سیمین بهبهانی و ترانه‌هایی كه سرود

امروز، بیست و هشتم مرداد ماه، افزون بر آنكه یادآور سالگرد كودتای 28 مرداد 1332 است، یادآور 28 مرداد 93، سومین سالگرد درگذشت یكی از بانوان شاعرِ تاریخ زبان و ادبیات فارسی، روانشاد سیمین بهبهانی است.
سیمین خلیلی، فرزند عباس خلیلی (شاعر و نویسنده) و نواده ملّاعلی رازی خلیلی تهرانی پس از آنكه در سال 1325 با حسن بهبهانی ازدواج كرد، شهرتِ «بهبهانی» را برای خود برگزید و حتی جدایی از شوهر نخست و ازدواج با منوچهر كوشیار نیز سبب نشد كه شهرتِ «بهبهانی» از او جدا شود.
سیمین بهبهانی از شاعرانِ پُركارِ معاصر است و همین سبب شده دیوان شعر او در شمار پرصفحه‌ترین دواوین شعریِ معاصران برشمرده شود. وی كه عمر شعری خود را به غزل‌سازی و غزل‌سرایی گذراند، از جمله شاعرانی است كه غزلِ فارسی را در وزن‌های عروضی مختلف و بسیار گوناگون سروده است و از این دید كه در بحور و اوزان عروضیِ مختلف و گاه نامأنوس طبع‌ آزمایی كرده، شاید بتوان این كار او را با حكیم ناصر خسرو قبادیانی كه به سرودن شعر در بحرها و وزن‌های گوناگون و غریب شهره بوده، مقایسه كرد.
سه‌تار شكسته، چلچراغ، رستاخیز، دشت ارژن، كاغذین جامه، عاشق‌تر از همیشه بخوان، یك دریچه آزادی و یكی مثلاً اینكه، از جمله آثار او است.
دیوان كامل شعرهای او را انتشارات آگاه منتشر كرده است.

** سیمین بهبهانی و ترانه‌هایی كه سرود

زندگی سیمین بهبهانی با سه موضوع آمیخته است؛ دو موضوع و دو جنبه كه بیشتر شناخته شده، یكی «غزل و غزل ‌سرایی» است و دیگری «سیاست و نگاه سیاسی». اما جدای از این دو جنبه، زندگی سیمین بهبهانی با «ترانه وترانه‌سرایی» نیز آمیخته است.
بنابه آنچه در كتابِ «پرده پنهان – آشكار» (دربردارنده مجموعه ترانه‌های بهبهانی) درباره ترانه‌سرایی وی گفته شده، سیمین بهبهانی حدود 350 ترانه سروده است. وی خود درباره ترانه‌سرایی‌اش گفته است: «من، هیچ‌گاه، به‌ صورت یك هنر جدّي به ترانه‌سرایي نگاه نكرده‌ام. تأثیر این كار را، اما در حدّ یك ورزش ذهني، براي واژه‌یابي انكار نمي‌كنم... شعر را به تمهید الهام و بي‌بهانه می سرایم، اما ترانه را به سفارش آهنگ‌ساز و همخوان با آهنگ و خواست او می سازم».
با وجود این نگاهِ «تفنّنیِ» بهبهانی به ترانه‌سازی، نمی‌توان از كنار تصنیف‌ها و ترانه‌هایی كه براساس شعرها و ترانه‌های او پدید آمده، به آسانی گذشت.
در سال‌های اخیر شاید بسیاری از مخاطبانِ اغلب جوان موسیقی، ترانه‌‌های سیمین بهبهانی را با ترانه‌ی معروف ‌شده‌ی «چرا رفتی؟ چرا؟ من بی‌قرارمِ» همایون شجریان به یاد آورند؛ اما این درحالی است كه سال‌ها پیش‌تر از «چرا رفتی...»، ترانه‌های وی با صدای خوانندگان گوناگون به گوش مردم رسیده بود.
بهبهانی از سال 1345 تا 1357 با رادیو همكاری می‌كرد كه حاصل آن ساختن آهنگ برای بسیاری از آهنگسازان و خوانندگانِ رادیو در پیش از انقلاب است. پس از انقلاب نیز تصنیف‌ها و ترانه‌های زیبایی بر اساس سروده‌های وی ساخته شده و به یادگار مانده است.
در ادامه شماری از ترانه‌هایی كه بر اساس شعر سیمین بهبهانی ساخته شده و با همكاری تعدادی از خوانندگانِ مردِ موسیقی ایران در سال‌های پیش و پس از انقلاب به گوش مخاطبان رسیده، مرور و معرفی می‌شود.

