قلعه های تاریخی اردبیل، گنجینه های در معرض فراموشی

این قلعه ها كه با دیواره های ضخیم ، نقش و نگارهای سنگی و خشتی خود بخشی از تاریخ این سرزمین را به نسل امروزی روایت می كنند مدت هاست كه به حال خود رها شده و در معرض نابودی هستند.
به گفته كارشناسان، قلعه های تاریخی به لحاظ بررسی تاریخ سیاسی و اجتماعی و بویژه معماری دارای اهمیت بسیاری بوده و در صورت توجه ، مرمت و معرفی مناسب می توانند به یكی از جاذبه های اصلی گردشگری استان بدل شوند.
نبود اعتبار ساماندهی و مرمت عاملی است كه مسئولان فرهنگی اردبیل آن را دلیل تخریب و نابودی قلعه های تاریخی استان ذكر كرده و تاكید می كنند كه در صورت تداوم روند فعلی آثار باقی مانده در اثر تخریب و فرسایش از بین خواهند رفت.
قهقهه ، كهنه قلعه ، قلعه دیو، اولتان ، بوینی یوغون از جمله قلعه های مهم تاریخی استان هستند كه تعدادی از آنها در معرض آسیب قرار دارند؛ قلعه خسرو، برج شاطر، قیز قلعه سی، آغچه قلعه، نارین قلعه نیز از قلعه های دیگر منطقه هستند كه یا در سالیان گذشته نابود شده اند و یا قسمت كمی از بقایای آن هنوز باقی مانده است.

** قلعه قهقهه؛ زندان شاهزادگان صفوی
قلعه قهقهه در 85 كیلومتری شمال شرقی شهرستان مشگین شهر در استان اردبیل و در ارتفاع هزار متری در دل كوه بنا شده و بر اساس اسناد تاریخی به دلیل زندانی شدن افراد سیاسی مهم از جمله شاهزادگان صفوی از شهرت بسیاری برخوردار است.
قهقهه با وجود امكانات طبیعی، دژی مستحكم و دست نیافتنی و محلی امن جهت نگهداری خزاین و جواهرات سلطنتی، شورشیان خطرناك و زندانیان سیاسی بوده بطوریكه در زمان جنگ های ایران و عثمانی خزاین شاهان صفوی در آن نگهداری می شد.
اسكندر بیگ مولف كتاب عالم آرای عباسی در توصیف ویژگی های منحصر به فرد این قلعه نوشته است: 'قهقهه قلعه‌ای عالی واقع در قراجه داغ بر فراز قله كوه سنگی است كه ساكنین آن با قلعه فلك‌الافلاك و نگهبانان آن با شب‌زنده‌داران فلك الافلاك همرازند'.
مهمترین ویژگی قلعه قهقهه زندانی كردن امیران و شاهزادگان صفوی بویژه اسماعیل میرزا فرزند شاه طهماسب یكم صفوی یا به عبارت دیگر شاه اسماعیل دوم دومین پسر ارشد شاه طهماسب یكم سلطان قزلباش ها و حتی پادشاهانی از كشورهای دشمن در هنگام جنگ بوده است.
به گفته یكی از كارشناسان باستان شناسی، این قلعه از واحدهای تاسیسات دفاعی، نگهبانی، زندان، مخازن و انبار تشكیل شده و تمامی نكات امنیتی در احداث این قلعه برای نگهداری زندانیان رعایت شده است.
ورودی این قلعه راهرویی با طاق جناقی است كه از سنگ و آجر ساخته شده و از آن به محوطه اصلی قلعه راهی وجود دارد، زندان دژ در منتها الیه قسمت شرقی قلعه واقع شده و راه ورودی آن حفره‌ای طبیعی است كه در دل تخته سنگی عظیم و قطور وجود دارد و با قراردادن سنگی دیگر در مقابل آن، همچون در، زندان را محصور می‌كردند.
در چهار طرف قلعه بریدگی ها و پرتگاه های عمیقی به ارتفاع تقریبی 300 متر وجود دارد و تنها در بخش كوچكی از ضلع غربی بریدگی های كم ارتفاع با شیب ملایم دیده می شود كه به دامنه ها راه پیدا می كند.

