ایران در سه دهه گذشته تحولات چشمگیر جمعیتی را تجربه كرده است، تحولاتی كه شاید متاثر از برنامه ریزی و تصمیم گیری هایی بود كه جمعیت ایران را دچار تحول كرد، تحولی كه باید در بستر طولانی زمان شكل می گرفت ولی در ایران خیلی سریع اتفاق افتاد.
تحولات جمعیت می تواند منشا چالش های فراوانی برای دولت و كشور قلمداد شود؛ در عین حال، با برنامه ریزی صحیح و به موقع می توان از ساختار و ویژگی های موجود جمعیت برای بهبود وضعیت آینده كشور استفاده كرد.
اگر چه ایران اكنون در شرایط پنجره جمعیتی (جمعیت جوان) قرار دارد و به عنوان فرصتی طلایی باید از آن استفاده شود، اما از هم اكنون باید به فكر پیری جمعیت و زمستان جمعیتی و ورود به میانسالی جمعیت بود باید سیاست های جمعیتی مشخصی داشت تا ضمن استفاده از جمعیت جوان كشور به عنوان یك پنجره و فرصت برای زمان میانسالی جمعیت برنامه ریزی مناسب انجام شود.
زنان در طول دوران باروری خود باید بهطور متوسط 2٫1 فرزند بهدنیا آورند، باروری در ایران نیز همگام با سایر كشورها روند نزولی داشته است. رتبه باروری ایران در بین كشورها بیانگر سرعت روند كاهشی باروری است، در سال 2014 ایران باروری كل 1،8 و رتبه 146 را در بین 224 كشور را داشت در حالی كه در سال 1907 باروری كل 6،4 و رتبه آن زمان ایران 70 بود.
كاهش یك باره میزان موالید از دستاوردهای دنیای مدرن است، اما شاید بتوان گفت كه تغییرات اقتصادی در زندگی خانوارها مهمترین عامل تشویق به نداشتن فرزند باشد.
دلایلی زیادی در كاهش جمعیت دخیل است كه از آن جمله می توان به تاخیر افتادن سن ازدواج، زیاد شدن طلاق، به تعویق افتادن باروری، مسائل آموزشی و تبلیغاتی برای داشتن خانواده كوچك و رفاه بیشتر، افزایش هم خانگی در بین جوانان و گرایش مادی برای نداشتن فرزند از جمله این موارد است.
می توان گفت، یكی از بحران های بسیار مهم كه در سال ها و دهه های آینده، بشر را تهدید می كند، كمبود جمعیت است كه می تواند زمینه ساز مشكلات اقتصادی و اجتماعی شود. تدوین سیاست های های مدرن و جامع جمعیتی و بكارگیری آنها می تواند برای مقابله با پدیده زمستان جمعیتی و كاهش پیامدهای منفی آن موثر باشد.
*به لحاظ رشد جمعیت مشكلی نداریم
محمد جلال عباسی شوازی، رئیس موسسه مطالعات جمعیتی كشور در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: در حال حاضر مشكلی به لحاظ رشد جمعیت نداریم و شاهد رشد 1.3 درصد جمعیت هستیم و به این لحاظ مشكلی نداریم. ساختار سنی جمعیت دارای تعادل و بیشتر مربوط به كسانی است كه در سن فعالیت هستند، اما جمعیت زیر ۱۵ سال كاهش داشته است و جمعیت سالخورده نیز ۶ تا ۷ درصد از كل جمعیت است.
وی خاطرنشان كرد: افرادی كه در سن كار هستند به لحاظ ساختار سنی وضعیت مناسبی دارند كه از آن با عنوان شرایط پنجره جمعیتی یاد می شود، باید بتوان از این موقعیت بهترین استفاده را كرد.
استاد جمعیت شناسی دانشگاه تهران گفت: اگر بخواهیم وضعیت جمعیت را مورد بررسی قرار دهیم باید از جنبه‌های مختلف آن را مورد بررسی قرار داد و شرایط مطلوب جمعیت را با شرایط خوب مردم در برخی موارد مانند رفاه و اشتغال كه در این زمینه ها نیز مشكل داریم یا برخی بیماری‌ها كه در میانسالی است، بررسی كرد.
رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران ادامه داد: در بخش سلامت جمعیت، سن امید به زندگی افزایش و مرگ و میر نوزادان كاهش یافته است بنابراین با تركیب جمعیتی متفاوتی نسبت به گذشته مواجه می شویم و به طور طبیعی به سمت جمعیت سالمندی بیشتر حركت می كنیم.
* بیماری های قلبی و عروقی و تصادفات بالاترین علل مرگ
عباسی شوازی خاطرنشان كرد: بیماری های قلبی و عروقی و سكته ها و همین طور تصادفات بالاترین درصد مرگ و میرها را در كشوربه خود اختصاص داده‌اند ضمن اینكه باید به افزایش امید به زندگی خوشبین باشیم، اما باید ویژگی‌های جمعیت مثل بیماری ها را بهبود ببخشیم و امید به زندگی، توام با سلامت افزایش یابد.
