اين گزارش نگاهي دارد به نام برخي از برجسته ترين علماي مدفون درحرم مطهر امام علي (ع) و بخشي از زندگينامه آنها.
**علامه حلي
شيخ جمال‌الدين ابومنصور حسن بن سديدالدين يوسف بن علي بن مطهر حلي، معروف به «علامه حلي» و خواهرزاده محقق حلي، از علماي بزرگ شيعه در اواخر سده هفتم و اوايل سده هشتم هجري است. او در سال ۶۴۸ه .ق، در شهر حله، به دنيا آمد. او نزد علماي بزرگ عصر خويش، به شاگردي و آموختن علوم مختلف پرداخت كه مهم‌ترين آنها، دايي وي، «محقق حلي» بود. از ديگر اساتيد ايشان، مي‌توان از پدرش سديدالدين يوسف حلي، نجيب‌الدين يحيي هُذَلي، جمال‌الدين احمد بن طاووس، سيد رضي‌الدين علي بن طاووس، كمال‌الدين ميثم بحراني و خواجه نصيرالدين طوسي نام برد.
بي‌شك، مناظرات علامه حلي با علماي اهل‌سنت در محضر الجايتو (سلطان محمد خدابنده)، پادشاه ايلخاني در ايران، يكي از عوامل گرويدن اين سلطان به مذهب تشيع بود. ازاين‌رو علامه حلي، نقش تأثيرگذاري در گسترش تشيع در ايران داشته است.
از علامه حلي، آثار و تأليفات متعددي در زمينه‌هاي گوناگون، از جمله در فقه و اصول، كلام و اعتقادات، حديث و رجال، منطق و فلسفه، تفسير، ادب و… به‌جا مانده است. عناوين برخي از تأليفات مهم ايشان، عبارت است از: منهاج اليقين، كشف المراد، كشف الفوائد، منهاج الكرامه، خلاصه الاقوال في معرفه الرجال، ايضاح الاشتباه، تلخيص المرام، مختلف الشيعه، نهج المسترشدين، نهج الحق وكشف الصدق و كشف اليقين في فضائل اميرمؤمنان(عليه السلام).
سرانجام اين عالم بزرگوار، در شب ۲۱ محرم سال ۷۲۶ه .ق، در زادگاهش شهر حله درگذشت و جنازه‌اش را به نجف اشرف منتقل كردند و در حرم مطهر اميرمؤمنان(عليه السلام) به خاك سپردند. قبر وي تا به امروز، در حجره سمت راست ايوان طلاي آستان مطهر، باقي و زيارتگاه شيعيان است. روي قبر وي، ضريح مشبك چوبي، نصب شده است.
**مقدس اردبيلي
علامه احمد، فرزند محمد اردبيلي، معروف به مقدس اردبيلي، از مشاهير علماي شيعه در دوره صفوي است. او در اردبيل، متولد شد و در نجف اشرف، سكونت داشت. او عالمي متكلم و فقيهي بزرگ بود. از ايشان، تأليفات زيادي به‌جاي مانده است؛ از جمله: آيات الاحكام، مجمع البرهان، شرح بر ارشاد و حديقه الشعرا. او در سال ۹۹۳ه .ق، در نجف درگذشت و در ايوان طلاي حرم امام علي(عليه السلام)، كنار قبر علامه حلي، به خاك سپرده شد.
**ملاعبدالله شوشتري
از مشاهير علما و مراجع تقليد سده دهم هجري است. او در خدمت محقق اردبيلي، به درجه اجتهاد رسيد و در حوزه علميه اصفهان، به تدريس پرداخت. از شاگردان وي مي‌توان شيخ بهايي را نام برد. سپس او به نجف اشرف بازگشت و پس از وفات محقق اردبيلي، مردم به وي رجوع كردند. سرانجام در صفر سال ۹۹۳ه .ق درگذشت و در حجره ايوان حرم امام علي(عليه السلام) به خاك سپرده شد.[۵]
**ملا محمدمهدي نراقي
محمدمهدي، فرزند ابوذر، معروف به ملا مهدي نراقي، از علماي مشهور شيعه در سده دوازدهم هجري است. او در سال ۱۱۲۸ه .ق، در نراق از روستاهاي اطراف كاشان به دنيا آمد. تحصيلات مقدماتي خود را در كاشان سپري كرد و پس از چندي، براي ادامه تحصيل به اصفهان رفت و در محضر علمايي، همچون «ملا اسماعيل خواجويي»، علوم ديني مختلف را فراگرفت. ملا مهدي پس از سي سال اقامت در اصفهان، به كاشان بازگشت و كرسي تدريس در حوزه علميه اين شهر را برپا كرد و چندي نيز در نجف و كربلا اقامت نمود. همه فرزندان وي نيز از علما و دانشمندان زمان خود بوده‌اند كه مشهورترين آنها ملا احمد نراقي است.