** قلعه كهنه
كهنه قلعه در ارتفاع شرقی'دره باغ نوروز' در شهرستان مشگین شهر قرار دارد كه با شیبی تند به رودخانه 'خیاوچای' منتهی می شود.
در كمركش ارتفاع غربی دره باغ نوروز، سنگ نبشته پهلوی ساسانی قرار گرفته است، این قلعه محوطه ای بسیار بزرگ است با چهار دیوار خشتی، گلی و آجری كه بر پایه های سنگی استوار شده است.
این قلعه، كه با پلان مستطیلی شكل بنا شده، دارای سه برج و سه دیوار است كه در سه قسمت آن تأسیساتی حجره مانند، طویله و آخورهای متعدد ساخته شده است. هر حجره برای مردی و اسبی بوده است، در دو قسمت انتهایی قلعه كه به دره خیاوچای مشرف است، نشانه هایی از دو برج كهنه با دیوارهای گلی گلداری كه یادگار زینت های گم شده است وجود دارد.
از بالای دیوار، همه دره در تیررس نگهبانان بوده است، با همه پوسیدگی دیوارها و برج و باروها هنوز ته مانده ای از امنیت یك پناهگاه را می توان در آن احساس كرد، ارتفاع حصار در داخل بیش از چهار متر ولی از خارج بیش از هشت متر است.

** دیو قلعه سی (قلعه دیو)
قلعه دیو كه در زبان محلی آن را دیو قلعه سی می خوانند در شمال شرق مشگین‌شهر، مابین روستاهایی 'قوزلو' و 'كویج' قرار گرفته‌است.
دیو قلعه سی در دامنه كوه سبلان قرار دارد، قلعه با سنگ‌های بزرگی به ‌ابعاد 60 سانتیمتر در دو متر و 10 سانتیمتر به‌شیوه قلعه‌های اورارتوها بدون ملات ساخته ‌شده ‌و دارای طبقات مختلف بوده اما هم اكنون قسمت بزرگی از آن از بین رفته ‌است.

** قلعه اولتان
روستای بزرگی در 3 كیلومتری جنوب شهرستان پارس آباد قرار دارد كه به اولتان مشهور است و این قلعه نیز با همین اسم در 500 متری این روستا در كنار رود ارس قرار دارد.
وضع ظاهری قلعه، ساختمان یك قلعه نظامی را القا می كند، بانی این قلعه اشكانیان بودند، اما به واسطه استحكام و موقعیت مناسب تا قرن دوازدهم هجری مورد استفاده قرار می گرفته است.
در كاوشهای باستان شناختی سفال های متنوع اسلامی از این قلعه به دست آمده است.

**قلعه بوینی یوغون
قلعه 'بوینی یوغون' از سایت موزه های باستان شناسی استان اردبیل است كه تاریخ راز آلود و معماری بی نظیر آن موجب شده به عنوان یكی از آثار شاخص گردشگری این استان مطرح باشد.
بعد از طی 52 كیلومتر از سمت جنوب مركز استان و گذر از شهرستان نیر روستای كورعباسلو نمایان می شود كه در دامنه كوهی كه قلعه بوینی یوغون احداث شده قرار دارد.
قلعه و منطقه باستانی بوینی یوغون در روستای كورعباسلو نیر یكی از مهمترین دژهای این منطقه از قبل از تاریخ اسلام بوده و هم اكنون نشانه هایی از تمدن چهار هزار و 500 ساله پیش از دوران مفرغ تا عصر اشكانی و دوران اسلامی در آن یافت می شود.

**برج تاریخی شاطر
برج تاریخی شاطر در روستای صومعه در 5.8 كیلومتری شهراردبیل واقع شده است. در حوالی برج با فاصله های گوناگون، تپه های باستانی قرار دارد، بیشتر آن ها مربوط به دوره های پیش از اسلام به ویژه دوره اشكانی است.
‏برج از داخل استوانه و از خارج 10 ضلعی با طول اضلاع 2.63 متر است و ازاره ای سنگی به ارتفاع 1.5 متری و مركب از چهار برج سنگ تراش دارد.
بر روی پایه سنگی، جرزهای دو وجهی آجری و در فاصله آن ها قاب سازی های آجری با طرح های مختلف انجام شده است، ورودی برج در ضلع شرقی و در بالای پایه سنگی واقع شده كه پنج یا شش پله در برابر آن قرار داشته است.
از كتیبه و پوشش بنا چیزی بر جا نمانده ‏ولی از شیوه ‏معماری برج و شباهت آن با مقبره چلبی اوغلو در سلطانیه چنین بر می آید كه احتمالأ از بناهای قرن هشتم هجری و دوران حكومت ایلخانیان باشد.

