حافظ شيرازي؛ خالق عاشقانه ها و عارفانه هاي رمزآلود

به گزارش گروه اطلاع رساني ايرنا؛ شاعران، انديشمندان و سخنوران بزرگ ايران زمين، معرف تمدن و فرهنگ اين سرزمين هستند و نام بلند آوازه اين ديار كهن را در كشاكش ها و فراز وفرودهاي زمانه به واسطه آثار و هنرهاي خويش ماندگار ساخته اند. آنچه لسان الغيب را در ميان اين نام آوران ممتاز مي سازد، سخنوري و آفرينش زيبايي هاي لفظي اين شاعر بزرگ است. اشعار حافظ، مضمون هاي اجتماعي و سياسي گوناگوني را دربرمي گيرد. وي در غزل هايش با ستايش از شجاعت به نقد ريا و تزوير مي پردازد و اين غناي مفهومي سبب شده است تا با گذشت سده هاي متمادي، ديوان حافظ همچنان، ماندگار و پايدار بماند.

خواجه شمس‌الدين محمد شيرازي متخلص به حافظ، غزلسراي بزرگ و از شاعران نامدار شعر و ادب پارسي به شمار مي رود. ديوان اشعار او شامل غزليات، قصيده، مثنوي، قطعات و رباعيات زيبا و نغزي است كه در محفل شعردوستان و فرهنگ پژوهان جايگاه ويژه اي دارد.

حافظ كوشيد تا با بهره گيري از الفاظ و اعجاز زباني، انسان را به ارزش هايي فراتر از تمايلات مادي فراخواند و بدين ترتيب به آرمان خويش يعني تعالي بشر جامه عمل بپوشاند.

دايم گل اين بستان شاداب نمي‌ماند
درياب ضعيفان را در وقت توانايي…

فكر خود و راي خود در عالم رندي نيست
كفر است در اين مذهب خودبيني و خودرايي

شيفتگي بي حد حافظ نسبت به آيه هاي قرآن را به وضوح مي توان در ابيات اين شاعر بزرگ مشاهده كرد. وي را در اشعار خويش به ستايش انساني مي پردازد كه به لحاظ فكري و اخلاقي همسو با هدف خلقت حركت مي كند.

عيب رندان مكن ‌اي زاهد پاكيزه سرشت
كه گناه دگران بر تو نخواهند نوشت

من اگر نيكم و گر بد تو برو خود را باش
هر كسي‌ آن دروَد عاقبت كار كه كشت

حافظ با كاربرد دستمايه هايي چون تخيل، عشق، عرفان و فلسفه به خلق شاهكارهايي بزرگ در عرصه زبان و ادبيات پرداخت و هرچند در سخنوري و غزل پردازي پيرو مكتب خاقاني به شمار مي رود اما آنچه كه سبب تمايز غزل هاي وي از خاقاني مي شود، وجود آرايه هاي بديعي و ترفندهاي بياني در آثار او است كه آنها را براي همگان دلنشين و قابل درك مي كند.

سرانجام حافظ شيرازي در 792 هجري قمري چشم از جهان فرو بست و پيكر او در گلگشت مصلي شيراز به خاك سپرده شد. دوستداران ادب و هنر فارسي هر ساله 20 مهر ماه، مراسم بزرگداشت اين شاعر بلندآوازه را در محل آرامگاه اين شاعر نام آور ايراني برگزار مي كنند تا بدين گونه قدردان تلاش هاي وي در راه اعتلاي زبان و ادب فارسي باشند.

پژوهشگر گروه اطلاع رساني ايرنا به مناسبت بزرگداشت حافظ به گفت وگو با «ساره زيرك» عضو هيات علمي دانشگاه آزاد اسلامي پرداخت.

**طرح دغدغه هاي هستي شناسانه؛ راز ماندگاري اشعار حافظ
شعر حافظ در ترازوي سنجش اهل ذوق و فن از باشكوه ترين و زيباترين اشعار ادب پارسي به شمار مي رود و در ميان عام و خاص محبوبيت فراوان دارد. حافظ از بزرگترين شاعران زبان و ادبيات فارسي و نماينده تفكر ايراني سده هشتم محسوب مي شود. او ميراث فكري و زباني سده هاي پيش از خود را با نبوغ اعجازآميز ذهن و زبانش چنان درآميخت كه هنوز هم از سخنش شهد و شكر مي ريزد و كام ايرانيان را شيرين مي سازد. راز ماندگاري و اقبال روزافزون به ديوان اشعار اين شاعر بلند آوازه را مي توان در چند نكته خلاصه كرد:

نخست آن كه بخش مهمي از دغدغه هاي هستي شناسانه، نگراني هاي اجتماعي و شكايت مندي انسان ايراني عصر حافظ شباهت هاي بسياري با ايران امروز دارد. از طرح پرسش هاي فلسفي و نگرش هاي جهان شناختي تا بيان دغدغه ها و معضلات اجتماعي را مي توان در اين ديوان ديد. عجيب آن كه گرچه به ظاهر بسياري از مسايل در دنياي امروز تغيير كرده اما ماهيت اصلي اين امور كماكان ثابت مانده است و حافظ با تيزبيني و دركي عميق و به زيباترين صورت در شعر خود آنها را مطرح مي سازد كه در زمان كنوني نيز براي خوانندگان جذابيت دارد.