ملا مهدي نراقي داراي تأليفات متعددي در موضوعات مختلف است؛ از جمله در فقه: لوامع الاحكام، معتمد الشيعه، انيس التجار، انيس الحجاج، تحفه رضويه، در اصول فقه: تجريد الاصول و انيس المجتهدين، در اخلاق: جامع السعادات و جامع المواعظ، در فلسفه و حكمت: انيس الحكماء، الكلمات الوجيزه، اللمعات العرشيه، شرح الالهيات من كتاب الشفاء و جامع الافكار و فاقد الانظار، در هندسه اقليدسي: توضيح الاشكال، در هيئت: المحصل، المستقصي و معراج السماء. همچنين كتاب محرق القلوب او، مقتل امام حسين(عليه السلام) بود. او شعر نيز مي‌سرود و اشعاري عرفاني از وي به‌جا مانده است. سرانجام اين عالم بزرگ، در ۱۸ شعبان ۱۲۰۹ه .ق در سن ۸۱ سالگي، در شهر كاشان از دنيا رفت و پيكر ايشان، به نجف اشرف منتقل گرديد و در آستان مقدس علوي، به خاك سپرده شد.[۶]
**ملا احمد نراقي
حاج ملا احمد نراقي كاشاني، متخلص به «صفايي»، فرزند حاج ملا مهدي نراقي، از علما و مجتهدان مشهور و شاعران صوفي‌منش قرن سيزدهم هجري است. او در سال ۱۱۸۵ يا ۱۱۸۶ه .ق، در نراق كاشان متولد شد. در آغاز، نزد پدرش ملا مهدي نراقي تحصيل كرد. سپس براي تكميل تحصيلات، عازم عراق گرديد و ديري نگذشت كه حوزه درس او، محل رجوع بزرگان علما گرديد. شيخ مرتضي انصاري و حاج سيد محمد شفيع جابلقي و بسياري از ديگر علماي تشيع، از شاگردان وي بودند. او در سال ۱۲۴۵ه .ق، بر اثر بيماري وبا در نراق درگذشت. جنازه‌اش به نجف اشرف انتقال يافت و در ايوان علماي حرم مطهر به خاك سپرده شد. مشهورترين آثار وي عبارت است از: معراج السعاده، مثنوي طاقديس، ديوان شعر فارسي، اساس الاحكام، اجتماع الامر و النهي، سيف الامه، شرح تجريد الاصول، مفتاح الاحكام، مناهج الوصول الي علم الاصول، عين الاصول، مناهج الاحكام و مستند الشيعه في احكام الشريعه.
**ملا جعفر استرآبادي
ملا حاج محمدجعفر، فرزند ملا سيف‌الدين استرآبادي، معروف به شريعتمداري، از فقها و مجتهدان سده سيزدهم هجري است كه به ورع و تقوا شهرت داشت. او سال‌ها در كربلا زيست و در زمان محاصره اين شهر به دستور داوود شاه، به تهران آمد و
بيست سال به تدريس، امامت، قضاوت و فتوا مشغول شد و سرانجام شب جمعه دهم صفر سال ۱۲۶۳ه .ق درگذشت. جنازه‌اش به نجف اشرف انتقال يافت و در ايوان صحن حرم اميرمؤمنان(عليه السلام) دفن گرديد. تعدادي از تأليفات وي عبارت است از: انيس الواعظين، ارشاد المسلمين، آب حيات در اصول دين، انيس الزاهدين، ينابيع الحكمه، الفقه المحمدي، مدائن العلوم و نجم الهدايه.
**شيخ مرتضي انصاري
شيخ مرتضي انصاري از علما و مراجع بزرگ شيعه در سده سيزدهم هجري است. او در سال ۱۲۱۴ه .ق، در دزفول متولد شد. مقدمات را نزد عمويش، فراگرفت و سپس به همراه پدرش به عراق رفت. مدت چهار سال در كربلا تحصيل كرد و بعد از اينكه عثماني‌ها كربلا را محاصره كردند، به وطن بازگشت. پس از اينكه غائله رفع شد، بعد از دو سال به كربلا بازگشت و نزد «شريف‌العلما» تحصيلات خود را دنبال كرد. سپس به نجف اشرف رفت و به مدت دو سال از محضر درس شيخ موسي، فرزند كاشف‌الغطاء، استفاده نمود. آن‌گاه دوباره به وطن بازگشت و در شهرهاي مشهد، كاشان و دزفول، به تصنيف و تدريس و ارشاد مردم پرداخت. در سال ۱۲۴۹ه .ق كه به نجف بازگشت، از استادان مشهور حوزه علميه بود. ايشان در سال ۱۲۶۶ه .ق كه مرحوم صاحب جواهر درگذشت، مرجع تقليد شيعيان شد و رياست مطلق حوزه علميه به او رسيد. سرانجام در ۱۸ جمادي‌الثاني ۱۲۸۱ه .ق، درگذشت و در سمت راست درگاه قبله صحن مقدس امام علي(عليه السلام) دفن شد. بعضي از آثار وي عبارت است از: اثبات التسامح، الارث، الاستصحاب، التقيه، حجيت ظن، حجيت قطع، المكاسب، الصلوه، الطهاره و رسائل.
**سيد اسماعيل بهبهاني
علامه سيد اسماعيل مجتهد بهبهاني، فرزند سيد نصرالله، از فقيهان و مجتهدان طراز اول بوده است. وي در سال ۱۲۱۸ه .ق متولد شد و پس از فراگيري مقدمات، به نجف رفت و نزد شيخ علي و شيخ حسن، فرزندان شيخ جعفر كاشف‌الغطاء و صاحب جواهر و صاحب ضوابط و شيخ انصاري، به درجه اجتهاد رسيد. ناصرالدين‌شاه در سفر خود به نجف در سال ۱۲۸۷ه .ق، وي را با اصرار فراوان به تهران آورد. سرانجام در شب شنبه ششم صفر ۱۲۹۵ه .ق از دنيا رفت. جنازه‌اش را به نجف اشرف بردند و در صحن مطهر علوي، در حجره مجاور درِ شرقي، به خاك سپردند.
