روايت تأسيس اولين آتش نشاني در شهر زنجان

بيش از 160 سال از تاسيس اولين ايستگاه آتش نشاني در شهر تبريز( سال 1221 شمسي) و نزديك به يك قرن از تاسيس آتش نشاني تهران مي‌گذرد. با تاسيس رژيم پهلوي اول، تصميم بر آن بود كه شهرها به خصوص تهران، سر و سامان بگيرند و وضع آبرومندي پيدا كنند. در نتيجه «بلديه» مورد توجه بيشتري قرار گرفت. در سال 1303 شمسي، بلديه تهران يك دستگاه اتومبيل آبپاشي، جهت آب پاشي معابرخاكي تهيه كرده بود. از آن جايي كه اين ماشين به يك موتور پمپ مجهز بود، با تهيه چند متر لوله، يك سر لوله و چند شير، از آن براي اطفا حريق‌هاي احتمالي نيز استفاده مي‌شد. در اين راستا و از آن جايي كه شهر فاقد لوله‌كشي آب بوده، اين تانكر براي آب فروشي به مردم نيز كاربرد داشته است. تا آن تاريخ تنها منبع تأمين آب آشاميدني مردم تهران، جوي‌هاي روباز و به شدت آلوده‌اي بود كه از كنار خيابان‌ها مي‌گذشت. به همين دليل به تدريج تقاضا براي خريد آب بيشتر شد. بنابراين، تانكرهاي ديگري نيز خريداري شد و افراد بيشتري نيز استخدام شدند. البته در كنار ارايه‌ي اين خدمات، اطفا حريق نيز به صورت وظيفه دوم، به عهده اين افراد سقا بود. با توسعه‌ي شهر بر تعداد حوادث و آتش سوزي‌ها نيز افزوده شد، در نتيجه لازم بود كه اداره‌ي مشخصي مسئول مقابله با اين حريق‌ها شود. بدين جهت در سال 5 – 1304 شمسي، شالوده اداره آتش نشاني «شعبه اطفاييه» ريخته شد.
شهر زنجان تا اواخر دوره قاجاريه، اداره بلديه رسمي نداشته است. بعد از كودتاي 1299 شمسي، تشكيلات بلديه، دچار تغييرات گرديد و در اين رابطه اداره اطفائيه در داخل سازمان شهرداري برخي از شهرهاي كشور تأسيس و شروع به كاركرد ولي هنوز از اداره آتش نشاني زنجان، با وجود حريق‌هاي بعضاً مرگ آور و غير قابل كنترل، در سطح شهر خبري نبود. در آن هنگام چون منبع تأمين آب آشاميدني بيشتر مردم زنجان، جوي‌هاي( قنات) روباز آلوده بود كه از معابر مي‌گذشت، عده اي از افراد تحت عنوان سقاء با مشك( خيك) و عده‌اي با گاري اسب‌هايي كه منبع چوبي و فلزي روي آنها تعبيه شده بود از سر چشمه‌ها و مظهر قنات‌ها آب برداشته و در محلات مختلف شهر زنجان، به منازل و قهوه خانه ها و.... واگذار كرده و مبلغي دريافت مي‌كردند.
سقاها هر روز سحرگاهان از خروجي قناتها، منبع‌ها را پر آب كرده و به محلات مختلف شهر روانه مي‌شدند. به دليل تنگي معابر، آنها برخي مواقع مجبور مي‌شدند با دو ظرف دولچه(سطل دسته‌دار از تسمه) از ابتدا تا انتهاي يك كوچه باريك را طي كنند و 5 الي 10شاهي( يك ريال = 20شاهي) آب كاريز را به فروش برسانند. استفاده كنندگان از اين آب‌هاي قنات نسبت به افرادي كه از آب جوي‌ها و آب انبارها استفاده مي‌كردند احساس فخر مي‌نمودند. به هنگام آتش سوزي‌ها در دكان‌ها و خانه‌ها، همين افراد به اصطلاح( سوچي – سقه و يا سقا) فريادرس مردم كوچه و خيابان بودند. براثر استقبال مردم از آب سالم، رونق كار، گاري‌هاي اسبي( آبي – سوچي) زياد بود. بلديه وقت زنجان ميرزا علي اكبر توفيقي( در اوايل حكومت پهلوي اول 1304 – 1309 شمسي)، به خاطر همين استقبال مردمي و رعايت بهداشت و درآمدزايي شهرداري تصميم گرفت، امور آبرساني به دكان‌ها و منازل و اطفا حريق را به همان روش سنتي يعني استفاده از عمله جات بلديه و سقاها و هم چنين با استفاده از وسيله‌اي سفت و سخت و بدون فنر، با چرخ هاي روكش از تسمه‌اي كلفت، يعني گاري‌هاي 2 اسبي منبع دار چوبي، كه تحفه‌ي روس‌ها در ايام قشون كشي به ايران بود، خود بر عهده بگيرد.
