عملیات والفجر 8، نصب پرچم بر مناره مسجد فاو و استشمام عطر حرم امام رضا(ع)

روز 20 بهمن 1364 سالروز آغاز رشادت های رزمندگان اسلام در عملیات غرور آفرین «والفجر 8» به دست توانای یگانهای عملیاتی از بسیج، سپاه و ارتش جمهوری اسلامی ایران در جبهه های جنوب است.
طی هشت سال دفاع مقدس رزمندگان اسلام، عملیات‌ها و فداكاری‌های بسیاری انجام دادند كه هر یك به نوبه خود از اهمیت بالایی برخوردار است.
در این میان، عملیات «والفجر 8»از بسیاری جهات با سایر عملیات‌ها تفاوت‌های بارزی داشت، چون انجام آن بر روی كاغذ و به نظر قریب به اتفاق فرماندهان جنگ در جهان غیرممكن به نظر می‌رسید.
عبور از رودخانه،همواره یكی از مشكلات ارتش‌های جهان است اما نیروهای عمل كننده در این عملیات با عبور از رودخانه اروند كه به رودخانه وحشی مشهور است، تعجب دنیا را برانگیختند.
با فتح خرمشهر، دشمن در صحنه رویارویی با رزمندگان ایران، به لاك دفاعی فرو رفت. پیروزی‌هایی كه پس از آن به دست آمد، برتری قدرت ایران را در جبهه‌های جنوب آشكار كرد. این روند تا سال ۱۳۶۴، یعنی شروع حمله ایران به شبه جزیره «فاو» ادامه داشت.
عملیات در اروند، پس از بررسی‌های لازم و استفاده از تجربیات و به كارگیری تدابیر مهم نظامی و اطلاعاتی، انجام شد. این تدابیر در سه بخش مهم، یعنی آموزش، شناسایی و تدارك متمركز بود. آموزش نیروهای ایرانی در یگان‌های مختلف، با روحیه‌های بالا ادامه یافت و تعدادی از گردان‌ها، آموزش‌های تخصصی و ویژه دیدند. به موازات آن، شناسایی منطقه و بررسی همه عوامل دخیل در عملیات، انجام گرفت.
این كار با حساسیت و وسواس زیاد، از سوی فرماندهان دنبال می‌شد. سعی بر آن بود كه دشمن به هیچ‌وجه متوجه كوچكترین حركتی در منطقه نشود زیرا این قطعه از جبهه، برای عراق اهمیت ویژه‌ای داشت. فاو، زمینی است محصور در میان رودخانه اروند، خلیج‌ فارس و خور عبدالله، كه از سمت خشكی به بصره منتهی می‌شود.
انجام عملیات موفق با اهدافی از جمله، « قطع ید دشمن بعثی از دریا و تامین امنیت راه‌های دریایی خلیج‌فارس و دور نمودن آتش دشمن از شهرهای مرزی جمهوری اسلامی ایران، ‌تسخیر پایگاه‌های موشكی و تاسیسات مخابراتی رژیم صهیونیستی بغداد، قطع شریان صدور نفت از طریق اسكله‌های الامیه و الوكر، وارد كردن ضربه اقتصادی و نظامی بر دشمن و در نهایت شكست رویای پوچ ضربه‌ناپذیری او در این منطقه همراه با نمایش قدرت و توان رزمی ظفرمندان لشكر اسلام».

** طرح عملیات
در طرح ریزی مانور عملیات «والفجر 8» دو عامل بسیار موثر بودند:
1- تجارب عملیات بدر در جزایر مجنون
2- پیچیدگی های خاص این عملیات.
برادر محسن رضایی فرمانده وقت سپاه پاسداران در جمع فرماندهان در این باره گفت: در عملیات «والفجر 8» باید كل تجارب جنگ به كار گرفته شود. «جنگ شهری، جنگ در دشت، جنگ در آب».

** وضعیت منطقه عملیاتی
اگر عراق را سرزمینی مثلثی شكل فرض كنیم فاو در منتهی‌الیه ضلع شرقی آن چسبیده به خلیج‌فارس قرار دارد.