** اكبر گلپایگانی

استاد اكبر گلپایگانی، خواننده و آوازخوان نامدار موسیقی ایران، سال‌های پیش از انقلاب در برنامه «گل‌های تازه» شماره‌ی 56، آوازی را در مایه افشاری با همراهی ویلون استاد روانشاد پرویز یاحقی، تار مرحوم استاد جلیل شهناز و تنبك زنده‌یاد استاد امیرناصر افتتاح اجرا كرده كه شعر آن را سیمین بهبهانی سروده است؛ مطلع غزلِ این آواز چنین است:
ز چه جوهر آفریدی دل داغدار ما را / كه هزار لاله پُر شد پس از این مزارِ ما را...

** حسین خواجه امیری (ایرج)

استاد حسین خواجه امیری نیز شماری از ترانه‌های سیمین بهبهانی را اجرا كرده است. از جمله این ترانه‌ها می‌توان به دو برنامه «یك شاخه گل» 384 و 387 اشاره كرد.
در برنامه 384 استاد ایرج آهنگی را از روانشاد استاد محمد میرنقیبی و شعر سیمین بهبهانی در دستگاه چهارگاه اجرا كرده كه این‌گونه آغاز می‌شود:
چون سایه با افتادگی‌ها / در گوشه‌ی آزادگی‌ها
از عالمی وارسته‌ام / با عشق تو پیوسته‌ام... .
تصنیف دیگری كه استاد ایرج بر اساس ترانه سیمین بهبهانی در برنامه «یك شاخه گل» 387 خوانده، باز هم بر اساس آهنگی است كه مرحوم میرنقیبی آن را ساخته؛ تصنیفی در دستگاه سه‌گاه و با شعری عاشقانه:
شوری كرده به پا، هر غزل نگاه او
دارد نور صفا، دیده‌ی بی‌گناه او
چه بگویم، چه بگویم، ز نگاه گرم او
كه به جانم چه شررها، زده ناز و شرم او... .
ترانه «آشفته‌گیسو» به آهنگسازی مرحوم استاد جواد بدیع زاده نیز دیگر اثری است كه ایرج با شعری از سیمین بهبهانی اجرا كرده است.

** علیرضا افتخاری

یكی از بهترین اجراهای شعرهای سیمین بهبهانی را علیرضا افتخاری در آلبوم «تنها تو می‌مانی» به گوش مخاطبان موسیقی ایرانی رسانده است. این خواننده خاطره‌ساز موسیقی ایران در این آلبوم سه شعر از سیمین بهبهانی را با آهنگ‌هایی ساخته مشترك امیر رحیمی‌آذر و علی خشتی‌نژاد و تنظیم كاوه سروریان اجرا كرده است.
«پنهان» (دوستت می‌دارم و بیهوده پنهان می‌كنم / خلق می‌دانند و من انكار ایشان می‌كنم...)، «نیاز» (بی تو ای روشنگر شب‌های من / بوسه می‌زد ناله بر لب‌های من...) و «طوفان» (امشب اگر یاری كنی، ای دیده طوفان می‌كنم / آتش به دل می‌افكنم، دریا به دامان می‌كنم...)، نام این سه تصنیف است.
در تصنیف «طوفان» كه در آواز بیات اصفهان اجرا شده، در پایانِ تصنیف، علیرضا افتخاری بیتِ «یا عقلِ تقواپیشه را از عشق می‌دوزم كفن / یا شاهد اندیشه را از عقل عریان می‌كنم» را به زیبایی به شكل آواز خوانده كه این بخش، از زیباترین تلفیق‌های شعرِ سیمین با موسیقی ایرانی است.
علیرضا افتخاری در آلبوم «عشق گمشده» نیز شعرِ سیمین بهبهانی را با عنوان «دولت مستی» به آهنگسازی روانشاد استاد جواد لشكری بازاجرا كرده است.