به نوشته روزنامه پروين خمسه، افتتاح اولين شعبه اطفائيه بلديه زنجان در نبود سيستم لوله كشي آب شهري( با تجهيزات كاملا ابتدايي) در محل سرچشمه زنجان (دالان آلتي سي) در سال 1311 در عمارت حاج وزير زنجاني( كه به صورت مشترك با اداره شهرداري زنجان در آنجا مستقر بوده اند) از سوي بلديه وقت زنجان (آقاي كيهان) گشايش يافته است(پروين خمسه، 12 بهمن 1311، شماره 201).
به نوشته همين روزنامه، علاوه بر تاسيس مركز آتش نشاني، تهيه لباس متحدالشكل رفتگران در 81 سال پيش از اين، از ديگر فعاليت‌هاي شاخص شهردار زنجان آقاي كيهان بوده است.
قابل اشاره است كه منابع ديگري افتتاح اولين نهاد آتش نشاني رسمي در زنجان را، سال 1327شمسي( دوره شهردار علي اكبر توانا قيد كرده اند. به نوشته اين منبع، هم زمان با تهران شهر قزوين از آتش نشاني برخوردارشد و در پي آن اهواز در سال 1304، بندر انزلي 1305، رشت1310، مشهد 1312 و زنجان 1327 و اصفهان 1328..... در رديف پيشگامان احداث و تأسيس ايستگاه‌هاي آتش نشاني قرار گرفتند( حسن بيگي، محمد رضا، كتاب الو.... 125، ناشر روزنامه همشهري، 22 اذر 1386). با توجه به مصاديق و ستون اخبار شهري و اطلاع رساني روزنامه پروين خمسه، تاريخ 1311 محتمل بنظر مي‌رسد.
در آخرين سال‌هاي دهه بيست و بعد از آتش سوزي هاي فراوان، مشخص شد كه، آتش نشاني حكم حرفه‌ي تخصصي را دارا مي‌باشد و دانش فني و توان لازم را مي‌طلبد. هدف اوليه از راه اندازي اطفائيه، صرفاً آب پاشي معبرها، آبياري درختان و گاهي اوقات شركت و امدادرساني درحريق و سيل و...بود. در اواخر 1333 اطفائيه به آتش نشاني تغيير نام داد.
اولين لوله كشي آب شرب شهري در زنجان تا سال 9 – 1338 سيستم لوله كشي آب شرب شهري در زنجان اتفاق نيفتاده بود. سرانجام در همين سال‌ها اولين لوله كشي آب آشاميدني در محدوده‌اي از بافت مركزي شهر به همت انجمن شهر آن روز به رياست شهردار وقت زنجان «مرحوم حاج ابوالقاسم صفدري» به پايان رسيد. معتمدين شهر نقل مي‌كنند كه آقاي شهردار زنجان جهت اجرايي كردن اين امر مهم و گسترش خدمات شهري و تمهيدات لوله كشي آب معابر و خانه هاي مردم و دوائر دولتي و مراكز اموزشي، مبادرت به وارد كردن لوله هاي مخصوصي (آزبست) به ارزش تقريبي هفت ميليون تومان از كشور ايتاليا نمود كه امروزه و با وجود گذشت دهه‌هاي طولاني، هنوز همان لوله ها و تاسيسات زير زميني در دل زمين مشغول كار مي‌باشند! (نقل قول از حاج مكائيل قهرماني و غضنفر سفيدگري.).
