اقتباس ادبی؛ مغفول مانده در سینمای امروز ایران

به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا، از جذابترین و دوست داشتنی ترین ایده هایی كه از گذشته تا به امروز در فیلمسازی مورد توجه خالقان آثار و فیلمسازان بوده، ساختن فیلم براساس كتاب، نوشته یا رمان بوده است. در این موارد متن كتاب یا رمان به عنوان مبنایی برای فیلمنامه، به صورتی مو به مو یا نقل به مضمون مورد توجه استفاده قرار می گیرد.
تعداد زیادی از آثار كوچك و بزرگ سینمایی از آغاز شكل گیری صنعت سینما تا به امروز بر اساس و مبنای اقتباس از رمان‌ها، نمایشنامه‌ها، زندگینامه‌ها و سایر كتاب ها نوشته شده اند و این نشان دهنده سهم بزرگی است كه سینما وامدار ادبیات است. در واقع بدون این آثار و اقتباس از آنها وسعت و گسترده آثار سینمایی در ابعادی كه امروز می شناسیم نبود.
ذكر این نكته الزامی است كه ستاره اقبال همه این نویسندگان به یك اندازه نبوده و تحت تاثیر شانس و اقبال و سلیقه دوره اجتماعی و عوامل متعدد دیگری قرار دارد. به صورتی كه برخی در دوره خود مورد اقبال نبوده و دهه ها پس از مرگ مورد توجه و اقبال مردم قرار گرفتند. «فرانتس كافكا»، «امیلی دیكنسون»، «جین آستین»، «سیلویا پلات» و «ادگار آلن پو» جزو برجسته ترین نویسندگان و رمان نویسانی هستند كه به تعبیری در گور به شهرت رسیدند و كتاب ها و نوشته هایشان پس از مرگ مورد توجه فیلمسازانی در ژانر اجتماعی، درام، عاشقانه و وحشت قرار گرفت.
البته در این میان نیز هستند كسانی كه ستاره اقبال درخشانی دارند و در طول حیات از تمامی مزایای شهرت قلم برخوردار می شوند. نویسندگانی كه فیلمسازان و كارگردانان چشم به قلم آنان در انتظار می نشینند تا به محض انتشار حق ساخت آن را بخرند. و در این میان نباید نویسندگانی خوش شانس تری را كه حتی درخواست نوشتن و قراداد پیش از خلق اثر را برای نوشتن امضا می كنند، را از یاد برد.
جی كی رولینگ، استفانی مایر، استیفن كینگ و جان گریشام از جمله نویسندگان معاصری هستند كه كتابهایشان مورد پراستقبالترین اقتباس های سینمای قرار گرفته است.

**نسخه ایرانی
از تاریخ شكل گیری سینمای ایران و پس از ساخت اولین فیلم صدادار ایران، دختر لر(1312) توسط اردشیر ایرانی تاكنون سینمای ایران شاهد اقتباس های سینمایی متعددی بوده است. اقتباس هایی كه بعضا از كتاب و رمانهای داخلی و خارجی بهره گرفته اند.
از نمونه های موفقی كه در ایران به ساخت اثر سینمایی و تلویزیونی به صورت اقتباس از رمان یا كتاب پرداخته اند می توان به موارد متعددی اشاره كرد؛ سریال دایی جان ناپلئون اثر ناصر تقوایی (1355) بر اساس رمانی با همین نام از ایرج پزشك زاد، تنگسیر به كارگردانی امیر نادری (1352) برگرفته از رمانی به همین نام اثر صادق چوبك، تپلی به كارگردانی رضا میرلوحی (1351) بر اساس رمان موش‌ها و آدم‌ها اثر جان اشتاین بك، خواهران غریب به كارگردانی كیومرث پوراحمد (1374) بر اساس رمان خواهران غریب اثر اریش كستنر، شوهر آهو خانم به كارگردانی داوود ملاپور (1374) بر اساس كتابی با همین عنوان نوشته علی‌محمد افغانی كه با استقبال بی‌نظیری در بازار كتاب ایران روبه‌رو شد،گاو به كارگردانی داریوش مهرجویی (1348) بر اساس داستان عزاداران بَیَل اثر غلامحسین ساعدی و ناخدا خورشید به كارگردانی ناصر تقوایی (1365)كه برداشت آزادی است از داستان «داشتن و نداشتن» ارنست همینگوی.
این نمونه ها البته همگی در یك سطح نبوده و دارای درجات متفاوتی از موفقیت در انتقال معنا و محبوبیت در بین مخاطبان و منقدان بوده اند. همچنین این فیلم ها به لحاظ اثرگذاری نیز دارای مراتب متفاوتی از انتقال معنا بوده اند؛ مثلأ فیلم گاو را كه مثالی پراقبال از سینمای موج نو در ایران است را نمودی كامل از نمایش همه آنچه عقب ماندگی و بدبختی مردم ایران در دروان محمدرضاشاه پهلوی بود می دانند و برهمین اساس آن را یكی از مصداق های تسریع انقلاب می بینند؛ این فیلم در رای‌گیری منتقدان سینمای ایران در سال‌های 1351، 1367‌، 1378 به‌عنوان بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران برگزیده شده است.