**سيد حسين كوه‌كمره‌اي
سيد حسين فرزند سيد محمد كوه‌كمره‌اي از سادات حسيني، از بزرگان علما و فقها و مدرسان معروف عتبات عاليات بود. او در روستاي كوه‌كمر، از توابع تبريز به دنيا آمد. مقدمات را در تبريز از ميرزا احمد مجتهد و حاج ميرزا لطفعلي، امام جمعه آن شهر، فراگرفت. سپس به كربلا رفت و از محضر صاحب رياض، صاحب ضوابط، صاحب فصول و شريف‌العلما و در نجف، از شيخ علي آل كاشف‌الغطاء، صاحب جواهر و شيخ انصاري استفاده برد و به درجه اجتهاد رسيد. او داراي تأليفات علمي بسياري است كه به چاپ نرسيده است. اين عالم بزرگ در ۲۳ رجب سال ۱۲۹۹ه .ق، در نجف درگذشت و در همانجا به خاك سپرده شد.
**محمدحسين اصفهاني نجفي
محمدحسين فرزند شيخ محمدباقر اصفهاني، از علما و فقهاي اصولي سده سيزدهم هجري است. در محرم ۱۲۶۶ه .ق متولد شد. مادرش، نوه دختري شيخ جعفر نجفي كاشف‌الغطاء بود. پس از فراگيري مقدمات فقه و اصول در اصفهان، براي تكميل تحصيلات خود به نجف اشرف مهاجرت كرد و نزد علما و فقهاي بزرگي، چون ميرزا حبيب‌الله رشتي، شيخ رازي نجفي و ميرزاي شيرازي درس خواند تا مجتهدي كامل و فقيهي فاضل گرديد. سپس به اصفهان بازگشت و به تدريس و ارشاد پرداخت و در شمار علما و فقهاي معروف آنجا قرار گرفت. در سال ۱۳۰۰ه .ق، به زهد و تقوا و سير و سلوك مشغول شد و بار ديگر به نجف بازگشت و سرانجام در ظهر روز يكشنبه، اول محرم ۱۳۰۸ه .ق، در نجف درگذشت و در حجره مقبره جدش صدرالدين عاملي، واقع در صحن حرم امام علي(عليه السلام) دفن گرديد.
**ميرزاي شيرازي
ميرزا محمدحسن شيرازي، فرزند ميرزا محمود خوشنويس، معروف به «ميرزاي شيرازي»، از علما و مراجع بزرگ تقليد جهان تشيع در سده سيزدهم است. او در نيمه جمادي‌الاول ۱۲۳۰ه .ق در شيراز متولد شد. مقدمات، حكمت، فلسفه، نجوم و علوم عقلي را در اصفهان فراگرفت. سپس به نجف رفت و در محضر شيخ مرتضي انصاري، به درجه عالي اجتهاد رسيد و مشغول تدريس گرديد. در سال ۱۲۹۳ه .ق، به سامرا مهاجرت نمود و تدريس را آغاز كرد. در سال ۱۳۰۹ه .ق كه ناصرالدين‌شاه قاجار، امتياز تنباكو را به دولت انگليس داد، وي به تحريم تنباكو و لغو قرارداد فتوا داد. اين فتوا چنان مؤثر واقع شد كه حتي همسران شاه و درباريان، قليان‌هاي خود را شكستند. اين مجتهد مبارز در شب ۲۴ شعبان ۱۳۱۲ه .ق به علت بيماري سل در سامرا، درگذشت. جنازه‌اش را به نجف اشرف بردند و در صحن شريف كنار باب طوسي، به خاك سپردند. آخوند ملا محمدكاظم خراساني و شيخ محمدباقر اصطهباناتي و… از شاگردان وي بودند.
** ميرزا حبيب‌الله رشتي
حاج ميرزا حبيب‌الله رشتي، فرزند محمدعلي خان، پسر اسماعيل گيلاني، از علما و مراجع شيعيان در نيمه دوم سده سيزدهم و اوايل سده چهاردهم هجري است. او در سال ۱۲۳۴ه .ق، در رشت متولد شد و دوره سطح و قسمتي از خارج را در قزوين نزد ملا عبدالكريم ايرواني و ديگر علما به پايان برد. سپس عازم نجف گرديد و در محضر صاحب جواهر و شيخ انصاري، به درجه اجتهاد رسيد. پس از وفات شيخ انصاري، سرپرستي حوزه و تدريس فقه، به ايشان واگذار شد و در شمار مراجع بزرگ قرار گرفت. سرانجام در شب پنج‌شنبه چهاردهم جمادي‌الثاني سال ۱۳۱۲ه .ق، درگذشت و در صحن حرم امام علي(عليه السلام)، به خاك سپرده شد. برخي از آثار مهم او، عبارت است از: بدايع الافكار، بدايع الاصول، كتاب امامت، قضا و شهادت، تعادل و تراجيح، كاشف ظلام، شرح شرايع و شرح مكاسب.
**ميرزا محمدحسن آشتياني
آيت‌الله حاج ميرزا محمدحسن، فرزند ميرزا جعفر آشتياني، در خدمت شيخ مرتضي انصاري به درجه اجتهاد رسيد و پس از درگذشت استادش، در سال ۱۲۸۲ه .ق، به تهران آمد و مرجع تقليد شيعه شد. او در سال ۱۳۱۹ه .ق، وفات يافت و پس از يك سال، جنازه‌اش را به نجف اشرف منتقل كردند و در مقبره شيخ جعفر شوشتري در جوار بارگاه اميرمؤمنان(عليه السلام) به خاك سپردند. برخي از آثار ايشان، عبارت است از: بحر الفوائد في شرح الفوائد، كتاب اجاره، كتاب اجزاء احكام الاداني، كتاب احياء الموات وكتاب الوقف.