دومين نكته آن كه هنر حافظ در ميناكاري الفاظ و اعجاز زباني و نيز در ايهام جلوه اي درخشان يافته است. ايهام به مثابه صنعتي بلاغي كه كلام و لفظ را در دلالت هاي دوگانه و چندگانه به خدمت مي گيرد از هنرهايي به شمار مي رود كه موجب شده تا خواننده معاني چند پهلو، رمز و رازگونه و غني از محتوا را از خلال اشعار حافظ استخراج كند و افزون بر محتوا حظ بلاغي هم نصيبش شود.

** اشعاري برگرفته از جهان بيني و انديشه
ويژگي ديگر ساختار شعر حافظ آن است كه غزل هاي حافظ علاوه بر آن كه از ابتدا تا انتها خطي را دنبال مي كنند كه در عين استقلال نوعي انسجام به آنها مي بخشد، هر بيت نيز استقلال جداگانه اي دارند و اين نكته اي اساسي در زيبايي شناسي شعر و هنر حافظ به شمار مي آيد. خواننده خواه يك غزل بخواند و خواه يك بيت مي تواند لذت شعر را بچشد و درك كند. بنابراين مي توان گفت وفور چند لايه اي معنا سبب مي شود خواننده هميشه پاسخ خود را از خلال شعر حافظ دريابد. بنابراين استقلال بيتي و در عين حال اتحاد ساختاري غزل از توانمندي هاي شعر حافظ است كه اجازه مي دهد خواننده از يك بيت دريافت لازم و منسجم را داشته باشد.

دنياي فكري حافظ تنها نهاني هاي خيال و اوهام صرف نيست و شاعر از فضا، بستر و بافت اجتماعي كه در آن زندگي مي‌كند نيز الهام و ذهنيت و انديشه وي در راستاي جهان نگري او و بستر گفتماني جامعه شكل مي گيرد. بدين گونه در شعر حافظ شاهد ظهور شخصيتي هستيم كه در جايگاهي ممتاز جلوه مي كند و نماينده انسان پاك، عاشق، فرهيخته، پرسشگر و نكته پردازي است كه تعالي را در عشق، پاكي و بيزاري از هر نوع دروغ، فريب و ريا مي بيند و همه پليدي هاي پست مادي را به سخره مي گيرد و با طنزي ظريف و هوشمندانه بر آن مي تازد و همه مي دانيم كه اين شخصيت همان «رند» معروف ديوان حافظ است.

**الگوسازي هاي حافظ و تعالي جامعه
جايگاه رند در متون ادبي سده هاي پنجم و ششم با كاركرد اين لفظ در شعر حافظ تفاوت معنايي آشكاري دارد. رند در شعر حافظ انساني ايده آل به شمار مي رود كه عشق به مبداء كائنات، هستي و انسان را به نمايش مي گذارد. عشق در انديشه حافظ هنري محسوب مي شود كه به سادگي نصيب انسان نمي شود. او عشق را مي ستايد و آن را مقصود كارگاه آفرينش مي داند:

«عاشق شو ار نه روزي كار جهان سر آيد/ ناخوانده نقش مقصود از كارگاه هستي»

از نظر حافظ، فردي كه عاشق نباشد رمز كائنات و راز هستي را درك نكرده است. رند مورد نظر حافظ عاشقي به شمار مي رود كه از ماديات و خواسته دنيوي چشم مي پوشد و دغل بازي، فريبكاري ها، آز و حرص انسان پاي بسته زميني را برنمي تابد و از زنجير تمايلات دنيوي، فارغ و رها است. بنابراين رند در ديوان حافظ 2 كاركرد مبنايي مهم دارد، يكي در ساحت فكري و ديگر در ساحت اجتماعي. از اين رو شناخت رند و ويژگي اين شخصيت كه در برابر رياكار، صوفي و محتسب به نمايش گذاشته شده است، مي تواند عصاره تمام دريافت ها و شناخت ها از ديوان حافظ باشد.

**شخصيت حافظ؛ نهفته در اشعار او
شخصيت حافظ تا حدود زيادي از دريافت اخلاقي او از شخصيت رند تاثير پذيرفته و در واقع چنين باوري را در قالب اين شخصيت و قهرمان جلوه گر ساخته است. تعالي هستي شناختي انسان و به همراه آن ارتقا اجتماعي او را بايد از جمله اهداف و آرمان هاي حافظ در اشعارش دانست. اين ويژگي از جهان بيني حافظ نشات مي گيرد و انتظاري كه حافظ از خواننده خود دارد اين است كه در راستاي تطهير انسان و جامعه انساني تمام تلاش خود را به كار بندد.

حافظ در شعر خود انساني را توصيف مي كند كه دنباله رو جريان فكري، اخلاقي، رفتاري و گفتاري است كه در نهايت و غايت خويش به ساختن جامعه آرماني بايد بينجامد. از اين رو جهان بيني خاص حافظ، گفتماني انسان مدار، غايت طلب و همسو با منظومه آسماني را در ديوانش شكل مي دهد و اين گونه است كه اين گفتمان را همواره در بيت هاي مختلف به هيات هاي گوناگون مي توان ديد.

بيا تا گل بر افشانيم و مي در ساغر اندازيم
فلك راسقف بگشايم و مي در ساغر اندازيم
اگر غم لشكر انگيزد كه خون عاشقان ريزد
من و ساقي به هم تازيم و بنيادش بر اندازيم
شراب ارغواني را گلاب اندر قدح ريزيم
نسيم عطر گردان را شكر در مجمر اندازيم

پژوهشم**2059**2002**9131