به گزارش ایرنا این آیین ها به فراخور ایام مختلف ماه تغییر می كرد به گونه ای كه در ابتدای حلول ماه و آغاز مهمانی خدا شوق انگیز بود، با رسیدن به ایام شهادت امام علی (ع) و لیالی قدر رنگ غم به خود می گرفت اما در انتهای ماه و در آستانه عید سعید فطر شادمانه تر می شد كه این گزارش به برخی از آن می پردازد.
*پیشواز رمضان
یك پژوهشگر فرهنگ عامه می گوید: مردم چند نسل پیش در خراسان و البته بسیاری از نقاط ایران، قبل از ورود به ماه مبارك رمضان سعی داشتند كه چند روزی را به پیشواز یا استقبال از این ماه بروند یعنی چند روزی قبل از ماه رمضان را روزه بگیرند.
جواد روشندل افزود: این اقدام استحبابی یكی از آداب و رسوم اهالی خراسان رضوی در حول و حوش ماه مبارك رمضان بود كه نشان از جایگاه والای ماه مهمانی خدا در نزد مردمان داشت.
* پاكسازی و زیباسازی مساجد محل
این پژوهشگر فرهنگی گفت: پیش از این و در ایامی نه چندان دور معمولا جلسات و محافل قرآنی در مساجد برگزار می شد كه با فرارسیدن ماه مبارك رمضان این مجالس رونق می یافت كه به همین منظور نظافت و غبارروبی مساجد نیز در آستانه ماه مبارك رمضان صورت می گرفت.
روشندل افزود: معمولا مكتبخانه های قدیم به روش هجنی (ابجد، هوز) تعلیم قرآن می كردند و بسیاری از خانواده ها دوست داشتند كه در كنار فرزندانشان در این محافل شركت كنند.
* شوخوانی (سحرخوانی و مناجات)
روشندل افزود: در گذشته كه امكانات صوتی چندانی وجود نداشت، عمدتا كسانی كه صدای خوش و رسایی داشتند شب های ماه مبارك بر فراز بام و بلندی رفته و در مدح حضرت علی (ع) یا ستایش خداوندگار تحت عنوان مناجات اشعاری را قرائت می كردند.
وی ادامه داد: در آن ایام اگر كسی از شهرها و به خصوص روستاهای خراسان در ماه مبارك رمضان و به هنگام شب گذر می كرد آوازهای خوشی را با این مضامین می شنید كه 'الله منی گناه من چیست بگو؟؛ ناكرده گنه در این جهان كیست بگو؟'
'یارب مكن از لطف پریشان ما را، هر چند كه هست جرم و عصیان ما را؛ ذات تو غنی بوده و ما محتاجیم، محتاج به غیر خود مگردان ما را'.
این پژوهشگر فرهنگ عامه گفت: ترتیب خوانش این اشعار نیز به این گونه بوده است كه یك یا دو ساعت مانده به سحر اشعاری در ستایش و حمد و ثنای پروردگار خوانده می شده كه به آن مناجات خوانی می گفته اند.
روشندل افزود: در آستانه و نزدیكی سحر اما این اشعار تغییر می كرد و موضوع آن مدح و منقبت ائمه اطهار(ع) می شد كه به منزله نزدیك شدن به اذان صبح بود و به آن سحرخوانی می گفتند و در مجموع به هر دوی این خوانشها 'شوخوانی' (شب خوانی)به معنای آواز خواندن در شب می گفتند.
وی ادامه داد: این آیین برای مردم روزه دار كاركرد بیان زمان را هم داشت كما این كه سه نوبت دهل زنی در تعزیه خوانی ها هم برای همین موضوع بوده است و هرچه زمان برگزاری تعزیه نزدیكتر می شده آواز دهل هم تغییر می كرده است.
* چلك زنی
این پژوهشگر فرهنگ عامه گفت: از دیگر رسوم گذشته ماه رمضان در خراسان چلك زنی بوده است و چلك همان پیت های خالی نفت بود كه با نواختن آهنگین بر آن به وسیله دو چوب، صدایی بلند می شد كه مشابه آهنگ طبل در تعزیه بود.
روشندل افزود: چلكزن ها در مسیر كوچه ها و خیابانها رفت و آمد كرده و می نواختند و در واقع این احساس دین و تكلیف وجود داشت كه همسایه های محل و اهالی را برای صرف سحری و ادای نماز صبح بیدار كنند.
وی ادامه داد: چلك زنی یكی دو ساعت مانده به سحرخوانی اجرا می شد و بیشتر، كسانی كه صدایی نداشتند و قادر به سحرخوانی نبودند به این شیوه به همسایگان خود خدمت می كردند كه بعدترها با آمدن ساعت های زنگ دار، تلفن و تلفن همراه این دو آیین به تدریج منسوخ شد.
