پروفسور عسكرزاده و عبور از مرزهای سنتی دانش با طرح منطق فازی

شاید اولین اطلاع رسانی جدی رسانه های عمومی كشور درباره پروفسور لطفعلی رحیم اوغلو عسكرزاده یا لطفی زاده، انتشار اخبار كنگره نكوداشتی باشد كه 18 اسفند 94 به مناسبت نودوپنجمین سالروز تولد وی در دانشكده فنی دانشگاه تهران برگزار شد.
مرحوم لطفی زاده كه به گفته رییس دانشگاه تهران به دلیل كهولت سن در آن مراسم حضور نداشت، دانشمندی برجسته در حوزه ریاضی و الكترونیك متولد 1299 در شهر باكو از پدری ایرانی و مادری دورگه روس-آذری است كه تحصیلات دبیرستان خود را در ایران طی سال های 1309 تا 1317انجام داد و 1321 از دانشكده فنی دانشگاه تهران در رشته مهندسی برق دانش آموخته شد و سپس به آمریكا كوچ كرد.
پروفسور لطفی زاده اما بار دیگر امسال خبرساز شد، آنجا كه به اشتباه خبر ناخوشایند درگذشت وی 23 مرداد منتشر و سپس تكذیب شد؛ با این حال در 16 شهریور به نقل از صفحه مجازی فیروز نادری، دیگر دانشمند ایرانی ساكن آمریكا، درگذشت وی اطلاع رسانی شد.
در میان انبوهی از اخبار عمومی در مورد درگذشت پروفسور لطفی زاده، تبار ایرانی یا آذری وی، خبرسازی رسانه های آذربایجانی و آمریكایی مبدا باكو در مورد محل دفن او در این شهر، زندگی اش در آمریكا، جوایزی كه دریافت كرده و حضورش در ایران اهمیت پایه گذاری منطق فازی و اطلاق عنوان پدر منطق فازی به او، بیش از پیش جلوه می كند؛ ولی منطق فازی چیست، چرا پروفسور لطفی زاده كه در رشته مهندسی برق تحصیل كرده بود، به منطق یا ریاضی رو آورد، كاربردها و تاثیر این نظریه علمی ریاضی در پیشرفت دیگر علوم و فناوری ها، پرسش هایی است كه كمتر به آنها پرداخته شده است.
منطق فازی (Fuzzy Logic) كه اولین بار در دهه 60 میلادی در قالب مقاله ای از پروفسور لطفی زاده در نشریه اطلاعات و كنترل طرح شد، بر این مبنا استوار است كه همه مفاهیم در قالب نظریه صفر و یك و درست و نادرست قابل طبقه بندی نیست و بعضی مفاهیم با درجات مختلف، عضوی از یك مجموعه هستند. این فرضیه در عرصه های مختلف علوم فنی و مهندسی به فناوری های مختلف منجر شد.
برای اطلاع از اقدامات علمی بیشتر پروفسور لطفی زاده با دكتر سیدمحمود طاهری استاد دانشكده فنی دانشگاه تهران، دانش آموخته رشته ریاضی و آمار و متخصص در مجموعه های فازی گفت وگو كردیم؛ دكتر طاهری علاوه بر آشنایی با اقدامات علمی پروفسور لطفی زاده، از نزدیك با وی دیدار كرده و خاطراتی از حضور او در كنگره های بین المللی داشت. وی همچنین مدیر مسئول خبرنامه انجمن سیستم های فازی ایران است و در این گفت وگو كه در دانشكده فنی دانشگاه تهران انجام شد در مورد اهمیت منطق فازی، مبانی آن از جنبه ریاضی، تاثیر آن بر علوم دیگر، اقدامات علمی پروفسور لطفی زاده، دیدگاهش نسبت به وطن، یادآوری علم آموزی در دانشكده فنی و ... سخن گفت.