**برداشت از ادبیات سهل اما ممتنع
وامداری و اقتباس سینمایی از ادبیات شیوه ای سهل است چون فیلمنامه حاضر و آماده است اما در همان حال سخت است چرا كه نیازمند نمودبخشی به ذهنیات مولف است. زمانی كه شما با طرحی سفید و فارغ از تقلید یا اقتباس قصد طراحی شخصیتی را داشته باشید، قطعا زمان و وقت زیادی را باید بگذارید تا سوژه را خلق كرده به آن پر و بال داده و آن را در تقابل سایر سوژه ها پردازش كنید اما در عین حال همه چیز دست خودتان است و هیچ محدودیت و چارچوبی ندارید تا در آن كار كنید.
اما در زمانی كه قرار است سوژه ای را اقتباس یا برداشت كنید نه فقط كلیات كه جزئیات هم از قبل حاضر و آماده است و قبلا یك نفر زحمت آن را كشیده، پس نیازی نیست تا دوباره وقت و فكر درگیر خلق شوند. اما نكته ای كه در اینجا وجود دارد و كار را به مراتب سختتر از خلق می كند به شیوه و قدرت بالفعل ساختن كارگردان به آنچه كه نویسنده اثر بصورتی بالقوه ایجاد كرده است، باز می گردد.
در اینجا بیرون آوردن شخصیت از داخل كتاب به دنیای واقعی و نمودبخشی به شخصیت های داستان مطرح است. در واقع نویسنده چون با ذهن سروكار دارد دستش بسیار بازتر و همه چیز برایش ممكن است، ضمن این كه شخصیت ها و شرایط و توصیفات به تعداد اذهانی كه آن را می خوانند، شمایل و فرصت بروز و ظهور دارند و محدودیتی بر آنان متصور نیست؛ اما زمانی كه قرار است محلی مشخص، هنرمندی مشخص و فضایی تعیین شده برای بیرون آوردن فیلمی از دل كتابی نوشته شده، به كار گرفته شود، ممكن است نه با آنچه در ذهن نویسنده یا تصور خواننده وجود داشته است و نه اساسا با مولفه های فیلمسازی همخوانی نداشته باشد و این شروعی است بر دلچسب نبودن و عدم استقبال از فیلم. به همین دلیل فیلمسازی كه در این زمینه وارد می شود باید قابلیت خوانش درست از اثر، درك فضای ذهنی اثر براساس شخصیت و سبك نوشتاری نویسنده، به علاوه درك شرایط اجتماعی دوران خلق اثر و همینطور درك و برداشتی كه اكثریت خوانندگان از آن داشته اند را در بربگیرد و این مساله در كلیت خود ریسك بزرگی است.

** دلیل عدم استقبال در ایران
در دوره معاصر بزرگترین مشكلی كه سینمای ایران را تهدید می كند تكرار و بازتكرار نسخه های ضعیفی است كه به دلیل كاهش و افت سلیقه عمومی، بازار خوبی دارند.
به دلایلی كه گفته شد اقتباس از ادبیات ایران و جهان برای ارائه در قالب تولیدات سینمایی كاری هزینه بر، زمان بر و مستلزم داشتن دانش عمومی و تخصصی در حوزه ادبیات و داستان است و این مساله برای سینمایی كه به دنبال هزینه كمتر، سود دهی بیشتر و بازگشت سرمایه ای سریعتر است، جذابت عملیاتی ندارد. در نتیجه تلاش می كند تا با دنبال كردن سوژه ها، شخصیت ها، داستان ها و حتی كپی كردن جز به جز آثار كلاسیك ایران و جهان و همینطور آثار معاصر داخلی و خارجی، فروش و گیشه خود را تضمین كند.
مادامی كه سیاستی مبنی بر كیفیت تولیدات سینمایی فارغ از ارزش گذاری ها در میان نباشد نمی توان از این سینما انتظاری فراتر از این داشت و البته نباید انتظار ساخته و دیدن شدن آثار فاخر ادبیات ایران و جهان را بر پرده نقره ای داشت.
پژوهشم**س.ب**1552