میزگرد ایرنا/ پیامدهای ناگوار یك دهه خشكسالی بر طبیعت چهارمحال و بختیاری

خشكسالی یكی از رویدادهای طبیعی و از بزرگترین مخاطرات طبیعی است كه در همه شرایط آب و هوایی و در نقاط مختلف كره زمین به وقوع می پیوندد و خسارات طبیعی بسیاری به همراه دارد. اما وقوع چالش خشكسالی بلندمدت برای كشور ایران كه در كمربند خشك و بیابانی قرار گرفته به دلیل تاثیر عمیق بر محیط زیست طبیعی و انسانی یك تهدید جدی به شمار می رود.
كارشناسان هواشناسی، تغییر اقلیم را مهمترین عامل وقوع خشكسالی عنوان می كنند و معتقدند؛ تغییر اقلیم سبب شده تا ضمن تغییر الگوی بارش ها از برف به باران، دمای هوا به ویژه در فصل پاییز و زمستان روند افزایشی پیدا كند.
در این میان گرچه تعاریف متفاوتی برای این پدیده ارائه شده است، اما به طور كلی می توان خشكسالی را به كمبود بارش طی یك دوره ممتد زمانی اطلاق كرد. این كمبود منجر به كاهش منابع آب برای برخی فعالیت های انسانی و بخش زیست محیطی می شود. بعلاوه این پدیده با فاكتور زمان (فصل اصلی وقوع این پدیده، تاخیر در شروع فصل بارانی، وقوع بارش در ارتباط با مراحل اصلی رشد گیاه) و نیز موثر بودن بارش ها (شدت، بارش، تعداد رخدادهای بارندگی ) مرتبط است.
سایر فاكتورهای اقلیمی نظیر دمای بالا، باد شدید و رطوبت نسبتا پایین نیز می تواند به طرز قابل ملاحظه ای بر شدت آن بیفزاید.
نظیر این شرایط را طی 10 سال اخیر می توان در چهارمحال و بختیاری كه در عین حال از استانهای كوهستانی و سردسیر كشور است، به خوبی مشاهده كرد.
در حدود یك دهه است كه كاهش نزولات آسمانی و تغییر شكل بارش ها از برف به باران از یكسو و افزایش دمای هوا از سوی دیگر سبب كاهش منابع آبی این استان و پایین رفت سطح آب سفره های زیرزمینی شده است.
طی این مدت، بارش نزولات جوی در چهارمحال و بختیاری نه تنها به حد نرمال نرسیده بلكه از حد میانگین نیز بسیار كمتر بوده است، همچنین تغییر الگوی بارش ها از برف به باران و تغییر زمان بارش ها روند خشكسالی را در استان تشدید و اثرات مخرب زیادی بر محیط زیست و به ویژه منابع آبی این استان گذاشته است.
طبق آخرین گزارش مركز ملی خشكسالی كه 18 دی ماه امسال منتشر شد، چهارمحال و بختیاری پس از استانهای خراسان جنوبی، یزد، سیستان و بلوچستان، قم، اصفهان، كرمان و مركزی از نظر رتبه بندی بارش ها جزو هشت استان خشك كشور قرار دارد.
خشكیدگی 60 هزار هكتار از جنگل های زاگرس و 500 هزار هكتار از مراتع و گون زارهای استان، ممنوعه شدن هشت دشت از 11 دشت استان و افت شدید سفره های آب زیرزمینی، فرونشست زمین در دشت ها، خشك شدن 58 درصد از آب چشمه ها، قنات ها و چاه ها، شكل گیری چشمه های گرد و خاك و گسترش پدیده بیابان زایی تنها بخشی از پیامدهای وقوع خشكسالی در چهارمحال و بختیاری است كه به شدت منابع طبیعی و محیط زیست استان را با خطر مواجه كرده است.
با توجه به بحرانی شدن وضعیت خشكسالی در استان و از آنجا كه حفظ محیط زیست و منابع طبیعی از الزامات تحقق توسعه پایدار محسوب می شود و پدیده خشكسالی به شدت این مقوله مهم را با چالش مواجه كرده است، شناخت پدیده خشكسالی، بررسی پیامدهای ناگوار ناشی از آن و ارائه راهكارهای موثر برای مقابله و مهار این پیامدها یك ضرورت حیاتی به شمار می رود.
به همین منظور در میزگرد تخصصی بررسی پیامدهای زیست محیطی خشكسالی در مركز ایرنا شهركرد با حضور مدیران و كارشناسان حوزه آب، هواشناسی، محیط زیست، منابع طبیعی، جهاد كشاورزی و اساتید دانشگاه به بررسی این موضوع بشرح زیر پرداخته شده است:

** تداوم كم بارشی در چهارمحال و بختیاری از سال 86 تاكنون
معاون توسعه و پیش بینی هواشناسی چهارمحال و بختیاری در این میزگرد تخصصی با تشریح وضعیت خشكسالی در استان اظهار كرد: سال آبی 96-97 در شرایطی آغاز شد كه خشكسالی و كم بارشی از سال 86-87 در استان به مدت 10 سال پیاپی ادامه داشته و در مناطق مختلف شاهد كاهش بارش نسبت به میانگین بلندمدت و افزایش دما در این مدت بوده ایم.
مهرداد قطره سامانی ادامه داد: امسال، بارش های موثر با تاخیر یك ماهه برای مناطق غربی و جنوبی استان آغاز شد، به نحوی كه میانگین بارش های استان در سال زراعی جاری تاكنون نسبت به مدت مشابه سال گذشته و میانگین بلندمدت آن 78 درصد كاهش دارد.
وی تصریح كرد: در این مدت بارش مناطق شرقی استان از جمله شهركرد، بروجن، سامان و بن نسبت به میانگین بلندمدت تا 90 درصد كاهش داشته و در مجموع 94 درصد مناطق استان با خشكسالی بسیار شدید، 5.5 درصد خشكسالی شدید و حدود نیم درصد با خشكسالی متوسط مواجه است.
این كارشناس مسائل اقلیم شناسی با اشاره به وضعیت بارش ها در ایستگاه شاخص كوهرنگ افزود: از ابتدای سال زراعی جاری تاكنون مجموع بیشترین بارش ها در استان متعلق به ایستگاه كوهرنگ به میزان 124.8 میلیمتر بوده كه این مقدار در دوره آماری 30 ساله در این ایستگاه بی سابقه بوده و حاكی از بحران بزرگ آبی در استان است.
قطره سامانی خاطرنشان كرد: همچنین در ایستگاه های واقع در مناطق شرقی استان نظیر شهركرد و بروجن نیز تاكنون بارش موثر روزانه بیشتر از 5 میلیمتر گزارش نشده است و این شرایط بحرانی در دوره آماری 60 سال اخیر ایستگاه شهركرد یك ركورد به شمار می رود.
وی افزود: متوسط دوره آماری ارتفاع برف ایستگاه كوهرنگ در 20 دی ماه حدود 70 سانتی متر بوده كه این مقدار در سال جاری 20 سانتی متر گزارش شده است و مدت ماندگاری برف از 149 روز به 82 روز در سال زراعی 95-96 رسیده است.

** خشكسالی منابع آب حوضه زاینده رود و كارون بزرگ را با چالش مواجه كرده است
این اقلیم شناس با بیان اینكه خشكسالی های متوالی در چهارمحال و بختیاری منابع آب حوضه زاینده رود و كارون بزرگ را با چالش مواجه كرده است، اظهار كرد: از آنجا كه این استان سرچشمه 2 رودخانه زاینده رود و كارون و بخشی از رودخانه دز است، كاهش بارش ها در چهارمحال و بختیاری، استانهای اصفهان و خوزستان را نیز دچار تنش آبی كرده است.
قطره سامانی افزود: میانگین كمبود بارش در حوضه زاینده رود از سال 86 تا 96 بیش از یك هزار و 347 میلمتر است، از همین رو در خشكسالی مداوم اخیر، حدود 2 میلیارد و 590 میلیون مترمكعب كمبود حجمی بارش را در این حوزه موجب شده است.
وی یادآور شد: همچنین در همین مدت میانگین كمبود بارش در حوضه كارون بزرگ بیش از 935 میلیمتر بوده است كه حدود 12 میلیارد و 761 میلیون مترمكعب كمبود حجمی بارش را در محدوده استان چهارمحال و بختیاری در پی داشته است.