***منطق فازی یعنی عبور از مرزهای علم سنتی دو-دویی ارسطویی
ایرنا: پروفسور لطفی زاده در دهه 60 میلادی با انتشار مقاله ای ریاضیات فازی (Fuzzy Mathematics) را طرح كرد. در مورد این نوع از ریاضی و تاثیر آن بر علوم دیگر توضیح دهید؟
طاهری: این مقاله در سال 1965 به نام مجموعه های فازی (Fuzzy Sets) منتشر شد. ریاضیات كلاسیك از زمان یونان باستان تا آن زمان مبتنی بر مفاهیم و مجموعه های دقیق بود. مثلا اعداد زوج، اعداد فرد، انسان های با قد بیشتر از 145 سانتی متر و مانند آن. پرووفسور لطفی زاده این موضوع را طرح كرد كه بسیاری از مفاهیم واقعی و در زندگی روزمره مفاهیم نادقیق است. مانند من كمی از او بلندترم، این كشور كمی توسعه یافته است یا توسعه یافته تر از آن كشور است. همچنین بسیاری مفاهیم علوم انسانی و هنر كه ذاتا و اساسا نادقیق و مبهم هستند مانند زیبایی، رضایتمندی شغلی و غیره. بر اساس این واقعیات، لطفی زاده مفهوم مجموعه را كه اساس ریاضیات است، تعمیم داد و مجموعه فازی را تعریف كرد؛ یعنی مجموعه ای كه هر عضو با درجاتی عضو مجموعه است. در واقع، مانند نظام قبلی عضویت فقط صفر و یكی نیست بلكه عضویت در هر مجموعه هر عدد بین صفر و یك می تواند باشد و تحولی بنیادین در ریاضیات به وجود آمد كه برخی حتی آنرا انقلابی در ریاضیات تلقی كرده اند.

ایرنا: چرا این فرضیه ریاضی به نام منطق فازی بیشتر مشهور است؟
طاهری: مبنای ریاضی را لطفی زاده با همان مقاله تغییر داد و تحولی اساسی در این زمینه پدید آورد. سپس به منطق كه از جهتی بخشی از ریاضیات است، متمركز شد. همچنان كه در ریاضیات كلاسیك این محدودیت است كه یك شی می تواند عضو مجموعه ای باشد یا نباشد (یعنی عضویت كامل یا عدم عضویت)، در منطق دو-دویی ارسطویی نیز هر گزاره درست یا نادرست است، یعنی منطق صفر و یكی حاكم است. ولی در منطق فازی، درستی هر گزاره، هر عدد بین صفر و یك می تواند باشد (مثلا درجه درستی یگ گزاره می تواند 67/0 باشد) و بلكه فراتر از این، یعنی لطفی زاده بیان كرد كه درجه درستی می تواند واژه باشد و نباید خود را به اعداد محدود كنیم. این تفاوت منطق فازی با منطق بینهایت ارزشی است. در منطق فازی مثلا می گوییم فلان ادعا تا اندازه ای درست است، كمی درست است، خیلی درست است (همان طور كه در زبان طبیعی و مكالمات انسانی این گونه بیان می كنیم) یعنی درستی، صرفا یك عدد نیست بلكه یك واژه (Term) است. لطفی زاده در قدم بعدی این واژه ها را با ابزارهای ریاضی، مدل سازی كرد و به ساختار ریاضی مناسب برای منطق فازی رسید.