با آمدن آب لوله كشي شده و انشعابات در سطح شهر، همانند ديگر پديده‌اي اجتماعي، غروب عمر سقاهاي دوره گرد كه روزگاري با آب امرار و معاش مي‌كردند و كمك‌رسان افراد تشنه لب و حريق زده‌ها در كوچه و خيابان‌هاي شهر بودند فرا رسيد. وقتي آب لوله كشي شد و در هر خيابان، لوله هايي قطور در زير زمين نهاده شد و شيرهاي به نام فشاري علم شد و بعدها با تاسيس سازمان آب، آب لوله كشي به تمام خانه ها رسيد، سقاها هم دست از كار كشيدند و شغلي به نام سقايي به تاريخ و ادبيات شفاهي زنجان پيوست.
مع الوصف ساخته شدن' منبع كوچكي در ميدان كوچمشكي آنروز و تصفيه خانه‌ي محقر با قلت بودجه و عدم كارشناسان فني و مهندسي آبي و خاكي چاره‌اي شد براي كچلي كودكان و تراخم بزرگان و مالارياي شهرنشينان.' (فصلنامه زنجان، شاهمحمدي، تابستان و پاييز 92، ص96)
برخي از معمرين زنجاني در اين باره عقيده دارند كه در مرحله اول منبع آبي در كار نبود آب مستقيما از چاه‌ها به وسيله موتور به لوله‌ها وارد مي‌شد و جهت ضد عفوني آب فقط كلر بكار مي‌بردند بعدها سه منبع در 'قيرباشي'، خيابان سعدي و ميدان كوچمشكي كار گذاشتند. »بعدها طول شبكه آب با درخواست انشعاب از سوي متقاضيان هر روز گسترش پيدا كرد.
در زمان بلديه‌ي امير هوشنگ محتشم(8 - 1344ش) دو دستگاه (ماشين آتش خاموش) مستهلك جمز و شورلت در عمارت حاج وزير خيابان طالقاني امروزي براي اولين بار به كار گرفته شد و دو تن از اولين( رانندگان ماشين‌هاي اطفائيه بلديه زنجان) «اصغر رضائيان و ولي ا... تلمخاني» كه اينك هردو، دوره‌ي سالمندي خود را طي مي‌كنند در آنجا مشغول فعاليت بودند. ولي ا... تلمخاني ضمن اشاره به تاريخچه آتش نشاني زنجان اظهار مي‌دارد كه: «دو دستگاه ماشين مستعمل شورولت مخزندار، در زمان بلديه‌ي محتشم (8 -1344ش) وارد شهر شد! و پس از مدتي مكان آتش نشاني از شهرداري تفكيك گرديد در زميني مربوط به بيمارستان بهشتي در پشت كوچه‌ي اورژانس و يا كوچه اروسها( روس‌ها) كه محل اداره آتش نشاني بلديه آنجا بود استقرار يافتند».
محمدرضا قلي نياي نيكو از كاركنان قديمي و بازنشسته آتش نشاني( صاحب مغازه شارژ كپسول آتش نشاني)، در ارتباط با همين مبحث مي‌گويد: محل اوليه آتش نشاني زنجان كه تجهيزات مدرني هم نداشت، ابتدا در محله سرچشمه( دالان آلتي سي) عمارت حاج وزير زنجاني قرار داشت كه به صورت مشترك با اداره شهرداري زنجان در آنجا مستقر بودند. در سال 1354 زمان دادگو( شهردار وقت) آتش نشاني حالت رسمي به خود گرفت و با تفكيك از اداره شهرداري، به كوچه آتش نشاني( پشت بيمارستان بهشتي) منتقل گرديد و دو دستگاه ماشين مستهلك جمز و شورلت در آنجا به كار گرفته شدند و خود اداره شهرداري به بلوار آزادي( محله اعتماديه) كه سنگ بناي اوليه اين ساختمان مركزي شهرداري در زمان صفدري( شهردار وقت) گذاشته شده بود منتقل شد (كه در زمان انقلاب اسلامي طعمه حريق قرار گرفت و همراه با منزل شهردار، اسناد و مدارك طبقه بندي و آرشيو تاريخي سازمان از بين رفت.)