مهمترین شهر عراق نزدیك به فاو، بصره است. ضمن آنكه شهرهای ابوالحسیب، زیبر، صفوان و ام‌القصر همگی در این منطقه واقع شده‌اند. وجود شهرهای ایرانی آبادان، خرمشهر و محدوده شلمچه و اروندرود نیز در این منطقه بیش از پیش بر اهمیت آن افزوده است. كشور كویت نیز كمترین فاصله با این منطقه حساس را دارد. همچنین نزدیكی به جزیره بوبیان، هورعبدالله و پایانه‌های نفتی الامیه و الوكر واقع در خلیج‌فارس بر اهمیت و حساسیت آن افزوده است.
عارضه مهم این منطقه رودخانه خروشان اروند است كه از تلاقی دو رودخانه دجله و فرات سرچشمه گرفته و در عرض 400 تا 1600 متر متغیر بوده و از جزر و مدهای بسیار شدیدی برخوردار است.
ساحل شرقی اروندرود در دهانه خلیج‌فارس مكان آرایش و مبداء حركت رزمندگان اسلام جهت انجام عملیات و تحقق فتحی دیگر است. فاو علاوه بر نقش استراتژیك و اهمیت نظامی خود دارای ارزش اقتصادی فراوان در روند ارزش اقتصاد عراق است به طوریكه در جغرافیای منطقه، شهر فاو به عروس بحر معروف است. نخلستان‌های بسیار گسترده خرما، پایگاه‌های عظیم نفت، شاهرگ ارتباطی اسكله‌های الوكر و الامیه و فرآورده‌های بی‌شمار دیگر نظیر حنا و نمك فاو را ارزش استثنایی بخشیده است.
به عبارتی كوتاه می‌توان شهر فاو را شهر خرما، نمك و نفت معرفی كرد. طراحی این عملیات، ابتدا در سال 1361از سوی سردار شهید حسن باقری پس از شناسایی منطقه اروند و فاو، آغاز و بعد از آن در سال 1364، تكمیل و اجرا شد.

** صحنه بروز تمام قابلیت های نظامی در «والفجر 8»
در واقع عملیات فاو، صحنه بروز تمام قابلیت های نظامی، ابتكار عمل و خطر پذیری سپاه پاسداران برای پیشبرد اهداف جمهوری اسلامی بود. در طراحی مانور این عملیات مسایل مهمی وجود داشت كه درباره آنها ساعت ها بحث كارشناسی شد.
اهم این مسایل عبارت بودند از:
1 - بررسی وضعیت جزر و مد آب در زمان های مختلف و در نوبت های متعدد و بررسی تأثیر عوامل مختلف از جمله روز، شب، خورشید و ماه و ساعات مختلف شبانه روز در جزر و مد آب و سرعت آن
2 - بررسی تأثیر جزر و مد آب بر حركت غواصان و قایق ها
3 - هماهنگی عبور غواصان با جزر و مد و تاریكی مطلق هوا، سرمای شدید آب در فصل زمستان و حركت غواص ها در داخل آب در نیمه های شب
4 - بررسی چگونگی عبور غواصان از عرض بیش از یك كیلومتری اروند رود
5 - بررسی چگونگی خط شكنی غواصان و سرپل گیری، پاكسازی خط اول و آماده سازی سالم برای ورود نیروهای موج دوم با همت غواصان
6 - بررسی چگونگی هماهنگی حركت نیروهای موج دوم(قایق سواران) با جریان جزر و مد آب و پر بودن نهرهای آب حاشیه اروند رود برای استفاده قایق ها
7 - بررسی چگونگی حركت نیروهای موج دوم و نحوه پیاده شدن آنها در ساحل دشمن و توسعه سرپل با تلاش آنها
8- تصرف نقاط استراتژی در ساحل دشمن مانند اسكله چهار چراغ، بندر فاو، شهر فاو، و پایگاه های موشكی
9 - تسلط بر سه جاده البحار، استراتژیك فاو- بصره و ام القصر كه در آستانه شهر فاو به یكدیگر نزدیك می شوند
10 - گسترش میدان عملیات به سمت كارخانه نمك
11 - مقابله با حركت دشمن از شمال بصره به جنوب منطقه فاو
12 - تأمین جناح های عملیات در سمت اروند رود و سمت خور عبدالله
13 - تشكیل خط پدافندی در شمال كارخانه نمك

** شرح عملیات با رمز یا زهرا(س)
در ساعت 22و 10 دقیقه روز بیستم بهمن ماه 1364 برادر محسن رضایی فرمانده كل سپاه با قرائت رمز عملیات دستور حمله را صادر كرد.