** خشكسالی یك پدیده بازگشت ناپذیر است
معاون توسعه و پیش بینی هواشناسی چهارمحال و بختیاری با بیان اینكه اثرات خشكسالی های متوالی در استان غیرقابل جبران است، اظهار كرد: با توجه به روند كم بارشی ها و رفتن به سمت گرمتر شدن اقلیم استان، امیدی برای جبران كسری بارش های 10 ساله اخیر استان وجود ندارد.
قطره سامانی تاكید كرد: چاره ای جز باور این شرایط سخت و بحرانی نداریم و باید تا می توان با مدیریت منابع آب در بخش های مختلف از بحرانی تر شدن شرایط جلوگیری كرد.

** شكل گیری زوال اكوسیستم زاگرس در پی خشكسالی های اخیر
مدیركل حفاظت محیط زیست چهارمحال و بختیاری نیز در این میزگرد تاثیرات خشكسالی بر محیط زیست استان را تشریح كرد و زوال اكوسیستم زاگرس را از مهمترین پیامدهای خشكسالی در استان برشمرد.
شهرام احمدی با بیان اینكه مهمترین سرمایه چهارمحال و بختیاری غنای زیستی و منابع طبیعی آن است، اظهار كرد: این استان با دارا بودن یك هزار و 400 گونه گیاهی و 300 گونه جانوری از مناطق بكر با غنای زیستی است كه می توان از آن به عنوان مهمترین سرمایه استان یاد كرد.
تنوع گونه های گیاهی و جانوری چهارمحال و بختیاری از جاذبه های منحصر به فرد این استان به شمار می رود. از مجموعه گونه های گیاهی این استان 270 گیاه جنبه دارویی، خوراكی و صنعتی دارد كه 27 گونه آن خاص استان است و در هیچ یك از مناطق دیگر كشور و جهان رشد نمی كند. همچنین این استان با داشتن 28 گونه جانوری در هر یك میلیون هكتار، مقام اول گونه های جانوری كشور را به خود اختصاص داده است.
این ظرفیت نه تنها منجر به غنای زیستی استان شده بلكه سالانه گردشگران داخلی و خارجی بسیاری را برای دیدن این جاذبه ها به چهارمحال و بختیاری هدایت می كند.
مدیركل حفاظت محیط زیست چهارمحال و بختیاری ادامه داد: طی 10 سال اخیر بتدریج منابع آب چشمه ها و قنات ها در مناطق حفاظت شده كاهش یافته به طوری كه 50 درصد این چشمه ها به طور كامل خشك شده و مابقی با كاهش شدید آب مواجه هستند.
احمدی تصریح كرد: خشكسالی در استان، تامین آب حیات وحش را با مشكل مواجه كرده و با توجه به اینكه حیات وحش نسبت به كمبود آب بسیار حساس است این وضعیت حیات آنها را با خطر جدی مواجه كرده است.
وی با بیان اینكه مناطق حفاظت شده، 12.4 درصد از مساحت استان را به خود اختصاص داده است، افزود: هشت منطقه حفاظت شده از جمله مناطق تنگ صیاد، سبزكوه، قیصری، شیدا و هلن، یك پارك ملی و 6 تالاب تحت مدیریت اداره كل محیط زیست قرار دارد.
احمدی با اشاره به وقوع خودسوزی دشت تالابی خانمیراز در ماه گذشته و پس از آن آتش سوزی در تالاب گندمان، وقوع این رویدادها را متاثر از خشكسالی دانست و گفت: در صورت تداوم خشكسالی حیات سایر تالاب های استان نیز به خطر می افتد كه در این راستا مدیریت و كنترل پیامدهای خشكسالی یك امر ضروری است.
احمدی، زوال اكوسیستم زاگرس را مهمترین پیامد خشكسالی در استان برشمرد و گفت: با برهم خوردن اكوسیستم منطقه نه تنها حیات گونه های گیاهی و جانوری به خطر افتاده بلكه محیط انسانی نیز تحت تاثیر آن قرار گرفته كه تولید ریزگردها یكی از این خطرات به شمار می رود.
مدیركل حفاظت محیط زیست چهارمحال و بختیاری، اجرای طرح تاب آوری در شرایط خشكسالی را از جمله اقدامات مقابله با این پدیده اعلام كرد و گفت: امید است با همكاری بخش های مختلف و با اجرای موفق طرح تاب آوری بتوان تا حد زیادی اثرات سوء خشكسالی در محیط زیست استان را كاهش داد.