**محدث نوري
ميرزا حسين، فرزند ميرزا محمدتقي نوري طبرسي، عالم و محدث بزرگ شيعه در سده سيزدهم هجري قمري، در سال ۱۲۵۴ه .ق در روستاي «يالو» از توابع نور مازندران به دنيا آمد.
او تحصيلات ديني مقدماتي خود را در تهران فراگرفت. سپس در سال ۱۲۷۳ه .ق، به همراه استاد و پدرزن خود، شيخ عبدالرحيم بروجردي (متوفاي ۱۳۰۶ه .ق)، به نجف اشرف مهاجرت كرد. از ديگر اساتيد وي، مي‌توان از ميرزاي شيرازي، ملا محمدعلي محلاتي، شيخ‌العراقين عبدالحسين طهراني، شيخ اعظم مرتضي انصاري، آخوند ملا فتحعلي سلطان‌آبادي، ملاشيخ علي خليلي، سيد مهدي قزويني، ميرزا محمدهاشم خوانساري و حاج ملاعلي كني ياد نمود. از شاگردان وي نيز مي‌توان شخصيت‌هاي زير را نام برد: حاج شيخ عباس قمي، شيخ آقا بزرگ تهراني، شيخ محمدحسين كاشف‌الغطاء، سيد عبدالحسين شرف‌الدين، شيخ محمدباقر بيرجندي، شيخ علي‌اكبر نهاوندي و شيخ علي زاهد قمي.
ميرزا حسين نوري، به علت تلاش بسيار درباره روايات و گردآوري آنها، به «محدث نوري» شهرت يافته است. او تأليفات فراواني از خود باقي گذاشته است كه برخي از آنها عبارت است از:
۱. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل: بزرگ‌ترين اثر محدث نوري و معتبرترين مجموعه مفصل روايي پس از وسائل الشيعه است؛
۲. اللؤلؤ و المرجان: نخستين كتاب مستقلي است كه در رد خرافات پديد آمده در مسئله حماسه عاشورا، نگاشته شده است؛
۳. النجم الثاقب في احوال الامام الحجّه الغائب؛
۴. نفس الرحمن في فضائل سلمان؛
۵. جنّه المأوي؛
۶. بدر مشعشع، در شرح حال فرزندان موسي مبرقع، پسر امام محمد جواد(عليه السلام)؛
۷. كشف الاستار؛
۸. الفيض القدسي: نخستين كتاب مستند و معتبر در زندگاني علامه مجلسي؛
۹. كلمه طيبه؛
۱۰. دار السلام؛
۱۱. فصل الخطاب؛
۱۲. معالم العبر؛
۱۳. ميزان السماء؛
۱۴. سلامه المرصاد؛
۱۵. مواليد الائمه؛
۱۶. تحيه الزائر.
سرانجام اين عالم بزرگوار، در سال ۱۳۲۰ه .ق، در سن ۶۶ سالگي از دنيا رفت و به وصيت خود، در يكي از ايوان‌هاي صحن آستان مقدس اميرمؤمنان(عليه السلام) به خاك سپرده شد.
**سيد عبدالله بهبهاني
آيت‌الله سيد عبدالله بهبهاني، فرزند سيد اسماعيل مجتهد، از مشاهير علماي طراز اول و متفكران مبارز صدر مشروطيت است. وي در سال ۱۲۶۳ه .ق، در نجف متولد شد و پس از تحصيل مقدمات و سطوح، دروس خارج را از ميرزاي بزرگ شيرازي آموخت و به درجه اجتهاد رسيد. سپس به تهران آمد و با فتواي تحريم تنباكو مخالفت كرد. پس از مدتي نيز رهبري انقلاب مشروطيت را كنار چند تن ديگر از علما، برعهده گرفت. سرانجام در رجب سال ۱۳۲۸ه .ق، در منزلش در تهران به شهادت رسيد. جنازه‌اش را به نجف اشرف بردند و در مقبره پدرش، در ايوان مطهر علوي، به خاك سپردند.
**ملا محمدعلي نخجواني
ملا محمدعلي نخجواني، فرزند حاج خداداد، از علما و فقهاي معروف قفقاز است كه در سال ۱۲۶۸ه .ق، در نخجوان متولد شد و پس از فراگيري مقدمات، به نجف اشرف مهاجرت كرد و در محضر ميرزا حبيب‌الله رشتي، فاضل ايرواني و فاضل شرابياني، به درجه اجتهاد رسيد. بعد از فوت شرابياني، مرجع تقليد شيعيان قفقاز و مناطق ديگر گرديد. سرانجام در شب جمعه، هفتم ربيع‌الثاني ۱۳۳۴ه .ق، در كربلا درگذشت و جنازه‌اش به نجف اشرف انتقال يافت و در صحن مقدس اميرمؤمنان(عليه السلام) به خاك سپرده شد.[۱۸]
**سيد عبدالصمد موسوي شوشتري جزايري
از علما و فقهاي معروف خوزستان است كه در ذي‌حجه سال ۱۲۴۳ه .ق، در شوشتر متولد شد. بعد از خواندن مقدمات، به نجف مهاجرت كرد و از محضر استاداني، مانند شيخ مرتضي انصاري و ميرزاي شيرازي بهره برد. سپس به شوشتر بازگشت و در آنجا مرجعيت ديني را برعهده گرفت. سرانجام در سال ۱۳۳۷ه .ق، درگذشت. جنازه‌اش را به نجف اشرف بردند و در مقبره سيد علي شوشتري، در مجاورت مرقد شريف امام علي(عليه السلام)، به خاك سپردند.
