آثار عطار نیشابوری، آینه تمام نما از معناگرایی عرفانی

تمدن و فرهنگ غنی ایران بستر پرورش و شكوفایی فرهیختگان و ادیبانی برجسته است كه هر كدام نقشی تاثیرگذار در رشد و تعالی علمی و فرهنگی این دیار كهن و جهان داشته اند. عطار نیشابوری عارف و شاعر نامدار ایرانی نیز یكی از مفاخر شعر و ادب فارسی به شمار می رود كه در كدكن نیشابور دیده به جهان گشود و همچون پدرش به پیشه عطاری روی آورد اما پس از مدتی به واسطه تحول روحی به سیر، سلوك و عرفان تمایل یافت و اینگونه شاعر و عارفی بنام در تاریخ این مرز وبوم شد.

عطار نیشابوری با اندیشه پویای خویش، غزل های عرفانی را بدون پایبندی به هرگونه صنعت ادبی سرود و با بهره بردن از تمثیل ها و حكایت های گوناگون، ادبیاتی نمادین را بنا نهاد كه در آن با مطالبی ساده، ارزش های عرفانی را برای مخاطبان خویش بازگو می كرد.

این غزلسرای بزرگ ایرانی در پی یافتن حقیقت، هفت وادی عشق را پشت سر گذاشت و با وارد ساختن مفاهیم جدید به عرصه ادبیات، مسیر حق را به مردم آن عصر باز نمایاند و این گونه پس از عمری تلاش در وادی شعر و ادب در هنگامه حمله مغولان به نیشابور كشته شد و به دیار حق شتافت.

در همین راستا پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا با «محمد اسماعیل شفیع پور فومنی» استاد ادبیات فارسی، زبان شناسی و مبانی هنر در دانشگاه علامه طباطبایی و دانشگاه سوره گفت وگویی را انجام داده است كه در ادامه می خوانیم.

** منطق الطیر؛ برجسته‌ترین اثر، عطار نیشابوری
منطق الطیر را به عنوان برجسته‌ترین اثر عطار نیشابوری می توان نام برد. اسرار نامه، الهی نامه، حیدرنامه و مصیبت نامه از دیگر نوشته های این شاعر پرآوازه است. عطار نیشابوری را باید از سروده ها، غزلیات و رباعیاتش شناخت. به طور تقریبی بیشتر غزلیات وی عرفانی هستند و به لحاظ سبك شناسی، در شعرهایش سه نوع سبك عاشقانه، عرفانی و قلندرانه وجود دارد و برای دریافتن مفهوم آنها می‌بایست كه به تاریخ ادبیات این دوره پرداخته شود.

موتور محركه در سبك های ادبی، مسایل و حوادث تاریخی و اجتماعی آن عصر است و سبك های شعری ایران را برپایه رویدادهای تاریخی باید به چهار دسته خراسانی، عراقی، هندی و سبك دوره بازگشت تقسیم كرد. در سبك عراقی به دلیل حمله مغولان و آزرده خاطر شدن ایرانیان از این یورش، مردم به شنیدن سخنان آرام بخش، عرفانی و امور اخروی نیاز بیشتری احساس می كنند و همین امر بر نوع گویش و سبك تاثیر می گذارد، از طرفی دیگر سروده های شاعران سده 6، مسایل شرعی و عرفانی را دربرمی گیرد. سنایی، خاقانی و نظامی از جمله مشهورترین شاعرانی به شمار می روند كه شعرهای اخلاقی و معنوی سروده و به مرور زمان این شعرها رنگ عرفانی به خود گرفته اند و به یكباره از دنیا و مادیات فاصله می‌گیرند. شعرهای عرفانی و تصوف در این دوره فزونی می یابد این سبك از سنایی شروع شد و سپس به ترتیب در سروده های اوحدی، عطار نیشابوری و مولانا دیده می شود.

