديل شود. ارتش پاكستان به دليل برخوردار بودن از مواهب فراوان و قدرت بالا در كشور، همواره نقشي تعيين كننده در راهبردهاي اساسي اين كشور داشته كه حقيقتي انكار ناپذير است.
با اين وجود ارتش پاكستان در شرايط كنوني، به رغم برخورداري از اقتدار فراوان در كشور، سعي كرده حتي در سخت ترين شرايط سياسي كشور به ويژه در سال ها، ماه ها و هفته هاي اخير، از دخالت در اين مورد پرهيز كند و در عوض، پشتيبان نظام مردم سالار و ستون امنيت و حافظ مرزهاي كشور باشد.
** كارشناس حوزه جنوب آسيا