به گفته‌ي نيكو شايد از رانندگان اوليه و پايه يك آتش نشاني زنجان بتوان از« ... برزخ» نام برد كه در كار خود تبحر خاصي هم داشت. وي در ادامه صحبتهايش مي‌افزايد: موحد( نايب رييس وقت انجمن شهر زنجان) را بايد اولين مقام مسئول و رسمي اداره آتش نشاني زنجان قلمداد كرد كه از 52 تا 58 در اين پست مشغول به كار بود و در همين زمان دو سه دستگاه كاميون 2 كابين 1921،805و 806 با پرسنل( جليل اعتصابيان، ابراهيم چوپاني، نصير ملكي، تلمخاني، رضائيان، سيد سجاد موسوي، محمد شاهمرادي، قسمت علي محمدي و حسن باقري) كه به تناوب در تغيير بودند در اختيار اداره آتش نشاني قرار داشت.
اما، جان كلام اينكه اولين ايستگاه مركزي و تمام موتوريزه آتش نشاني زنجان، در زمان شهرداري ابوالفضل بهرام پور در سال 1359 - 1360 و در محل كنوني خود(خيابان نواب صفوي – لشكري سابق) كه قبلا قلعچه و آب انبار و حمام و سراي حاجي ميرزا معصوم در دوره ناصرالدين شاه قاجار بوده بعد از پيروزي انقلاب اسلامي، اين قلعچه پس از بازسازي از سوي شهرداري، به عنوان محوريت و مركزيت آتش نشاني شهر زنجان انتخاب گرديد.
نيكو از پيشكسوتان آتش نشاني در مرور خاطرات خود مي‌گويد كه اولين گزينه براي راه اندازي آتش نشاني فروشگاه اتكا ارتش و پارك موجود در جوار آن بود كه اين امر عملي نشد. مسول ابتدايي مركز جديد الاحداث آتش نشاني زنجان نيكو بود و بعدا سيد سجاد موسوي و سپس اسماعيل صولتي كه سابق مسئول كشتارگاه شهرداري بود، به سمت رئيس آتش نشاني انتخاب گرديد و بعد از وي موسي زارعي( نقاش معروف زنجاني) به اين سمت برگذيده شد. در سال 1362 زمان شهرداري راشدي، مسئول اول آتش نشاني زنجان و مسئول فني آن، اكبر دلجويي و نيكو بودند و بعدا به جاي دلجويي، علي محمدي انتخاب گرديد و در همين زمان بيسيم در ماشين هاي آتش نشاني زنجان راه اندازي شد و سپس محمد يافتي به عنوان مسئول اصلي آتش نشاني زنجان كار خود را شروع كرد.
توضيح اين كه، قلعچه حاجي ميرزا معصوم محل امروزي آتش نشاني مركزي زنجان در نزديكي كاروانسراي حاج تقي شريعتي و روبروي دژباني سابق ارتش در جنوب آشاقي چهارراه در دوره پهلوي مدتي ميدان تره و بار و محل( شعبه) عرضه محصول زردآلو و در جنگ دوم جهاني(1320ش) در اختيار قشون اشغالگر شوروي بوده و سپس سربازان محلي فرقه دمكرات زنجان موسوم به( فدايي) از اين قلعچه به عنوان پادگان استفاده مي‌كردند. اين قلعچه كه پيش از انقلاب به دليل فرو ريختگي بخشي از ديوارهايش رو به ويراني نهاده بود و عابرين از محل شكستگي ديوارها به راحتي از داخل قلعچه به سمت و سويي تردد مي كردند، بعد از مالكيت شهرداري و تعميرات در آن، در روزگاري نه چندان دور مدتي مكان استقرار افراد بي‌خانمان و بي سرپرست دارالمساكين( نوانخانه بعدي شهرداري زنجان)، بوده است. اين نوانخانه يا دارالعجزه در دوره شهرداري محتشم 48 - 1344 به محله حسينه انتقال يافت و همين گرمخانه تا اوايل انقلاب داير بود، كه با تأسيس اداره بهزيستي و مركز سالمندان برچيده شد و محل دارالمساكين بعد از انقلاب اسلامي تخريب و به پارك محله‌ي حسينيه تبديل شد.

* هفته نامه صنعت و تجارت زنجان، فرج ا... داودي، شماره 10.
3088/6085