** ایرج بسطامی

تصنیفِ زیبای «سكوت گویا» با صدای سوخته‌ روانشاد ایرج بسطامی، یكی دیگر از اجراهای ماندگار شعرهای سیمین بهبهانی است. كوروش متین در آلبوم «سكوت» تصنیفِ «سكوتِ گویا» را كه از ساخته‌های استاد محمد میرنقیبی است، برای صدای ایرج بسطامی بازتنظیم كرد تا شمعِ زود خاموش‌شده‌ موسیقی ایران این شعر از سیمین بهبهانی را با صدای خود ماندگار كند:
سكوت اگر نشانه‌ی رضا بُوَد،
چگونه باور نكنم، سكوت گویای تو را؟
نگاه اگر پیام آشنا بُوَد،
چرا تمنا نكنم؛ نگاه گیرای تو را
به دلم نقش وفا، خطوط مژگان تو زد
به شبم رنگِ سحر، فروغ چشمان تو زد
به چشم مَستی بخشت، ز عشق اثر می‌بینم
ز جلوه فروردین، شكفته‌تر می‌بینم
سكوت گویای تو را
نگاه گیرای تو را... .

** كوروس سرهنگ زاده

یارب این مستی شبانه
این تب و تاب عاشقانه
این همه اشك بی بهانه
در وجودم شعله ها می‌كند به پا، می‌كشد زبانه
عاشقی بوده سرنوشتم
غم نهان گشته در سرشتم
رنج ناسازیِ زمانه
در دل شب، سیل غم از دو دیده‌ام، می‌كند روانه...
این، بخشی است از ترانه «افسانه خوشبختی»، كه شاید بسیاری از مخاطبان موسیقی، به ویژه آنان كه امروز سال‌های بیشتری از عمر خود را تجربه كرده‌اند، این ترانه معروف را با صدای پُرسوزِ كوروس سرهنگ زاده شنیده باشند. آهنگ این اثر را اصغر زارع ساخته و شعرش را روانشاد سیمین بهبهانی سروده است.
استاد سرهنگ زاده از خوانندگان معروف موسیقی ایرانی است كه ترانه «به سوی تو» با صدای او برای بسیاری از علاقه‌مندان موسیقی آشنا است. او با آهنگسازیِ منوچهر لشكری چند شعر دیگر نیز از سیمین بهبهانی خوانده است. تصنیف‌ها و ترانه‌های «به یادت بودم»، «از یاد رفته» و «فال حافظ»، تعدادی دیگر از آثاری است كه از همكاری مثلث هنری منوچهر لشكری، سیمین بهبهانی و كوروس سرهنگ‌زاده پدید آمده است.
به جز این‌ها، كوروس سرهنگ‌زاده چند آهنگ دیگر نیز از ساخته‌های آهنگسازان دیگر خوانده كه ترانه‌ آن‌ها نیز از سیمین بهبهانی است. از جمله‌ این آهنگ‌ها می‌توان از «تویی با بخت من» و «دل شیدا» به آهنگسازی مرحوم استاد محمد میرنقیبی ؛ «آشفتگی» ساخته مرحوم استاد حبیب‌الله بدیعی؛ و «قصه آشنایی» و «تو را كم دارم» به آهنگسازی روانشاد استاد همایون خرّم نام برد.

** محمدرضا شجریان

یكی از تصنیف‌هایی كه استاد محمدرضا شجریان با شعری از سیمین بهبهانی اجرا كرده، «به كنارم تو بمان» نام دارد. حبیب ‌الله صالحی این آهنگ را در مایه بیات اصفهان بر روی این شعر از سیمین بهبهانی ساخته است:
چه محفل آرایی، چه شیرین ‌سخنی
نمی‌كنم باور كه مهمان منی
نمی‌كنم باور كه با خنده خود
سكوت سنگین را چنین سنگین می‌شكنی
قدم نهادی در خانه من
شد از تو روشن كاشانه من
سبو بیافكن، پیاله بشكن، كه باده مستی ندهد
خوشا به حالی، كه خود مجالی، به مِی‌پرستی ندهد... .