**قیز قلعه سی (قلعه دختر)
یكی از مهمترین استحكامات طبیعی شهرستان نمین 'قیز قلعه سی حور' است كه باستان شناسان قدمت آن را به هزاره اول قبل از میلاد نسبت می دهند. این قلعه در سه كیلومتری جنوب شرقی دهستان حور در بخش ویلكیج جنوبی نمین قرار دارد كه یك قلعه طبیعی بوده و از استحكامات ساخت بشر استفاده اندكی در احداث آن شده است.
قدمت این قلعه به دوران ساسانی رسیده و در عهد ساسانیان از آن استفاده شده است، بطوریكه بنا بر روایات تاریخی در دوران ساسانیان مدخل ورودی قلعه از سمت شرقی آن و روی رودخانه قسمت شرقی قلعه پلی بوده كه ورود و خروج قلعه تنها از روی آن پل امكان پذیر بوده است.

**آغچه قلعه
این قلعه كه از سنگ، خشت، ملات گچ و آهك ساخته شده است، در سینه كش كوه سنگی، حوالی 'چتین دره' و روستای 'قره قیه' شهرستان مشگین شهر قرار دارد.
طول قلعه از فصل مشترك برجهای با حصار 50 متر و قطر برجهای 8.5 متر است، ارتفاع آن حداقل دو متر و حداكثر 3.5 متر است. در داخل قلعه و در سطح كوه و محلهایی كه حفاری شده، سفالینه های منسوب به هزاره اول قبل از میلاد پیدا شده است.

**قلعه خسرو
این قلعه در 30 كیلومتری شمال غرب اردبیل قرار دارد كه با شیوه خشكه چین سنگی با مصالح سنگی بدون استفاده از ملات ساخته شده‌ و به دوره مفرغ جدید 1700 تا 1450 سال پیش از میلاد تعلق دارد.
قلعه باستانی خسرو در عصر مفرغ جدید شكل گرفت و استقرار آن تا عصر آهن 1 (1500 تا 1200 سال پیش از میلاد)، عصر آهن 2 (1200 تا 800 سال پیش از میلاد) و عصر آهن 3 (850 تا 550 سال پیش از میلاد) تداوم داشت.
در اواخر عصر آهن 3 این قلعه كاملا متروك شد و استقرار در آن به قلعه دیگری كه متعلق به دوره هخامنشی است، منتقل شد. این قلعه هخامنشی نیز در حدود 700 متری قلعه خسرو قرار دارد كه در حال حاضر باستان‌شناسان مشغول بررسی روی آن هستند.

**نارین قلعه اردبیل
نارین قلعه اردبیل قلعه مستحكمی بوده كه در داخل شهر اردبیل و در كنار بالیخلو چایی قرار داشته و درسال 1315 تخریب گردیده است.
نارین قلعه كه از قدمت و تاریخ ساخت آن اطلاع دقیقی در دست نیست، دژ حكومتی شهر اردبیل بود و در جنگهای ایران و روس مركز ذخیره لوازم جنگی بشمار می‌رفت.
این قلعه در سال 1315 تخریب شد و بنای قابل توجهی از آن برجای نمانده است. این قلعه محل سكونت حاكم شهر اردبیل بوده و پادگان و زندان شهر نیز در آنجا قرار داشت. از زمان دقیق ساخت آن اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی اختمالا بنای آن به قبل از دوران صفویه باز می‌گردد. این قلعه در زمان فتحعلی شاه قاجار و به دست هیأت نظامی فرانسوی به سرپرستی ژنرال گاردان تحكیم و بازسازی شد.
از این قلعه به عنوان زندان هم استفاده می‌شده است، بسیاری از شاهزادگان و مدعیان پادشاهی قاجار و بعدها تعدادی از مجاهدان راه آزادی ومشروطه خواهان، مانند ستارخان درآن زندانی بوده‌اند.
به گزارش ایرنا ،با وجود اهمیت تاریخی و فرهنگی این قلعه ها به دلیل عدم توجه كافی در سالیان گذشته این بنا ها آسیب های اساسی دیده اند ، تعدادی از آنها نابود و یا در آستانه نابودی قرار گرفته اند و تعدادی نیز در صورت عدم اقدام مرمتی از بین خواهند رفت.