** زوال 60 هزار هكتار از جنگلهای بلوط استان بر اثر خشكسالی
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری نیز در این میزگرد با بیان پیامدهای ناگوار خشكسالی بر اراضی طبیعی استان، زوال 60 هزار هكتار از جنگلهای زاگرس را از مهمترین این پیامدها برشمرد و گفت: این میزان هكتار از جنگلهای بلوط به صورت تك پایه و به شكل خشكیدگی تاج درخت در حال زوال و نابودی است.
حدود 335 هزار هكتار از جنگلهای بلوط زاگرس در محدوده استان چهارمحال و بختیاری قرار دارد كه گونه غالب آن بلوط است. تغییرات اقلیمی، خشكسالی های متوالی و ریزگردها سبب شده تا بخشی از درختان بلوط استان دچار خشكیدگی شود و زمینه را برای بروز آفات از جمله پروانه برگ خوار بلوط و سوسك چوبخوار فراهم كند.
علی محمدی مقدم با بیان اینكه یك میلیون و 450 هزار هكتار از مساحت این استان اراضی و مراتع طبیعی است، اظهار كرد: بی شك طی سالهای اخیر خشكسالی خسارت های بسیاری بر بدنه منابع طبیعی استان وارد كرده به نحوی كه امروز بخش زیادی از مناطق استان درگیر این چالش است.
وی خاطرنشان كرد: اگرچه خشكسالی به شدت اراضی ملی و طبیعی استان را تهدید می كند اما نباید از عامل انسانی نیز غافل بود، چرا كه قاچاق چوب و ذغال و تخریب جنگلها از سوی مردم بومی و گردشگران نیز نقش موثری در تخریب منابع طبیعی دارد.

**خشك شدن 280 قنات در چهارمحال و بختیاری
مدیر امور آب و خاك جهاد كشاورزی چهارمحال و بختیاری نیز در این میزگرد از پیامدهای خشكسالی بر زمین های زراعی، چشمه ها و قنوات استان گفت.
سیدطاهر نوربخش با بیان اینكه 841 رشته قنات در استان حفر شده است، اظهار كرد: از این تعداد یك سوم قنوات برابر با 280 قنات به طور كامل خشك شده و آبدهی مابقی بین 40 تا 80 درصد كاهش یافته است.
به گفته وی تعدادی از قنات های خشك شده استان قدمت تاریخی دارد و جزو میراث ملی به شمار می رود.
نوربخش با بیان اینكه فعالیت های كشاورزی استان وابستگی شدیدی به آبهای زیرزمینی دارد، گفت: گرچه با بهره گیری از روش های نوین آبیاری تلاش شده تا بحران آب را مدیریت كرد اما با این وجود بخش عمده ای از اراضی زراعی و بخشی از باغات با بحران كم آبی مواجه است.
مدیر امور آب و خاك جهاد كشاورزی چهارمحال و بختیاری تصریح كرد: اثر زیانبار خشكسالی بر محصولات زراعی استان بیشتر بوده و چنانچه خشكسالی در باغات استان نیز گسترش یابد خسارت های جبران ناپذیری بر جنگلها و درختان مثمر استان وارد می شود.
نوربخش، استفاده از روش های نوین آبیاری را مهمترین راهكار كنترل خشكسالی در اراضی استان دانست و گفت: در سالهای اخیر 50 درصد از اراضی آبی استان برابر با 55 هكتار زیرپوشش روش های نوین آبیاری نظیر نواری و قطره ای قرار گرفته است.
وی با بیان اینكه خشكسالی بخش زیادی از مراتع استان را از بین برده است، تصریح كرد: این موضوع تامین علوفه برای دام های استان را با چالش مواجه كرده از همین رو تعداد واحد دام در سطح كاهش یافته و تمركز از پرورش دام سبك به سمت پرورش دام سنگین سوق یافته است.