**سيد محمدكاظم طباطبايي يزدي
از علما و مراجع بزرگ شيعه، در سده چهاردهم هجري است. او در سال ۱۲۴۷ه .ق و به قولي ۱۲۵۶ه .ق، در روستاي «كشنويه»، در شش كيلومتري شهر يزد به دنيا آمد. پس از طي مقدمات، به اصفهان رفت و نزد شيخ محمدباقر خوانساري، صاحب روضات الجنات و فقهاي ديگر، به درجه اجتهاد رسيد. سپس به نجف اشرف رفت و از محضر ميرزاي شيرازي استفاده برد و بعد از وفات او، به تدريس پرداخت. تا آنكه در ۲۷ رجب ۱۳۳۷ه .ق، درگذشت و در مقبره باب طوسي در حرم اميرمؤمنان(عليه السلام) به خاك سپرده شد. از آثار ايشان، مي‌توان به موارد زير اشاره كرد: بستان نياز در مناجات فارسي، العروه الوثقي، تعادل و تراجيح، حاشيه مكاسب، حجيه الظن، السؤال والجواب و صحيفه كاظميه.
**آخوند خراساني
ملا محمدكاظم معروف به «آخوند خراساني»، فرزند ملا حسين، از فقها و مراجع بزرگ شيعه در دوره قاجار است. او در سال ۱۲۵۵ه .ق، در مشهد متولد شد و پس از تحصيلات علوم عقلي در تهران، به نجف اشرف رفت و در خدمت شيخ انصاري و ميرزاي شيرازي، به درجه اجتهاد رسيد و پس از مهاجرت ميرزاي شيرازي به سامرا، بر مسند تدريس نشست. آخوند خراساني در اواخر عمر، حكم به خلع محمدعلي‌شاه قاجار داد و در جنگ جهاني اول كه ايران به دو بخش تحت نفوذ روس و انگليس درآمد، به شدت نسبت به تهاجم آنان اعتراض كرد. سرانجام در شب چهارشنبه ۲۱ذي‌حجه سال ۱۳۳۹ه .ق، در حالي‌كه به اتفاق عده‌اي، قصد مسافرت به ايران داشت، بر اثر سكته از دنيا رفت و جنازه‌اش را در مقبره ميرزاي رشتي، در دالان سلطاني صحن حضرت امير(عليه السلام) به خاك سپردند. برخي آثار وي عبارت است از: كفايه الاصول، كتاب اجاره، كتاب اجتهاد و تقليد، حاشيه بر اسفار و حاشيه بر رسائل و مكاسب شيخ انصاري.
**شيخ الشريعه اصفهاني
ملا فتح‌الله فرزند حاج ميرزا محمدجواد نمازي شيرازي، معروف به شيخ الشريعه اصفهاني، از مشاهير علما و فقها و مشايخ اجازات عصر خود بود. او در ربيع‌الاول سال ۱۲۶۶ه .ق، در شيراز متولد شد. دوران كودكي خود را در اصفهان گذرانيد و پس از تحصيل در خدمت علماي بزرگ آنجا، مانند ملا عبدالجواد خراساني، ملا حيدرعلي اصفهاني و ملا احمد سبزواري، به اخذ اجازه و روايت نايل شد. در سال ۱۲۹۶ه .ق، به نجف اشرف رفت و در محضر ميرزا حبيب‌الله رشتي و شيخ محمدحسين فقيه، به درجه اجتهاد رسيد. بعد از وفات ميرزا محمدتقي شيرازي نيز رياست شيعه، به وي منتقل شد. او در شب يكشنبه هشتم ربيع‌الثاني سال ۱۳۳۹ه .ق، درگذشت و در حجره سوم سمت شرقي صحن مطهر علوي، دفن گرديد. از تأليفات وي مي‌توان به كتاب افاضه الغدير في حل العصير و اناره الحالك في قراءه ملك و مالك، اشاره كرد.
** شيخ عبدالله مامقاني
آيت‌الله حاج شيخ عبدالله مامقاني، فرزند علامه حاج شيخ محمدحسن، از مشاهير علماي اماميه، در ربيع‌الاول ۱۲۹۰ه .ق، در نجف متولد شد. پدر وي نيز از بزرگان علما و مراجع تقليد شيعه در نجف بود. شيخ عبدالله مامقاني، تأليفات زيادي از خود به‌جاي گذاشته كه از جمله معروف‌ترين آنها، كتاب رجالي «تنقيح المقال في احوال الرجال» است. از ديگر تأليفات وي، مي‌توان به اين آثار اشاره كرد: ارشاد المستبصرين، تحفه الخيره، تحفه الصفوه في الحيات، الدر المنضود في صيغ الايقاعات والعقود، سراج الشيعه، السيف البتار، مرآت الارشاد، مرآت الكمال، مطارح الافهام، مقابس الهدايه، نهايه المقال. او در ۱۶ شوال ۱۳۵۱ه .ق، از دنيا رفت و در مقبره پدرش، در جوار بارگاه اميرمؤمنان(عليه السلام) به خاك سپرده شد.