***مخالفت با منطق فازی در آمریكا
ایرنا: گویا ابتدای كار حتی در آمریكا هم نسبت به منطق فازی موضع گیری هایی شد و در حد فرضیه باقی ماند؟
طاهری: گفته می شود شرقی بودن پروفسور لطفی زاده یعنی ایرانی بودن پدر و دو رگه بودن مادرش (روس و آذربایجانی)، طی نمودن دوران دبیرستان و دانشگاه تا مقطع لیسانس در تهران در روحیات وی و در نتیجه در طرح این نظریه موثر بوده است. كلا تفكر فازی (Fuzzy Thinking) یعنی به جای اینكه همه مفاهیم را خشك و صفر و یكی ببینیم، مدرج و منعطف ببینیم و با روحیه شرقی بیشتر سازگاری دارد تا روحیه غربی. طبیعی است با حاكمیت منطق ارسطویی كه همه جا خصوصا در غرب بیش از 2500 سال حاكم بود و هست، در برابر منطق فازی كه انقلاب ایجاد می كرد مقاومت شود. اولین كشورهایی كه بیشتر استقبال كردند، ژاپن و كره جنوبی بودند، تا جایی كه در سال 1990 كلمه فازی در ژاپن كلمه سال شناخته شد. از اولین كاربردهای منطق فازی نیز استفاده از آن در كنترل حركت قطار در ژاپن بود. از همان دهه به سرعت، شركت های بزرگ از كنترلگرهای فازی كه در بسیاری موارد مطلوبتر بودند، استقبال كردند. اكنون بسیاری محصولات فناوری از منطق فازی استفاده می كنند. اخیرا تبلیغ ماشین لباسشویی را در یكی از مجلات در ایران دیدم كه بر اساس منطق فازی كار می كند و در تبلیغ آن نوشته شده بود بر اساس منطق فازی (Fuzzy Logic).

ایرنا: آیا پروفسور لطفی زاده فقط مبنای ریاضی این نظریه را تعریف كرد یا توابع و عملگرهایی را هم طرح كرد كه به نشر آن در علوم دیگر كمك كرده باشد؟
طاهری: وی در طول عمر خود 245 مقاله علمی، غیر از كتاب ها و سخنرانی های همایش ها منتشر كرده است. پروفسور لطفی زاده نه تنها در معرفی مبانی ریاضیات فازی بلكه در شكل گیری آن و معرفی ابزارهای ریاضی منطق فازی نقش چشمگیر و پیوسته ای داشته است. در یك تقسیم بندی كلی، در ریاضیات دو نوع رویكرد كلی داریم؛ یكی رویكرد ریاضی دانانی كه تئوری كار می كنند و دیگری كسانی كه از مسائل واقعی شروع و در كاربرد به مشكلاتی می رسند كه بر اساس واقعیت ها، ریاضیات موجود را تكامل می بخشند. پروفسور لطفی زاده از این افراد بود كه وقتی در سیستم های كنترل و الكترونیك كار می كرد متوجه شد ریاضیات كلاسیك پاسخگوی بسیاری مسائل دنیای واقعی نیست. لذا به مبانی بازگشت و از مبنا ریاضیات كلاسیك را متحول كرد. پروفسور فیروز نادری می گوید: لطفی زاده با این كار تفكر بشری را ارتقا داد.

***كاربردهای منطق و ریاضیات فازی محدود به این حوزه ها نیست
ایرنا: آیا كاربرد منطق فازی محدود به حوزه های ریاضی و مهندسی است؟ یا اینكه در علوم دیگر نیز كاربرد دارد؟
طاهری: ریاضیات فازی و منطق فازی در سایر علوم و خصوصا شاخه های علوم انسانی كاربرد فراوان دارد. اما از آنجا كه در گروه های علوم انسانی مانند روانشناسی، تاریخ، الهیات، مدیریت و جامعه شناسی، توجه به جنبه های ریاضی و منطقی ضعیف است و وقتی كسی بخواهد از ریاضیات و منطق فازی استفاده كند باید ابتدا ریاضیات كلاسیك را بداند و بعد از ریاضیات فازی بهره برداری كند، هنوز منطق فازی در مجامع علوم انسانی نفوذ زیادی نداشته است. البته در سال های اخیر دو كتاب انگلیسی در كاربرد منطق فازی در جامعه شناسی دیده ام و برخی مقالات در كاربرد در روانشناسی و تاریخ. در زمینه مدیریت وضع بهتر است، چند كتاب نوشته شده است و به فارسی هم دكتر عادل آذر به همراه یك نفر دیگر كتابی در علم مدیریت فازی نوشته اند. در حوزه علوم پزشكی نیز تاكنون چند رساله دكترا در ایران در زمینه تشخیص بیماری و مدلسازی عوامل بیماری ها با استفاده از ریاضیات فازی نوشته شده است. انگیزه و اهمیت این كارها در این است كه بسیاری از داده های علوم انسانی و علوم پزشكی، داده ها و اطلاعات نادقیق و مبهم هستند. از قضا پروفسور لطفی زاده می گوید من وقتی نظریه فازی را معرفی كردم توقع داشتم در علوم انسانی بیشتر استفاده شود ولی ابتدا مورد توجه مهندسان قرار گرفت و ایشان پیش بینی می كرد در آینده شاهد نفوذ بیشتر ریاضیات فازی در علوم انسانی باشیم.