* حفظ سطح جانشینی مستلزم برنامه‌های حمایتی برای خانواده‌هاست
كارشناسان معتقدند یكی از شاخص های موالید میزان باروری كل است و آن به معنای تعداد فرزندانی است كه با یك مادر جایگزین می شوند. اگر این تعداد فرزندانی كه با یك مادر جایگزین می شوند معادل 2.1 باشد تقریبا جمعیت ثابت می ماند یعنی رشد جمعیت صفر است و اگر كمتر باشد رشد جمعیت منفی است و اگر بیشتر باشد رشد جمعیت مثبت است.
رئیس موسسه مطالعات جمعیتی كشور اضافه كرد: سطح باروری كل در كشور كاهش یافته و اكنون به سطح جانشینی رسیده است و حفظ سطح جانشینی مستلزم برنامه‌های حمایتی برای خانواده‌هاست.
وی با اشاره به اینكه در سال‌های اخیر رسیدن به سطح جانشین نگرانی‌هایی را ایجاد كرده بود كه این سطح پایین رفته است و به 1.5 فرزند رسیده است، تصریح كرد: در اطلاعات سرشماری سال ۱۳۹۵ سطح باروری از 1.8 به ۲.۱ افزایش یافته است.
وی گفت: سطح باروری نسبی بالاتر از جانشینی بود و باروری سطح جانشینی عامل مهم سیاست جمعیتی است، اما هنوز به سطح بحران نرسیده است.
استاد جمعیت شناسی دانشگاه تهران در توضیح سطح باروری نسلی گفت: در فاصله ۱۰ ساله زندگی پس از ازدواج ۹۳درصد زنان فرزندان اول خود را به دنیا آورده اند. ۸۵ درصد آنها به فرزند دوم می‌رسند و ۶۰درصد آنها نیز فرزندان سوم خود را به دنیا می آورند.
* الگوی فرزندآوری به دو یا سه فرزند گرایش پیدا كرده است
رئیس انجمن جمعیت شناسی اعلام كرد: بنابراین الگوی فرزند آوری به دو یا سه فرزند گرایش پیدا كرده است در گذشته در دهه ۵۰ و ۶۰ زنان ایرانی بیش از چهار فرزند به دنیا می‌آورند، اما در حال حاضر این الگو به سمت دو فرزند سوق پیدا كرده است.
وی ادامه داد: بر اساس تحقیقات دلایلی مثل مشكلات اقتصادی و اجتماعی و همچنین شرایط مقطعی زندگی افراد، موجب می شود كه فرزند كمتری متولد شود.
* دولت زمینه فرزندآوری ایده‌آل را فراهم كنند
رئیس موسسه مطالعات جمعیتی كشور افزود: پیام سیاست جمعیتی این است كه دولت و مراكز تصمیم گیری باید زمینه و بستر تحقق فرزندآوری ایده‌آل را كه همان ۲.5 فرزند است، فراهم كنند.
* سیاست جمعیتی بودجه لازم را داشته باشد
وی خاطرنشان كرد: سیاست جمعیتی بایستی در زمان خودش اجرا شود. بودجه لازم داشته باشد تا به اهدافش برسد.
عباسی شوازی افزود: اگر سیاست‌های جمعیتی شتاب‌زده باشد و همچنین بودجه نیز نباشد و سیاست های اجرایی درحوزه های مختلف منطقی نباشد برای دستیابی به اهداف جمعیتی مشكل خواهد داشت.
استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران گفت: در سیاست جمعیتی نباید انتظار دستیابی به اهداف را در زمان كم داشت. در كشورهای اروپایی كه سطح باروری بالا دارند از دهه ۷۰ (میلادی) به بعد سیاست‌های افزایشی جمعیت را دنبال كردند و سیاست ارزیابی را به سمت انعطاف تغییر دادند.
رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران گفت: در مجموع سیاست جمعیتی نباید یك روزه و یك ساله باشد و مهمتر اینكه سیاست ها نباید موقت باشد و برنامه ریزی بودجه كافی داشته باشد و همچنین در عین حال برنامه‌ها از تداوم نیز برخوردار باشد.
*سیاست جمعیتی موفق خواسته مردم را مورد توجه قرار می دهد
وی تأكید كرد: زمانی سیاست جمعیتی موفق است كه هم خواسته مردم را مورد توجه قرار دهند و هم بتواند اهداف زوجین را تامین كنند، اگر این سیاست تبیین قانون باشد و مردم، دستگاه ها و دولت با هم هماهنگ نباشد به اهداف خود دست نخواهد یافت.
وی با اشاره به اینكه جمعیت یك مقوله پیچیده است و باید به صورت سیستمی و نهادی به آن توجه شود، گفت: باید به عنوان مثال در افزایش باروری شرایط سیاسی، اجتماعی، بهداشتی و اقتصادی را مورد توجه خاص قرار داد.
رئیس انجمن جمعیت شناسی با بیان اینكه موضوع جمعیت فقط رشد جمعیت نیست، بلكه باید به صورت همه جانبه به آن نگریسته شود، گفت: باید با برنامه ریزی درست، منطقی و مداوم شرایطی را فراهم كرد تا سیاست های ابلاغی جمعیت به اهداف از پیش تعیین شده خود، برسد.
گزارش از ناهید حاجی خانی
اجتمام* 2181 * 3063
تهران- ایرنا- ایران در شرایط پنجره جمعیتی قرار دارد، وضعیتی كه یك فرصت طلایی اما محدود است و با پیر شدن جمعیت به زمستان جمعیتی می رسیم.