** بحران فرونشست زمین در دشت های چهارمحال و بختیاری
یك كارشناس مسائل آب نیز در این میزگرد با تشریح وضعیت منابع آبی استان اظهار كرد: در پی خشكسالی های اخیر 50 درصد از منابع آب پایدار خود را از دست داده ایم و این روند با تداوم خشكسالی ها در حال تشدید است.
سید هاشم فاطمی افزود: باید باور كنیم كه در شرایط بسیار سخت و بحرانی از نظر منابع آبی قرار داریم اما با مدیریت صحیح می توان بر بخشی از این مشكلات فائق آمد.
وی تصریح كرد: با توجه به كاهش بارش ها و خالی بودن ذخایر آب زیرزمینی پیش بینی می شود سال آینده بخشی از شهرها و روستاهای استان با جیره بندی آب مواجه شوند.
كارشناس حفاظت و بهره برداری از امور آب شركت آب منطقه ای چهارمحال و بختیاری، تعداد دشت های استان را 11 مورد اعلام كرد و گفت: از این تعداد هشت دشت ممنوعه شده كه از این دشت ها نیز چهار دشت در سال جاری به ممنوعه بحرانی تبدیل شده است.
به گفته وی، رخداد پدیده فرونشست، كاهش حجم مخزن، روند مستمر افت سطح ایستابی و كیفیت نامطلوب آب از مهمترین عوامل بحرانی شدن وضعیت این چهار دشت است.
فاطمی خاطرنشان كرد: دشت های شهركرد، سفید دشت، جوانمردی و بروجن- فرادنبه دشت های ممنوعه بحرانی استان به شمار می رود كه به طور مستمر درگیر فرونشست زمین و افت سطح ایستابی است.
وی، بیشترین فرونشست دشت های استان را مربوط به دشت خانمیرزا دانست و گفت: این دشت هم اكنون با 70 سانتیمتر فرونشست، حاصل برداشت بی رویه آب با 75 میلیون مترمكعب كسری مخزن آب روبرو است.
فاطمی همچنین فرونشست زمین در دشت شهركرد را 56 سانتیمتر اعلام و تصریح كرد: این فرونشست كه از سال 65 شكل گرفته این دشت را با 170 میلیون مترمكعب كسری مخزن و كاهش 16 متری سطح ایستابی مواجه كرده است.
این كارشناس حوزه آب خاطرنشان كرد: دشت سفیددشت نیز با كاهش 23 متری آب و سایر دشت ها از جمله كیار، بروجن - فرادنبه، گندمان- بلداجی، لردگان و مالخلیفه با كسری چند متری مخزن آب روبروست و فرونشست در این دشت ها نیز آغاز شده و درحال پیشروی است.
فاطمی با تاكید بر مدیریت منابع آب در بخش های شرب، كشاورزی و صنعت، افزود: با وجود چالش خشكسالی نباید ناامید بود بلكه باید با همكاری بین بخشی و فرهنگسازی در خصوص مصرف بهینه آب بخشی از این مشكلات را برطرف كرد و در حفظ محیط زیست و منابع طبیعی استان كوشید.