** علی رستمیان

استاد علی رستمیان، خواننده و مدرس آواز موسیقی ایران، نیز در آلبوم «از بودن و سرودن»، تصنیفِ «هزار امید» را با شعری از سیمین بهبهانی و آهنگسازی نوید قزوینه خوانده و اجرا كرده است. این تصنیف، این‌گونه آغاز می‌شود:
مرا هزار امید است و هر هزار توای
شروع شادی و پایانِ انتظار توای
دلم ز هرچه به غیر از تو بود خالی ماند
در این سرا تو بمان كه ماندگار توای...

** ناصر مسعودی

در یكی دیگر از برنامه‌های «یك شاخه گل» رادیو، یكی دیگر از خوانندگان نامدار موسیقی ایران، تصنیفی را اجرا كرده كه شعر آن را زنده‌یاد سیمین بهبهانی سروده است.
استاد ناصر مسعودی، معروف به «بلبل گیلان» در برنامه یك شاخه گل 364 تصنیفی از ساخته‌های مرحوم استاد محمد میرنقیبی را با شعری از سیمین بهبهانی خوانده است:
می‌سوزم، می‌سازم، كه پروانه‌ی توام
كی با خود، پردازم، كه دیوانه‌ی توام
می‌خندی، بی‌پروا، به این سوز و ساز من
كی سوزد، جانت را، غم جانگداز من... .

** همایون شجریان

همایون شجریان نخستین‌ كارهای مستقل خود را از پدر، به آهنگسازی استاد محمدجواد ضرابیان خواند و منتشر كرد. نخستین آلبوم این خواننده جوان «نسیم وصل» است كه در سال 1382 منتشر شد.
در این آلبوم شعری نیز از سیمین بهبهانی كار شده كه تلفیق بجا و هماهنگ آن با آهنگ استاد ضرابیان و صدای تازه و جوانِ همایون شجریان، موجب شد این تصنیف بسیار به دل مخاطبان بیافتد و برخی زیر لب زمزمه كنند:
«نه بسته‌ام به كس دل
نه بسته كس به من دل
چو تخته پاره بر موج
رها، رها، رها من...».
همایون شجریان در آلبوم «با ستاره‌ها» نیز دوباره با آهنگی از محمدجواد ضرابیان شعری از سیمین بهبهانی را با نامِ «فریادِ غم» خواند اما آنچه دوباره موجب شد صدای او شعر سیمین بهبهانی یك‌ جا و همراهِ هم به گوش همگان برسد، آلبومی بود به نامِ «نه فرشته‌ام، نه شیطان»؛ اثری به آهنگسازی طهمورث پورناظری. در این آلبوم دو قطعه از شعرهای سیمین بهبهانی نیز اجرا شده كه یكی «چرا رفتی» نام دارد و دیگری «كولی».
ترانه «چرا رفتی...» با اجرای همایون شجریان بسیار شهره شد و همین شهرت سبب شد كه تعداد زیادی از علاقه‌مندانِ این خواننده، این سروده‌ی بهبهانی را حفظ كنند:
چرا رفتی؟ چرا؟ من بی‌قرارم
به سر سودای آغوش تو دارم
نگفتی ماهتاب امشب چه زیباست؟
ندیدی جانم از غم ناشكیباست؟
خیالت گرچه عمری یار من بود
امیدت گرچه در پندار من بود
بیا امشب شرابی دیگرم دِه
ز مینای حقیقت ساغرم دِه
دل دیوانه را دیوانه‌تر كن
مرا از هر دو عالم بی‌خبر كن

** دیگران

صدیق تعریف، خواننده قدیمی موسیقی ایران، نیز در آلبوم‌های «شور دشت» و «شیدایی» بیت و شعری از سیمین بهبهانی را به تصنیف و آواز اجرا كرده است.
اشكان كمانگری، از جوانان موسیقی ایران نیز در آلبوم «بادآباد» به آهنگسازی مدیا فرج نژاد غزلی از بهبهانی را خوانده است.
گروه «دنگ شو» نیز در آلبوم «اتاق گوشواره» شعری از سیمین بهبهانی را اجرا كرده است.

میزگرد و گزارش**3067*1436*گزارش: امیرحسین دولتشاهی*انتشار: داود پورصحت*