بسم الله الرحمن الرحیم،لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم،و قاتلوهم حتی لا تكون فتنه
«یا فاطمه الزهرا، یا فاطمه الزهرا، یا فاطمه الزهرا»
یگانهای نیروهای زمینی سپاه پاسداران با پشتیبانی آتش طرح ریزی شده و شلیك هزاران گلوله، در محورهای تعیین شده حمله خود را آغاز و مبادرت به شكستن خط دشمن كردند. عكس العمل های اولیه قوای دشمن از غیر منتظره بودن این حمله حكایت می كرد، چنانكه یكی از فرماندهان یگانهای درگیر دشمن در گزارشی به رده بالاتر خود وضعیت اولیه را چنین اعلام می كند « ایران (دشمن) مانند سیل با قایق نیرو پیاده می كند و باز می گردد اگر چاره ای نكنیم احتمالا می روند ام القصر را بگیرند، وضعیت ما بسیار بد است» و صدام در پاسخ گزارش یاد شده می گوید «مقاوم باشید سه لشكر زرهی می فرستیم و ایرانی ها را شكست می دهیم».
در ادامه عملیات نیروهای خودی پس از درك موقعیت و نحوه گزارش قوای لشكر گارد جمهوری عراق، حمله شبانه ای را از سه محور طراحی كرده اند.
بر اساس این طرح، رزمندگان اسلام در تاریكی شب، هنگامی كه نیروهای لشكر گارد در حال استراحت بودند آرایش مناسبی گرفتند و با غافلگیری به دشمن یورش بردند و به طور همه جانبه لشكر گارد را هدف تهاجم قرار دادند.

** شروع حملات شیمیایی عراق
روز چهارشنبه 23 بهمن، حملات شیمیایی عراق با گازهای اعصاب و به مقدار كمتری با خردل و سیانید به صورت بمباران هوایی آغاز شد و سپس توپخانه عراق نیز در حملات شیمیایی فعال شد.
اگر چه ساعت شروع حملات شیمیایی را برخی گزارش ها 10 صبح ذكر كرده اند، ولی مهمترین بمبارانها حدود ساعت 5 بعد از ظهر انجام شد كه یكی از طولانی ترین بمبارانهای شیمیایی در تاریخ جنگ بود.
حدود 32 فروند هواپیما به صورت گروه های كوچك و هماهنگ منطقه را به مدت یك ساعت مورد بمباران شیمیایی قرار دادند. پس از گذشت مدت كوتاهی، غلظت سموم شیمیایی و خصوصا گازهای اعصاب در منطقه بالا رفت. بعضی از رزمندگان به دلیل نزدیكی به محل بمباران توسط تركش بمب های شیمیایی و همچنین بمب های عادی زخمی شدند و از این راه سموم وارد بدنشان شد.
در زمان حمله شیمیایی نسیم ملایمی می وزید و درجه حرارت 20 درجه سانتیگراد بود و با توجه به پوشش گیاهی مناطق بمباران شده، پایداری عوامل شیمیایی افزایش یافته بود. گلوله باران های شیمیایی با توپ خردل در روزهای بعد نیز باعث تداوم آلودگی محیط شد. عراقی ها علاوه بر هواپیما در مواردی نیز از هلی كوپتر جهت پرتاپ سلاح شیمیایی استفاده كردند. در صبح و بعد از ظهر 24 بهمن ماه، علاوه بر فاو منطقه آبادان نیز هدف دو حمله سنگین شیمیایی قرار گرفت كه طی آن 20 نفر از رزمندگان به شهادت رسیدند .
تعداد مصدومین شیمیایی عملیات فاو كه در روز اول 2500 نفر اعلام شده بود طی دو روز بعد (با توجه به پایداری گاز خردل) تا 8500 نفر افزایش یافت.
تعداد زیادی از مصدومین شیمیایی به اورژانس شیمیایی حضرت فاطمه (س) در نزدیكی بیمارستان صحرایی منتقل شدند.
سیستم ویژه درمان مصدومین شیمیایی در عملیات فاو با حدود 11 اورژانس صحرایی، یك اورژانس مركزی و تعدادی سالن بزرگ نقاهتگاهی در منطقه جنوب به مدت حدود 3ماه به شدت فعال بود.