** فرسایش خاك چهارمحال و بختیاری 25 تن در هر هكتار
یك فعال زیست محیطی نیز در این میزگرد، فرسایش خاك را از دیگر عوامل تهدید كننده منابع طبیعی استان برشمرد و گفت: استاندارد جهانی فرسایش خاك بین 5 تا 6 تن در هر هكتار و در كشور بین 15 تا 17 تن در هر هكتار است در حالی كه این رقم در استان بین 20 تا 25 تن در هرهكتار است.
هومان خاكپور افزود: با وقوع خشكسالی های اخیر، كمبود بارش ها و از بین رفتن پوشش گیاهی استان شاهد فرسایش خاك و از بین رفتن مواد مغذی آن هستیم.

** طرح های غیركارشناسی انتقال آب تهدید كننده محیط زیست استان
وی همچنین به طرح های انتقال آب از استان اشاره و تصریح كرد: بی شك با وجود خشكسالی های اخیر در استان و بحران آب در شهرها و روستاها توجیهی برای انتقال آب به استان های دیگر آن هم با روش های غیراصولی كه محیط زیست استان را به شدت به خطر می اندازد، وجود ندارد.
این فعال زیست محیطی تاكید كرد: انتظار می رود متولیان امر اعم از مدیران كلان و استانی و نمایندگان مجلس در تصمیم گیری ها و تدوین قوانین بیش از پیش دغدغه حفظ محیط زیست را داشته باشند.

* نهادهای متولی مبنای عمل را نظرات كارشناسی قرار دهند
یك استاد دانشگاه و محقق حوزه منابع طبیعی، توجه به نظرات كارشناسی و پژوهش های علمی را از مهمترین راهكارهای حفظ محیط زیست در برابر پیامدهای خشكسالی دانست و گفت: هرچند در گذشته با تصمیمات نادرست بخش زیادی از منابع آب زیرزمینی استان به هدر رفت و یا كاركرد عرصه های طبیعی استان تغییر داده شد اما حال كه در شرایط بحرانی قرار داریم ضروری است تا روند نادرست گذشته اصلاح و به نظرات كارشناسی بهای بیشتری داده شود.
حسین جهانبازی، فرهنگسازی را از دیگر راهكارهای حفظ منابع طبیعی دانست و گفت: باید با اطلاع رسانی و ارائه اطلاعات صحیح به مردم آنها را با بحران خشكسالی بیش از پیش آشنا كرد و از ظرفیت مردم برای حفظ منابع آبی و حراست از محیط زیست بهره گرفت.
عضو هیات علمی مركز تحقیقات و آموزش كشاورزی و منابع طبیعی استان ادامه داد: تحقیقات و پژوهش های انجام شده در استان حاكی از آن است كه به شدت محیط زیست و منابع طبیعی استان تحت تاثیر خشكسالی و ریزگردها قرار دارد و چنانچه برای مقابله با این تهدید نسبت به راهكارهای كارشناسی غفلت شود با خسارت های غیرقابل جبرانی مواجه خواهیم شد.
تبدیل چهارمحال و بختیاری به قطب انرژی پاك با بهره گیری از انرژی باد، استفاده از كشت گیاهان دارویی و جنگل كاری اقتصادی به شرط حفظ منابع آب و خاك، توسعه كشت گونه های جنگلی به جای توسعه باغات، بكارگیری روش های آبخیزداری و آبخوان داری، اجرای طرح نكاشت، لحاظ كردن حق آبه تالاب ها و نظارت برآن، استفاده از روش های نوین آبیاری، مسدود كردن چاه ها در دشت های بحرانی، تعدیل فعالیت های دامداری در دشت های بحرانی، توجه به آب مجازی و آب خاكستری، حمایت از شركت های دانش بنیان و طرح های خلاقانه در حفظ محیط زیست، فرهنگسازی و همراه ساختن مردم در طرح های مدیریت منابع آب، اصلاح نگاه به منابع طبیعی و محیط زیست، پرهیز از بخشی نگری و توسعه همكاری های بین بخشی از جمله راهكارهای ارائه شده از سوی كارشناسان و مدیران حاضر در این میزگرد برای مدیریت خشكسالی و مقابله با پیامدهای ناگوار آن مطرح شد.
كارشناس و تهیه میزگرد: خاطره حسین زاده**انتشاردهنده:جهانبخش صفری
7363/6021