**ميرزا محمدحسين نائيني
از علما و مراجع طراز اول حوزه علميه نجف بود كه در سال ۱۲۷۷ه .ق، متولد شد. در اصفهان نزد شيخ محمدباقر نجفي و سيد ابوالمعالي كرباسي درس خواند و سپس به عتبات عاليات رفت. ابتدا در سامرا نزد ميرزاي شيرازي و سيد محمد فشاركي و بعد در كربلا نزد صدر و سپس در نجف در محضر آخوند خراساني تحصيل كرد؛ تا اينكه بعد از وفات ميرزا محمدتقي شيرازي و شريعت اصفهاني، مرجعيت شيعه را عهده‌دار گرديد. ميرزاي نائيني از طرفداران نهضت مشروطه و يكي از رهبران معنوي اين نهضت بود. برخي از تأليفات مهم وي عبارت است از: تنبيه الامه و تنزيه الملّه در لزوم مشروطيت ايران، حاشيه بر كتاب عروه الوثقي، وسيله النجاه و رساله‌اي در لباس مشكوك. او در شب جمعه ۲۶ جمادي‌الاول ۱۳۵۵ه .ق، در نجف درگذشت و در يكي از حجرات صحن مطهر علوي به خاك سپرده شد.
**شيخ عباس قمي
حاج شيخ عباس، فرزند محمدرضا قمي از مشاهير علما و محدثان شيعه در سده چهاردهم هجري است. او در سال ۱۲۹۴ه .ق، در قم متولد شد و در ۱۸ سالگي به نجف رفت و در خدمت ميرزا حسين نوري به تحصيل پرداخت و پس از وفات وي درسال ۱۳۲۰ه .ق، به قم بازگشت و در آنجا به تأليف و موعظه مشغول گرديد. درسال ۱۳۳۲ه .ق، به مشهد رفت و به تأليف پرداخت. سپس در سال ۱۳۵۲ه .ق، به نجف برگشت تا اينكه در سال ۱۳۵۹ه .ق، درگذشت و كنار استاد خود، حاج ميرزا حسين نوري، در صحن حرم اميرمؤمنان(عليه السلام) به خاك سپرده شد. آثار زيادي از وي به‌جاي مانده است؛ از جمله مفاتيح الجنان، منتهي الآمال، الكني والالقاب، هديه الاحباب، الفوائد الرضويه و نفس المهموم.
**ضياءالدين عراقي
آقا شيخ ضياءالدين عراقي، فرزند ملا محمدكبير از مراجع بزرگ سده چهاردهم هجري، در سال ۱۲۸۷ه .ق، در سلطان‌آباد (اراك) به دنيا آمد. وي فقه، اصول و كلام را در اصفهان نزد آخوند كاشي، جهانگيرخان و شيخ محمدباقر آموخت. سپس به نجف اشرف رفت و از محضر آخوند خراساني، سيد محمدكاظم يزدي، سيد محمد فشاركي، ميرزا حسين خليلي، شريعت اصفهاني و شيخ حبيب‌الله رشتي بهره برد و به درجه اجتهاد رسيد. بعد از آخوند خراساني، مدت سي سال مجلس درسش مشهور بود و بسياري از مراجع و مجتهدان، از جمله آيات عظام سيد محسن حكيم، شيخ محمدتقي آملي، سيد محمدتقي خوانساري، عبدالهادي شيرازي و سيد ابوالقاسم خوئي، نزد ايشان شاگردي نمودند. او در شب دوشنبه ۲۸ ذي قعده سال ۱۳۶۱ه .ق، در نجف درگذشت و در حجره متصل به دالان صحن درِ سلطاني، دفن شد. آثار فراواني از ايشان به‌جاي مانده است؛ از جمله بدايع الافكار في الاصول، رساله في لباس المشكوك، القضاء، مقالات اصوليه، حاشيه بر رسايل، حاشيه بر كفايه، حاشيه بر عروه الوثقي و شرح تبصره.
**محمدحسين كمپاني
آيت‌الله حاج شيخ محمدحسين اصفهاني، معروف به كمپاني، فرزند محمدحسن معين‌التجار، از علماي سده سيزدهم هجري است كه در سال ۱۲۹۶ه .ق، در كاظمين متولد شد و پس از طي مقدمات و سطوح عالي، سيزده سال از محضر آخوند خراساني بهره برد و علوم معقول را در خدمت محمدباقر اصطهباناتي شيرازي فراگرفت و در اواخر عمر به مقام مرجعيت رسيد. او پس از يك هفته از فوت آيت‌الله عراقي، در هشتم ذي‌حجه سال ۱۳۶۱ه .ق، درگذشت و در حجره‌اي متصل به مناره شمالي ايوان طلاي صحن امام علي(عليه السلام)، دفن شد. برخي از آثار ايشان، عبارت است از: تحفه الحكيم، نهايه الدرايه، حاشيه بر كفايه‌الاصول و حاشيه بر مكاسب.