* اطعام دیگران به ویژه همسایگان و اهالی محل
این محقق فرهنگ مردم گفت: در قدیم اطعام دیگران در ماه رمضان و مهربانی و عطوفت نسبت به هم خیلی مرسوم بود و معمولا در خانواده های خراسانی غذاهای سبكی مثل آش، سوپ و حلوا برای افطار درست می كردند و تا چند منزل اطراف خانه را هم با این غذا اطعام می كردند.
روشندل افزود: اعتقاد مردم بر این بود كه وقتی روزه داری با لقمه ای كه آنها تهیه كرده اند افطار كند، ثواب روزه داری اش به آنها نیز می رسد.
وی ادامه داد: این رسم آرام آرام در برخی از مناطق تغییر شكل داد و به اجتماع هایی از این دست تبدیل شد كه افراد در مسجد یا تكیه محل افطاری را به صورت عمومی تری برای افرادی بیشتر تهیه می كنند.
* قنبرخوانی
یك پژوهشگر آیین های مذهبی در خصوص این آیین كه نوعی از تعزیه در خراسان رضوی است به خبرنگار ایرنا گفت: این نمایش آیینی هر ساله در 21 ماه مبارك رمضان در مناطق جنوبی استان و به خصوص در كاشمر برپا می شود كه آمیزه ای از موسیقی و آواست.
محمد ناصری افزود: در این اجرای این آیین قنبر، غلام وفادار حضرت علی (ع) پس از این كه از شهادت مولای خود مطلع می شود از ابتدای كوچه ای كه منزل امام در آنجا قرار داشته شروع به تعزیه خوانی و عزاداری می كند و پس از رسیدن به در منزل حضرت امام علی (ع) با خشت بر سر خود می كوبد.
وی ادامه داد: قنبر از مظلومیت امام علی (ع) در بین مردم سخن می گوید و نوعی از مرثیه سرایی را شكل می دهد و آن قدر به این مرثیه خوانی ادامه می دهد كه از هوش می رود.
او گفت: بخشی از اشعار آیین قنبرخوانی كاشمر از این قرار است كه 'من غلام علی عمرانم/ قنبر بینوای حیرانم/ مدح شاه زمانه می خوانم/ از علی كامل است ایمانم'.
وی افزود: این پرده چند سالی است كه در تكیه حیدری كاشمر در روز شهادت حضرت علی (ع) برگزار می شود و طرفداران بسیاری نیز دارد و البته پیش ترها در برخی از دیگر شهرستان های جنوب و مركز خراسان رضوی هم اجرا می شده است.
* مراسم تعزیه حضرت امیرالمومنین علی (ع)
پژوهشگر فرهنگ عامه گفت: مردم خراسان در فضای قبل از رسیدن به شبهای قدر، كرامات حضرت امام علی (ع) را در قالب برگزاری مجلس 'فضل و فتاح' بیان می كردند.
جواد روشندل افزود: در این مجالس با روایتهای گوناگونی چون 'شست بستن دیو، مرد قصاب و فضل و فتاح'، پهلوانی و شجاعت و كرامات حضرت امام علی (ع) بیان می شد.
وی ادامه داد: بر اساس این قصه ها و روایات، نسخ تعزیه ای مثل 'داستان هرمز تجار' در مورد كرامات امام رضا (ع) تولید شده بود كه همه ساله اجرا می گشت.
* رعایت آداب میهمانی خداوند
این پژوهشگر مسائل فرهنگی گفت: اعتقاد به ماه رمضان و ضیافت الله در باور و رفتار مردم نهادینه شده بود و رفتارهای آنها در این ماه تغییر می كرد و عموم مردم ملاحظاتی در غیبت و تهمت داشتند و با آغاز این ماه احساس می كردند كه به خدا نزدیكتر می شوند لذا باید آداب مهمانی خدا را به جای آورند.
روشندل افزود: نكته مهم این است كه در روزگار قدیم بافرارسیدن ماه مبارك رمضان كار روزانه مردم تعطیل نمی شد و مثلا كشاورزان بعد از سحری به كار پرداخته و تا ساعت 10 یا 11 صبح كار كشاورزی خود را انجام داده و بعد از آن به استراحت می پرداختند و در عمل تشنگی و گرسنگی مانع از معیشت مردم و كار سخت كشاورزی یا دامداری نمی شد.
1922/5132
مشهد- ایرنا- باورهای دینی در خراسان رضوی از دیرباز به سبب وجود مرقد مطهر امام رضا (ع)، حوزه ها و علمای برجسته دینی در اغلب شهرستان ها تقویت و منجر به خلق آیینها و رسومی برای ادا و حفظ شعائر دینی شده كه از مهمترین جلوه های آن آیین های خاص ماه مبارك رمضان است.