در شهرهای پشت جبهه و خصوصا تهران بسیاری از بیمارستان ها پذیرای مصدومین متوسط و وخیم گاز خردل بودند. هماهنگی از اورژانسهای خط مقدم تا بیمارستانهای پشت جبهه به قدری چشمگیر بود كه مورد تحسین متخصصین تیم سازمان ملل متحد قرار گرفت.

** هدف ایران، تصرف مناطق استراتژیك در «والفجر 8»
در عملیات «والفجر 8» دو هدف تأثیرگذار در موازنه جنگ یعنی تصرف منطقه استراتژیك و انهدام قوای دشمن در حد بالایی به نفع جمهوری اسلامی ایران تحقق یافت ، توانایی و قابلیت سپاه در طراحی و اجرای عملیات گسترده در این ابعاد به صورت مستقل شگفت انگیز بود و برای بسیاری از كارشناسان باوركردنی نبود.
درعملیات والفجر هشت، نزدیك به 800 كیلومتر مربع از خاك عراق آزاد و تلفات و خسارات سنگینی بر دشمن وارد شد.
عراق در جریان این عملیات، بیش از 50 هزار تن كشته زخمی و اسیر بر جای گذاشت. در میان كشته‌شدگان، یك فرمانده لشكر و 5 فرمانده تیپ، همچنین 2105 تن از افراد دشمن اسیر شدند و در میان اسیران، چندین سرهنگ، خلبان هواپیما و چرخبال و تعدادی درجه دار وجود داشت و در مجموع، 10 تیپ پیاده كماندویی و نیروی مخصوص و 2 تیپ زرهی، 4 گردان ضد هوایی، 10 گردان جیش الشعبی و 5‌ گردان توپخانه دشمن منهدم شد.
در جریان عملیات «والفجر 8» (فاو) همچنین بیش از 50 فروند هواپیما و چرخبال، صدها دستگاه تانك، نفر بر و خودرو نظامی، توپ صحرایی، توپ ضدهوایی و ناوچه موشك انداز منهدم شد و دهها دستگاه تانك و نفربر، 180 دستگاه خودرو، 20 عراده توپ صحرایی، 120 عراده توپ ضدهوایی، 3 دستگاه رادار موشك و 34 دستگاه مهندسی از میان تجهیزات ارتش عراق به غنیمت قوای ایران درآمد.

** نبرد 75 روزه در فاو
در فرایند بیش از 75 روز نبرد گسترده كه صحنه واقعی رویارویی نیروی نظامی و ماشین جنگی حزب بعث عراق با توان قوای ایرانی بود، ایران بر سواحل شمالی خورعبدالله در شبه جزیزه فاو (شهر فاطمیه) مسلط و راه ورود عراق به خلیج فارس بسته شد.
در واقع با فتح فاو و ظهور توانای سپاه در طرح ریزی فرماندهی، اجرا و پشتیبانی و پدافند فعال به مدت 78 روز حیات جدید سپاه آغاز شد.
نتایج حاصل از فتح فاو به تثبیت قرارداد 1957 الجزایر انجامید. با تكیه بر این منطقه تصرف شده امكان ادامه جنگ و بعدها رویارویی با امریكا در خلیج فارس نیز فراهم شد.

** خاطرات سردار مرتضی قربانی فرمانده فاتح فاو
بیستم بهمن سال 1364 برادر محسن رضایی فرمانده وقت سپاه پاسداران، نامه ای به برادر مرتضی قربانی فرمانده لشكر 25 كربلا می نویسد و به همراه آن پرچم عطرآگین گنبد حرم حضرت ثامن الحجج علی ابن موسی الرضا(ع) را برای وی می فرستد تا پس از پیروزی بر مناره ی مسجد شهر فاو نصب كند.
سردار پاسدار مرتضی قربانی در بیان چگونگی فتح بندر استراتژیك فاو گفت: سال 64 فرمانده كل سپاه، طراحی و برنامه ریزی عملیات جامع «والفجر 8» را در دستور كار سپاه قرار داد و اینجانب و تنی چند از فرماندهان یگان ها، با توكل برخداوند و توسل به حضرت زهرا(س) برای عملیات در منطقه عمومی فاو و تصرف شهر بندری فاو و پایگاه های موشكی آن اعلام آمادگی كردیم و بهترین شناسایی ها و بهترین برنامه ریزی برای آموزش نیروها، استفاده از آتش موثر و تداركات لازم را انجام و بالغ بر چهارماه اقدامات موثر برای آمادگی منطقه قبل از عملیات را انجام دادیم.
