این قنات شاهكاری از پیوند هنر، دانش، تكنولوژی و مدیریت منابع آب است كه مهمترین شاخصه آن عمق مادر چاه، تكنولوژی حفر قنات و نیز شیوه بهره برداری آب از آن می باشد كه آن را به یكی از جاذبه های تاریخی و مهندسی جهان تبدیل كرده است.
قنات قصبه بنای تاریخی، گردشگری و مفید برای كشاورزی است كه در سال 1379 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره 2963 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
این قنات از 2 رشته اصلی و 6 شاخه فرعی تشكیل شده و مادر چاه آن در دامنه شمالی سیاه كوه و مظهر كنونی قنات در جنوب محله معروف به قصبه شهر (كوی شرقی) قرار دارد.
طول این قنات بیش از 33 كیلومتر است و عمق مادرچاه اصلی در انتهای رشته 'دولاب نو' با توجه به شیب زمین حدود 300 متر و میزان آبدهی آن بیش از 130 لیتر در ثانیه است.
از جمله تدابیر به كار رفته در معماری این قنات تعدد چاه های آن می باشد كه به بیش از 470 حلقه می رسد.
تعدد چاه ها سبب پیشگیری از كور شدن چاه ها توسط دشمنان هنگام حمله و همچنین كاهش وزن طناب در زمان حفر و تخلیه چاه ها شده است.
از دیگر موارد آن می توان به 2 شاخه شدن در فاصله 683 متری كانال اصلی و سپس 6 شاخه شدن كانال ها به دلیل پیشگیری از ریزش احتمالی و قطع جریان آب اشاره كرد.
قنات قصبه به عنوان تنها نامزد ثبت جهانی منطقه هم اكنون با بازگشایی 500 متر اولیه برای بازدید گردشگران آماده شده و مابقی مسیر آن نیازمند مستحكم سازی و ایجاد امكانات رفاهی است.
60 درصد چاه های قنات مسدود است و 40 درصد آنها با آبدهی 150 لیتر در ثانیه باقی مانده است.
ناصر خسرو در سفرنامه خود سخن از قناتی پر آب می آورد با 700 گز عمق و چهار فرسنگ طول، این قنات قناتی نیست جز قنات قصبه گناباد كه با 2500 سال قدمت قدیمی ترین و پر آب ترین قنات جهان با عمیق ترین مادر چاه جهان به عمق 300 متر است.
مادر چاه قنات قصبه با آبدهی بیش از 130 لیتر در ثانیه واقع در دامنه های شمالی سیاه كوه با كانالی به طول 33 كیلومتر متشكل از هفت كانال متصل به هم تا مظهر قنات واقع در جنوب محله معروف به قصبه شهر یك شاهكار ساخته دست بشر می باشد و نمادی از توانایی انسان در سازگاری با محیط است.
این اثر تاریخی یكی از مهمترین جاذبه های گردشگری منطقه است كه با بررسی باستان شناسان داخلی و یافته های سفالین پراكنده در داخل قنات، قدمت آن به دوره هخامنشی تخمین زده شده و با تلاش مسئولان در فهرست موقت یونسكو به عنوان یك اثر تاریخی جهانی ثبت شده است و پرونده ثبت نهایی آن در حال تكمیل می باشد.
در مطالعات و بررسی های میدانی مسیر قنات و پیمایش در سطح آن می توان قطعه سفال هایی را كنار خاك ریز دهانه چاه ها مشاهده كرد كه تنها مدرك و سند برای تشخیص زمان احتمالی حفر قنات یا لایروبی آن محسوب می شود.
بر اساس سفال های قرن چهارم و نهم هجری كه در كناره برخی چاه های فرعی قنات قصبه گناباد مشاهده شده، احتمال دارد شاخه اصلی قنات به طول 6403 متر ابتدا در امتداد شمال به جنوب حفر شده و در دوره های بعد به مقتضای نیاز شاخه های فرعی در جهت جنوب غربی از شاخه های اصلی جدا شده باشد.
با توجه به سفال های جمع آوری شده كه قابل مقایسه با سفال های دوران هخامنشی است احتمال دارد ایجاد قنات گناباد مقدم بر وجود آن شهر یا تشكیل اجتماعی در آن منطقه باشد زیرا در عرصه بیابانی گناباد جز قنات كه آب را از سفره های زیرزمینی در عمق صدها متر به سطح زمین انتقال می دهد منابع آب دیگری اعم از چشمه و رودخانه دائمی وجود ندارد و بدیهی است كه لازمه یكجانشینی، وجود منبع مطمئن تامین آب است.
اما ایجاد و حفر یك قنات به عظمت قنات قصبه نیاز به نیروی انسانی ماهر، منابع مالی و ساختار اجتماعی و سیاسی معین است، حال كدام قنوات قبل از قنات قصبه وجود داشته است یك سوال اساسی باستان شناسی است.
می توان اینگونه تصور كرد كه با حفر قنات قصبه و رسیدن آب آن به گناباد، این شهر رونقی دیگر گرفته و توسعه و رشد آن شتاب یافته است.
با این فرض می توان پذیرفت كه قنات گناباد از پیشینه كهن تری نسبت به شهر گناباد برخوردار است.
نخستین كسی كه توصیف به نسبت مفصل از قنات گناباد آورده، ناصر خسرو قبادیانی است كه در سال 444 هجری از شهر تون عازم گناباد بوده و در سفرنامه خود نوشته است: 'چون از شهر تون برفتیم آن مرد گیلكی مرا حكایت كرد كه وقتی ما از تون به گناباد می رفتیم دزدان به بیرون آمدند و بر ما غلبه كردند، چند نفر از بیم خود را در چاه كاریز افكندند. بعد از آن جماعت یكی را پدری مشفق بود و یكی را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بیرون آورد، چندان ریسمان و رسن كه آن جماعت داشته حاضر كردند و مردم بسیار آمدند، هفتصد گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسید، رسن در آن پسر بست و او را مرده بیرون كشیدند و آن مرد چون مرده بیرون آمد گفت آبی عظیم در این كاریز روانست و آن كاریز چهار فرسنگ می رود.'
به نظر می رسد حكایتی كه ناصر خسرو در سفرنامه خود آورده مبدا اظهار نظرهای بعدی در باره قنات گناباد باشد.
حمدالله مستوفی نیز در سال 740 هجری قمری با استفاده از روایت ناصر خسرو در باره این قنات نوشته است: 'چهار فرسنگ درازای كاریز است و چاه آن تخمینی هفتصد گز باشد و چند موضع می باشد و مجموع را آب از كاریز و بیشتر كاریز ها از طرف جنوب به شمال می رود.'
7496 / 6053
مشهد- ایرنا- قنات قصبه گناباد با قدمت 2500 سال قدیمی ترین قنات كشور كه در فهرست جهانی یونسكو به ثبت رسیده سالانه میزبان هزاران گردشگر داخلی و خارجی است.