**سيد ابوالحسن اصفهاني
آيت‌الله العظمي سيد ابوالحسن اصفهاني، فرزند سيد محمد بن سيد عبدالحميد ملقب به آيت‌الله، مرجع اعلاي تقليد و رئيس حوزه علميه نجف و از بزرگ‌ترين مدرسان بزرگ فقه و اصول در قريه «مديسه» از دهات لنجان اصفهان متولد شد. او براي ادامه تحصيل به اصفهان رفت. سپس در سال ۱۳۰۸ه .ق، عازم نجف اشرف شد و نزد استادان بزرگ آنجا به درجه عالي اجتهاد رسيد. ديري نگذشت كه شهرتش، جهان تشيع را فراگرفت؛ تا اينكه پس از وفات ميرزاي نائيني در سال ۱۳۵۵ه .ق، مقام مرجعيت و رياست حوزه علميه نجف به ايشان رسيد. در اواخر عمر، به درد پا مبتلا شد و در آخرين سال زندگي‌اش براي معالجه و استراحت به لبنان رفت و پس از چندي به بغداد بازگشت و شب نهم ذي‌حجه سال ۱۳۶۵ه .ق، در كاظمين درگذشت. جنازه‌اش را به نجف حمل كردند و در صحن حرم اميرمؤمنان(عليه السلام) به خاك سپردند.
**حاج آقاحسين قمي
آيت‌الله العظمي حاج آقا حسين قمي، از مشاهير علما و مراجع تقليد سده چهاردهم هجري است. او در سال ۱۲۸۴ه .ق، در قم متولد شد و پس از خواندن مقدمات و سطوح در تهران، براي تكميل تحصيلات به نجف مهاجرت كرد و در محضر درس آخوند خراساني، ميرزا محمدحسن شيرازي و علامه ملا محمدكاظم يزدي به درجه اجتهاد رسيد. در سال ۱۳۳۱ه .ق، به مشهد آمد و به تدريس و اقامه نماز جماعت پرداخت و نفوذ زيادي يافت. ايشان در واقعه مسجد گوهرشاد و كشف حجاب، براي مذاكره با رضاشاه به تهران رفت. اما از ملاقات او جلوگيري و در نهايت، توقيف شد. سپس در سال ۱۳۴۵ه .ق، به عتبات عاليات تبعيد گرديد. ايشان در كربلا ساكن شد و به تدريس پرداخت و در سال ۱۳۶۵ه .ق، كه آيت‌الله سيد ابوالحسن اصفهاني وفات يافت، مرجعيت شيعيان به وي رسيد. سرانجام در سال ۱۳۶۶ه .ق، در بيمارستان بغداد درگذشت. جنازه‌اش را به نجف اشرف بردند و در آستان حضرت علي(عليه السلام)، كنار آيت‌الله شريعت اصفهاني، به خاك سپردند.
**سيد ابراهيم اصطهباناتي
آيت‌الله حاج سيد ابراهيم اصطهباناتي معروف به «حاج سيد ميرزا آقا اصطهباناتي شيرازي»، از فقها و مجتهدان زاهد و عارف و بارع بود كه بعد از فوت آيت‌الله العظمي اصفهاني در نجف اشرف، به مقام مرجعيت رسيد. بسياري از دانشمندان و مراجع، از جمله آيت‌الله مرعشي نجفي، از محضر وي استفاده كردند. او در سال ۱۳۷۴ه .ق، در نجف از دنيا رفت و در يكي از حجره‌هاي صحن مطهر اميرمؤمنان(عليه السلام) به خاك سپرده شد.
**سيد عبدالحسين شرف‌الدين
سيد عبدالحسين فرزند سيد يوسف شرف‌الدين عاملي، از علماي بزرگ شيعه، از جبل عامل (واقع در جنوب لبنان)، در سده چهاردهم هجري است. او در سال ۱۲۹۰ه .ق، در كاظمين به دنيا آمد. پدرش در يك سالگي وي، براي تحصيلات ديني به نجف اشرف مهاجرت كرد. اما چند سال بعد، آنها به جبل عامل بازگشتند و سيد عبدالحسين، تحصيلات ابتدايي خود را در محضر پدر سپري كرد. او پس از ازدواج، در سال ۱۳۱۰ه .ق، به عراق بازگشت و به سامرا رفت. اما طولي نكشيد كه با بازگشت ميرزاي شيرازي به نجف، او نيز به آنجا مهاجرت كرد و نزد علماي بزرگ شيعه تحصيلات ديني خود را در اين شهر ادامه داد.
شرف‌الدين پس از دوازده سال تحصيل و دستيابي به درجه اجتهاد، در سال ۱۳۲۲ه .ق، به جبل عامل بازگشت و بيشتر عمر خود را در شهر «صور» (در جنوب لبنان)، سپري كرد. او در اين مدت، تلاش‌هاي فراواني براي وحدت مسلمانان انجام داد و به اين منظور، دو بار در سال‌هاي ۱۳۲۹ و ۱۳۳۸ه .ق، به مصر سفر كرد و با علما و انديشمندان آنجا ديدار نمود. همچنين او كنار گروه‌هاي استقلال‌طلب لبنان، عليه اشغالگري فرانسه، به مبارزه پرداخت و در اين راه، سختي‌ها و مشكلات فراواني ديد. او سرانجام در سن ۸۷ سالگي، در سال ۱۳۷۷ه .ق، از دنيا رفت و پيكر وي پس از تشييع جنازه در شهرهاي بيروت، بغداد، كاظمين و نجف، در ضلع جنوبي صحن آستان امام علي(عليه السلام)، كنار مقبره استادش،سيد محمدكاظم يزدي، به خاك سپرده شد.