***انجمن سیستم های فازی ایران و تلاش برای آموزش آن
ایرنا: انجمن سیستم های فازی ایران چه زمانی تشكیل شده است؟
طاهری: انجمن در سال 1386 و همزمان انجمن سیستم های هوشمند ایران تاسیس شد. این دو انجمن تاكنون حدود 25 همایش بین المللی و ده ها كارگاه تخصصی برگزار كرده اند. هفتمین سمینار آمار و احتمال فازی امسال در دانشگاه بیرجند برگزار شد و در آذر ماه دومین كنفرانس محاسبات نرم در دانشگاه گیلان برگزار می شود. همچنین در اسفند ششمین كنگره مشترك سیستم های فازی و هوشمند ایران در دانشگاه شهید باهنر كرمان برگزار خواهد شد. انجمن، یك مجله پژوهشی به زبان انگلیسی دارد كه از 15 سال قبل مرتب و منظم چاپ و در فهرست های معتبر مانند ISI و SCOPUS نمایه می شود و پروفسور زاده سردبیر افتخاری مجله بودند.

ایرنا: سابقه نظریه فازی در دانشگاه تهران و خصوصا دانشكده فنی كه مهد تحصیل پروفسور لطفی زاده است، به چه زمان باز می گردد؟
طاهری: در ایران به طور كلی از اواخر دهه 60، موضوع ریاضیات و منطق فازی مطرح شد. در این زمینه ها آقایان دكتر اسلامی و دكتر ماشین چی از اساتید دانشگاه شهید باهنر كرمان پیشتاز بودند. ولی در خصوص سیستم های فازی و كنترل فازی و جنبه های كاربردی باید به مرحوم دكتر طحانی استاد دانشگاه صنعتی اصفهان و به ویژه مرحوم پروفسور لوكس (Caro Lucas) استاد دانشكده فنی دانشگاه تهران اشاره كنم. در واقع در دانشگاه تهران نخستین درس مستقل با عنوان منطق فازی توسط ایشان در سال 1371 ارائه شد. ایشان در بركلی درس خوانده بود و ارتباط با پروفسور لطفی زاده داشت و موثرترین چهره كاربردی سیستم های فازی در ایران بودند كه متاسفانه چند سال قبل، بر اثر یك قصور پزشكی درگذشتند.

***دیدار با پروفسور لطفی زاده
ایرنا: ملاقات شما با پروفسور لطفی زاده چطور و چندبار بوده است؟
طاهری: توفیق داشتم پایان نامه فوق لیسانس و رساله دكتری را در زمینه ریاضیات فازی و به طور خاص آمار و احتمالات فازی بنویسم. بیشتر فعالیت های علمی را در زمینه ریاضیات فازی و آمار و احتمال فازی انجام داده ام. همچنین تحقیقاتی در كاربرد منطق و ریاضیات فازی در روانشناسی، نساجی، هیدرولوژی، علوم كشاورزی و علوم پزشكی البته با همكاری محققان این رشته ها انجام داده ام.
پروفسور لطفی زاده را اولین بار در كنگره انجمن بین المللی سیستم های فازی
(International Fuzzy Systems Association) در تركیه در سال 2003 و دو سال بعد در چین ملاقات و با او گفت وگو كردم. تماس های ایمیلی نیز داشته ام. شنیده بودم ایشان فارسی حرف نمی زند ولی در جمعی كه بودیم، گفت من می توانم فارسی صحبت كنم ولی كمی با سختی و اضافه كرد كه 'فارسی شیرین است'. كلا رابطه خوبی با محققان ایرانی داشت و اكنون بسیاری از محققان برجسته در حوزه فازی، ایرانی هستند. آقای دكتر طحانی كه اشاره شد نیز از دانشجویان دكترای ایشان بوده اند.