مشاور رئیس ستاد كل نیروهای مسلح در امور حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس افزود: با توكل به خدا، همه كارها، عاشقانه پیش می رفت. قرار ما با فرمانده كل سپاه، برادر محسن رضایی، رمز عملیات، یا فاطمه الزهرا(س) بود.
«شامگاه 20 بهمن سال 64 ستون های غواص به اروند خروشان وارد شدند. فاصله بالغ بر دو كیلومتر بود كه باید طی می شد. بیش از سه هزار نفر غواص و بعضا برادران قایقران در نهرها و اروند بودند. ناگهان صدای مهیب شلیك ادوات عراقی ها، در طول 15 كیلومتر در عرض رودخانه شروع شد. نفس ها در سینه حبس شده بود. سنگر من كنار اروند بود. گزارش صحنه تیراندازی را از طریق تلفنِ باسیم به آقا محسن دادم و كسب تكلیف كردم.
آقا محسن گفت: هیچ حركتی خارج از برنامه تنظیمی انجام نشود. رزمندگان، فقط ماموریت خود را انجام دهند و لاغیر. صبر داشته باشید. 12 دقیقه غرش تیربار ضدهوایی دوشكا، 106، تانك، رودخانه خروشان اروند و زمزمه یا فاطمه الزهرا(س)».
در همین اثنا گفتند برادر مرتضی، پیك قرارگاه آمده، با شما كار دارد. نامه ای به كلی سری آورده بود كه رویش نوشته بود: «برادر مرتضی قربانی، شخصا ملاحظه شود». یك بسته بزرگ هم همراهش بود. نامه را باز كردم. با بسم الله بود و دستخط زیبا. آرم فرماندهی كل سپاه و امضای برادر محسن رضایی و داخل بسته، پرچم گنبد حضرت علی بن موسی الرضا(ع). پرچم را از پلاستیك خارج كردم. عطر حرم امام هشتم(ع)، مشام همه حاضرین در سنگر فرماندهی را گرفت. نوشته طلایی «السلام علیك یا علی بن موسی الرضا» اشك را از دیدگان همه جاری كرد و همه آن دلهره ها، به امید، شجاعت و استقامت تبدیل شد.
تماس گرفتم، غواص ها وسط رودخانه بودند. مطمئن شدم، خدا ملائكه خود كه در قرآن به مجاهدین فی سبیل الله قول می دهد را فرستاده است.
كم كم لحظات قرائت رمز رسید. تمام واحدها با بی سیم كنترل شدند. همه گوش به فرمان و یا الله گویان. ساعت 22 و 20 دقیقه فرا رسید.
نیروهای همه لشكرها آماده حمله شدند. برادران شریعتی، رئوفی، قاسم سلیمانی، خرازی، اسدی، احمد كاظمی، قالیباف، علی زاهدی، كوثری، غلامرضا جعفری و ... آماده رمز شدند.
نیروهای غواص هم، با هم رسیدند. آقا محسن از پشت بی سیم رمز را با صدای رسا ابلاغ كرد: لاحول و لا قوه الا با الله العلی العظیم، یا فاطمه الزهرا، یا فاطمه الزهرا، یا فاطمه الزهرا. قاسم، مرتضی، اسدی، رئوفی، قالیباف، كاظمی، خرازی، زاهدی، كوثری، غلامرضا جعفری و واحدهای پشتیبانی، یك به یك گفتیم: «گرفتم».
اینجانب، به نوبه خود، پس از دریافت فرمان حمله، آن را به فرماندهان گردان ها، گروهان های غواص لشكر 25 كربلا (مازندران) و كلیه گردان های پشتیبانی و خط شكن، ادوات، پدافند، زرهی لشكر قهرمان 25 كربلا ، ابلاغ كردم.
همه برنامه ها به خوبی جلو می رفت، الحاق با لشكر 31 عاشورا و 7 ولیعصر(عج) انجام شد. منطقه بسیار وسیع و موانع دشمن، فراوان بود. ساعت چهار بعد از نیمه شب، روز 21 بهمن سال 64 با قایق و بی سیم و پرسنل اطلاعات و عملیات و پیك های قهرمان لشكر ویژه 25 كربلا، از اروند كه در حال جزر و پر تلاطم بود عبور كرده و وارد خاك عراق و شهر فاو شدیم.