از علامه شرف‌الدين، تأليفاتي به‌جاي مانده است كه مهم‌ترين آنها، عبارت است از: المراجعات (مجموعه مناظرات وي با «شيخ سليم بِشري»، مفتي و عالم بزرگ دانشگاه الازهر مصر، در قالب نامه‌نگاري ميان اين دو است كه در سال ۱۳۵۵ه .ق، منتشر شد)، الفصول المهمّه، النص والاجتهاد، ابوهريره، الكلمه الغراء في تفضيل الزهراء، مسائل فقهيه، الي المجمع العلمي العربي بدمشق، مؤلفوا الشيعه في صدر الاسلام و زينب الكبري.
**سيد عبدالهادي شيرازي
آيت‌الله العظمي سيد عبدالهادي فرزند حجت‌الاسلام ميرزا اسماعيل شيرازي، از علما و مراجع بزرگ سده چهاردهم هجري است. او در سال ۱۳۰۵ه .ق، متولد شد و در كودكي، پدرش را از دست داد و در خانه ميرزاي شيرازي كه عموي پدرش بود، بزرگ شد. در نوجواني، از محضر ميرزا علي، پسر ميرزاي شيرازي بهره برد و در بيست سالگي به نجف اشرف رفت و از محضر درس بزرگاني چون آخوند خراساني، علامه يزدي و شريعت اصفهاني و در سامرا از محضر ميرزا محمدتقي شيرازي استفاده برد و به درجه عالي اجتهاد رسيد. سيد عبدالهادي شيرازي پس از وفات سيد ابوالحسن اصفهاني در شمار مراجع و علماي بزرگ قرار گرفت؛ تا اينكه در دهم صفر ۱۳۸۳ه .ق، از دنيا رفت و در بيرون صحن، در سمت شمال باب طوسي دفن شد.
**شهيد سيد مصطفي خميني
شهيد سيد مصطفي خميني، فرزند برومند حضرت امام خميني= بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران، در سال ۱۳۰۹ه .ش، در شهر قم به دنيا آمد. پس از تكميل تحصيلات ابتدايي خود، در سال ۱۳۲۴ه .ش، وارد حوزه علميه شد و بعد از شش سال، در سن ۲۲ سالگي به دروس خارج حوزه رسيد و از علما و اساتيد بزرگي، همچون آيات عظام حجت، بروجردي، محقق داماد و نيز پدر گرامي‌اش امام خميني=، بهره برد. سپس به همراه پدر گرامي‌اش، به نجف اشرف مهاجرت كرد و در آنجا از محضر آيات عظام سيد ابوالقاسم خوئي، محمدباقر زنجاني و سيد محسن حكيم بهره برد.
او افزون‌بر تدريس علوم اسلامي، آثار و تأليفات فراواني از خود به‌جاي گذاشت كه از آن جمله، مي‌توان به تفسير القرآن الكريم (در چهار جلد)، شرح زندگاني ائمه معصوم(تا زندگاني امام حسين(عليه السلام))، تطبيق هيئت جديد بر هيئت و نجوم اسلامي، القواعد الحكميه (حاشيه بر اسفار)، كتاب البيع (در سه جلد)، مكاسب محرمه (در دو جلد) و تعليقه بر عروه الوثقي اشاره كرد. شهيد سيد مصطفي خميني، كنار پدرش، به مبارزه و فعاليت سياسي و بيدارگري اسلامي مي‌پرداخت و به همين علت، با توطئه نظام طاغوتي ايران، در سن ۴۷ سالگي به شيوه مشكوكي، مسموم شد و به شهادت رسيد. جنازه وي را در آستان مقدس علوي، در مقبره علامه حلي، به خاك سپردند.
**سيد ابوالقاسم خوئي
آيت‌الله سيد ابوالقاسم خوئي، فرزند سيد علي‌اكبر، از مراجع بزرگ جهان تشيع در دوره اخير است. در نيمه رجب ۱۳۱۷ه .ق، در شهر خوي به دنيا آمد. پدرش از علماي مشهد و از ائمه جماعات مسجد گوهرشاد بود. او پس از تحصيلات سطوح اوليه در سال ۱۳۳۰ه .ق، با برادر بزرگش حاج سيد عبدالله، به نجف مشرف شد و به ادامه تحصيل پرداخت و در محضر آيات عظام نائيني، عراقي و شيخ محمدحسين اصفهاني شاگردي كرد. پس از فراغت از تحصيل و وفات استادانش، حوزه درس مستقلي تشكيل داد و فضلاي حوزه، از همه جا، در درس او شركت مي‌كردند. از آثار علمي ارزنده‌اش، مي‌توان از البيان في تفسير القرآن، معجم رجال الحديث، تقريرات فقه، فقه استدلالي، حاشيه بر عروه الوثقي و نفحات الاعجاز را نام برد. از اقدامات مهم ايشان، نشر فرهنگ شيعي از طريق ايجاد مدارس علوم ديني و مساجد در نقاط مختلف جهان بود. سرانجام ايشان در سال ۱۴۱۳ه .ق، درگذشت و در بارگاه اميرمؤمنان(عليه السلام) به خاك سپرده شد.
** نقل از ستاد بازسازي نجف اشرف
خاورم**380**
بغداد - ايرنا - علاوه بر قبرستان بزرگ و مشهور وادي السلام در نجف اشرف، در حرم مطهر اميرمؤمنان (ع) نيز از ديرباز تاكنون، علما و شخصيت‌هاي فراواني دفن شده‌اند كه نام هاي درخشان آنها در جاي جاي رواق ها و بست هاي حرم مطهر هر زائر و بازديد كننده اي را متوجه خود مي كند.