***دانشمند ایرانی، آذری و یا فراملیتی؟
ایرنا: با توجه به ایرانی بودن پدر ایشان و تحصیل در ایران چطور برخی رسانه های آذربایجانی لقب دانشمند آذری به وی داده اند؟ ضمن اینكه اخباری در مورد دفن ایشان در باكو منتشر شده است.
طاهری: تا قبل از بیماری اخیر ایشان در چند ماه اخیر چنین موضوعی طرح نشده بود. خود او بارها گفته بود از همه فرهنگ های ایرانی، روس، آذربایجانی و آمریكایی تاثیر گرفته ام و خصوصا در مورد فرهنگ ایرانی تاكید داشت و در نوشته ها و مصاحبه های وی نیز هست كه مفتخر به تحصیل در دانشكده فنی دانشگاه تهران بود. پروفسور لطفی زاده در مصاحبه ای می گوید وقتی در ام آی تی/ MIT فوق لیسانس می خواندم یك سروگردن به لحاظ ریاضیات و مبانی علمی از بقیه جلوتر بودم و این را مدیون تحصیل در دانشكده فنی و اساتید برجسته آن می دانست.
البته همانطور كه می دانیم پدر پروفسور لطفی زاده ایرانی و مادر وی دورگه (آذری/روسی) بوده ولی جالب است كه پس از تولد، پدرش حتی شناسنامه او را كه موجود است، در كنسولگری ایران در باكو گرفته است. كلیه مدارك مربوط به شناسنامه و مدرك دیپلم (از دبیرستان البرز) و كارنامه و مدرك فارغ التحصیلی از دانشگاه تهران همه موجود و در كتاب بزرگداشت وی در سال 1394 توسط دانشگاه تهران چاپ شده است.

***دانشجویان برتر ایرانی و مهاجرت
ایرنا: این سوال به طور مستقیم به پروفسور لطفی زاده مربوط نیست ولی قطعا از مسائل مهم جامعه علمی و دانشگاهی ماست، آیا شما با پدیده تلاش دانشجویان برتر برای مهاجرت روبه رو هستید؟ دلیل این امر از نظر شما چیست؟
طاهری: من در این زمینه مطالبی دارم و باید آن را دقیق جمع بندی و بعد از تمركز بیشتر طرح كنم. اولا این حرف را تایید می كنم و این موضوع در رشته های فنی بیشتر روی می دهد. اجمالا بگویم از نظر من مهم این است كه دانشجویان برای علم آموزی به كشورهای مختلف بروند ولی مهم بازگشت این دانشجویان است. به طور كلی، مسائل مالی، ازدواج، جو جامعه و فضا و فرصت های شغلی مناسب از مهمترین عوامل دخیل در مهاجرت نخبگان هستند.

پ.ن1: تصاویر از آرشیو شخصی دكتر طاهری است.
پ.ن.2: افراد حاضر در تصویر اصلی از راست: اسماعیل یزدانی، سیدمحمود طاهری، پروفسور لطفی زاده، ماشائالله ماشین چی ، حسن میش مست، و بهرام صادق پور در كنگره انجمن بین المللی سیستم های فازی، 2003، تركیه
علمی**9157
گزارش از: منصوره شوشتری**انتشار: زهره محتشمی پور
برای اطلاع از اخبار متنوع علمی و فناوری، با كانال علمی ایرنا در تلگرام همراه شوید:
irnaelm@
https://telegram.me