زمین را سجده كردم و شكر خدا را به جای آوردم. همه عزیزانِ همراه و رزمنده ها نیز سجده كردند. برادر كاظم حسینی مسوول مخابرات لشكر را فراخواندم و گفتم: دستور آقا محسن، نصب پرچم بر بالاترین مناره فاو است. پرچم را آماده كن.
با خودروهای عراقی كه غنیمت گرفته شده بود، تمام مناطق درگیری را سركشی كردم. بعد از عبور لشكر 17 و لشكر 27 و رسیدن به جاده ام القصر، دستور حركت به پایگاه اصلی موشكی عراق جنب خور عبدالله داده شد. برادران به فرماندهی بهنام شریعتی حركت كردند، تمام توجه اینجانب و برادران لشكر 25 كربلا، الحاق و پاكسازی، رسیدن به پایگاه موشكی رژیم بعث بود و ساعت 9 صبح بود كه پرچم نورانی گنبد حرم امام هشتم(ع) را به مسجد شیعیان فاو بردم.
صدای شلیك توپخانه و ادوات و درگیری های پراكنده در شهر به گوش می رسید.
هواپیماهای عراقی با شدت بمباران را شروع كردند. به عظمت خداوند و 14 معصوم و با یاد حضرت امام خمینی و شهدای عزیز انقلاب و دفاع مقدس و رزمندگان سپاهی، ارتشی، جهاد و ملت قهرمان ایران اسلامی، پرچم را بر بالای مناره مسجد شهرفاو به اهتزاز درآوردیم.
سرلشكر محسن رضایی در بیان خاطرات خود در عملیات «والفجر 8» گفته است:
«در سال های دفاع مقدس ما باید تكیه گاههای معنوی را بیشتر و ثبات قدم هایمان را بالاتر می بردیم. در عملیات فاو به ذهنم آمد كه از حضرت رضا(ع) كمك بگیریم. بنابراین از خط مقدم با (مرحوم) آیت الله طبسی در آستان قدس، تماس تلفنی گرفتم و از ایشان خواستم هر چه سریع تر پرچم مقدس گنبد حرم حضرت امام رضا(ع) به خط مقدم ارسال فرمایند. همینطور هم شد. پرچم را برای ما آوردند. من هم نامه ای نوشتم و برای برادر مرتضی قربانی كه فرمانده لشكر 25 كربلا بود، فرستادم. به برادر قربانی گفتم: تا قبل از ظهر باید این پرچم روی بلند ترین مناره مسجد فاو نصب شود. (همان مسجد معروفی كه كنار اروند است.) این كار را انجام دهید تا ظهر كه بقیه نیروها می رسند بالای سرشان، پرچم گنبد امام رضا (ع) باشد،تا با این كار، رزمندگان، نیروی مضاعفی پیدا كنند كه در مقابل سختی و خستگی، انرژی بگیرند و مقاومت كنند. لشكر 25 كربلا زودتر از سایر یگان ها توانست خط را بشكند و طبق دستور، پرچم را بالای مناره مسجد نصب كردند.
من در بی سیم به بچه ها می گفتم: پرچم امام رضا(ع) بالای سرتان است، نگاه كنید و با استمداد از حضرت ایشان به اهدافتان برسید. این لحظات، از بهترین لحظه های عملیات والفجر 8 بود.»

** بازتاب عملیات ایران در گزارش رسانه‌های خارجی
- خبرگزاری فرانسه: امام خمینی تمام قدرت خود را برای جنگ به كار گرفته است.
- شبكه دوم تلویزیون آلمان: تهران به تهدید‌های خود عمل كرد و جنگ وارد مرحله جدید شد.
- معاون وزیر خارجه انگلیس: عراق از سلاح‌‌های شیمیایی استفاده كرده است و تسهیلات كاملی برای تولید صدها تن گاز خردل و اعصاب (تابون) دارد.
- بی.بی.سی: ایرانیان احساس می‌كنند اگر نتوانند در این سال جنگ را خاتمه دهند، هیچ‌وقت نخواهد توانست.
- گاردین: كاهش قیمت نفت، طرز فكر رهبران ایران را دگرگون كرده است.
- مجله ساوت به نقل از فرمانده وقت سپاه: ایران تاكنون فقط 2 درصد نیروی انسانی و كمتر از 8 درصد توان اقتصادی را به خدمت جنگ گرفته است.
اجتمام ** 1095 ** گزارش: رضا رضائی مجد * انتشار: امید غیاثوند