*** ساماندهی قلعه های تاریخی استان اردبیل نیازمند اعتبار است
منصور عالیقدر معاون میراث فرهنگی اداره كل میراث فرهنگی ،صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل در این باره به ایرنا گفت: نبود اعتبارات لازم سبب تاخیر در مرمت قلعه های تاریخی استان شده است.
وی افزود: در چند سال اخیر اقدام موثری برای مرمت قلعه ها صورت نگرفته اما در صورت تامین اعتبار می توان به مرمت و ساماندهی قلعه ها اقدام كرد.
عالیقدر بیان كرد: در بین قلعه های تاریخی استان تنها قلعه های كهنه قلعه و قهقهه مشگین شهر ،بوینی یوغون نیر و قلعه اولتان پارس آباد به صورت جزیی مرمت و بازسازی شده و بقیه مورد پیگیری برای مرمت و بازسازی است .
معاون میراث فرهنگی اداره كل میراث فرهنگی ،صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل ادامه داد: قلعه اولتان در سال های اخیر حصار كشی و دیوار های قلعه قهقهه هم مرمت شده است .
عالیقدر بیان كرد: محوطه قلعه قهقهه درختكاری و حفاظت و نگهداری آن هم انجام شده است.
وی گفت: درباره ساماندهی قلعه بوینی یوغون در سال 95 عملیات اجرایی ساخت پله انجام شده اما به دلیل نبود اعتبارات ساماندهی آن نیمه تمام مانده است.
او گفت: در بین قلعه های استان بیشترین مرمت و بازسازی مربوط به كهنه قلعه است بطوریكه در سال های اخیر مرمت اضطراری دیوار در ضلع شرقی قلعه بطول 5مترمكعب،مرمت اضطراری دیوارآجر خشتی بغل برجك ضلع شمال شرقی به متراژ تقریباً 2 مترمربع،اجرای دیواره سنگی برجك ضلع شرقی سمت بیمارستان قدیمی انجام شده است.
وی افزود: شیب بندی كف قلعه جهت جلوگیری از نفوذ رطوبت برف و باران ، هدایت آب به بیرون توسط لوله های گذاشته شده در سوراخ های تعبیه شده به متراژ تقریباً 40 متر مكعب، شیب بندی كف برجك های ضلع شرقی بوسیله نایلون و ملات گل آهك جهت جلوگیری از نفوذ آب برف و باران به پی برجكها از قسمت داخلی، هدایت آب به بیرون توسط لوله به متراژ تقریباً 15 متر مربع و اجرای دیوارسنگی با ملات گل آهك در قسمت میانی ضلع شمالی كه توسط عوامل انسانی تخریب شده بود به متراژ تقریباً 4.5 متر مكعب از جمله اقدامات انجام گرفته در كهنه قلعه است .
نادر فلاحی كه یه تازگی سرپرست اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل شده است نیز مرمت قلعه های تاریخی را خواست مردم استان دانسته و تاكید كرد كه باید در این زمینه اقدام اساسی صورت گیرد .
مجموعه تاریخی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی به عنوان نگین بناهای باستانی استان ، بقعه شیخ كلخوران متعلق به امین الدین جبرئیل پدر شیخ صفی الدین اسحق جد سلاطین صفوی واقع در روستای كلخوران ، خانه ارشادی ، حمام ملاهادی ، برج شاطر ، پل هفت چشمه ، مجموعه بازار تاریخی و مسجد جمعه از جاذبه های تاریخی و باستانی استان اردبیل هستند.
همچنین مقبره شیخ حیدر ، كاروانسرای قانلی بولاغ ، سنگ نبشته های ساسانی ، قلعه های دیو ، قهقهه و كهنه در مشگین شهر ، قیز قلعه و شاه تپه در گرمی ، حمام سنگی در كوثر ، قلعه بوینی یوغون در نیر ، هفت تپه در خلخال و بناهای باستانی بازمانده از دوره های مختلف در گوشه و كنار این خطه بخشی از تاریخ و فرهنگ این دیار است.
دهكده صخره ای باستانی ویند كلخوران ، تپه های باستانی آناهیتا ، گورستان سنگی پیرازمیان ، كلیسای مریم مقدس ، كاروانسرای شاه عباسی ، شهر یئری ، شیروان دره سی ، عمارت آقازاده اردبیلی ، منطقه گردشگری كپز و ازناو ، منطقه حفاظت شده آق داغ ، ژئوپارك دربند مشكول ، گیلوان ، آبشارهای سردابه ، گورگور ، شورشورنه ، آق بلاغ (سیبیه خانی) ، دیز و نره گر و غارهای تاریخی لاهرود و هفت خانه از دیگر آثار قابل توجه هستند.
همچنین موزه مفاخر دینی ، موزه تخصصی باستان شناسی ، موزه چینی خانه مجموعه شیخ صفی ، موزه مردم شناسی ، موزه صنایع دستی و موزه تاریخ طبیعی اردبیل از دیگر جاذبه هایی است كه گوشه هایی از تاریخ و تمدن این دیار را به نمایش گذاشته است.
/6016 /7110