** اشعار عطار نیشابوری، آینه ای تمام نما از شعر قلندرانه
شعر قلندرانه، جزیی از شعر غزل عرفانی به شمار می رود و به معنای بیان ضد ارزش های دنیوی و به دنبال بدنامی رفتن است و شاعر در این گونه ادبیات، ظواهر شریعت را به هیچ می انگارد و این شعر باور صوفیان ملامتگر را دربرمی گیرد، صوفیان ملامتگر درسده پنجم و ششم به منظور مخالفت با رواج مدح سرایی، ریاكاری و ظاهرسازی ها به دلیل استیلای مغولان و زوال خوارزمشاهیان سنت ملامتیان را بنا نهادند كه بعدها این سنت ها به فرقه ای بدل شد. در دوره عطار شعرهای ملامتی و قلندرانه بسیار رواج یافت و آثار این شاعر آینه ای تمام نما از این سبك و دیوان و مجموعه اشعار او شعرهایی در این قالب را در برمی گیرد كه این سبك در زمان عطار به كمال خود می رسد.

**عطار نیشابوری و الهام از سنایی
عطار نیشابوری بیشتر مضامین خود را از سنایی گرفته اما نگاهی به تمامی شاعران پیش از خود نیز داشته است، به عنوان مثال مبانی غزلی وی بی شباهت به غزل های انوری نیست و می توان گفت كه او در شعرهایش از بسیاری شاعران الهام می گیرد.

**خرقه پوشی عطار نیشابوری
عطار نیشابوری كه همچون پدرش به پیشه عطاری مشغول بود در رویارویی با مشكلات و فقر مردم به درویش مسلكان پیوست و خرقه پوشی را از آن دوره آغاز كرد و شاعر معنا شد. پختگی و مفاهیمی كه در شعرهای او دیده می شود نشان از آن دارد كه این شاعر داستان ها را خوب درك كرده است و از ظواهر امر گذشته تا بتواند به این پختگی و كمال برسد. به لحاظ سبك شناسی 2 نكته ظریف كه در دانشگاه ها بر آن تاكید می شود استفاده از تمثیل و نماد در آثار عطار نیشابوری به شمار می رود. او در سروده هایش، معنا را در برابر لفظ قرار می دهد. به كارگیری نماد به معنای كاربرد واژه ها و لفظ های خاص و تمثیل به مفهوم استفاده از داستان است. عطار در كتاب منطق الطیر خود و در داستان هُدهُد و میقات كه به صورت تمثیلی مطرح می شود شخصیت انسان ها را در قالب مرغان بیان می كند و به شخصیت شناسی جامعه می پردازد.

** نماد و تمثیل؛ مقدمه كاربرد كنایه و ایهام در شعر
حمله مغولان در دوره عطار سبب شد تا شعر از حالت لفظ به مدیحه سرایی سقوط كند و با اوج گرفتن شعر معنا و ورود سمبل و تمثیل به ادبیات كه تاكتیكی بیانی به شمار می رفت، معانی حفظ شدند چراكه اگر حقیقت را به صورت آشكار بیان می شد، شاعران در معرض خطر قرار می گرفتند كه این امر خود نوعی حفاظت از معانی و مضامین نغز ایرانی بود و این امر مقدمه ای بر استفاده از كنایه و ایهام به خصوص در آثار حافظ شد و وی با خلاقیت بیشتر، تلاش داشت تا از طریق شبیه سازی تمثیل گونه و سمبلیك به الفاظ عمق و معنا ببخشد و بدین وسیله شاعران می توانستند با پنهان كردن و گویش رمزآلود، معانی شعرها را حفظ كنند. بنابراین با افزایش اختناق در جامعه، ادبیات پیچیده‌تر شد. به همین دلیل سبك عراقی از این نظر بسیار پیچیده و دارای عمق است.

رسانه های مختلف از جمله صدا و سیما در ارتباط با شناخت و كاربرد، سبك های ادبی كوتاهی كرده اند در حالی كه اهالی رسانه با استفاده از این آثار قادر خواهند بود به واژه ها عمق ببخشند و با كاربرد تمثیل و سمبل و با آزادی عمل به نقد و بررسی اتفاق های اجتماعی دنیا و جهان بپردازند. اینك خیلی از الفاظ و نوشته ها عمق ندارد و به همین علت مانا نیستند.

*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم** 2059**2002*9131
ایرنا پژوهش، كانالی برای انعكاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearch همراه شوید.