آسیاب های بادی نشتیفان در استان خراسان رضوی، مشهور به آسباد ها از بزرگترین و ممتازترین مجموعه های خشت، گل و چوبی و قدیمی ترین بنا از این نوع در جهان است كه با تلفیق هنر و فناوری، در خدمت مردمان دیروز و امروز بوده و هست.
این آسبادها كه آمیزه ای از هنر، صنعت و فناوری و هوش و ذكاوت اجداد ایرانی و پدران ما هستند هنوز هم پس از هزاران سال می چرخند و گندم را برای قوت روزانه مردم آرد می كنند.
این آثار تاریخی به عنوان یكی از جاذبه های گردشگری خاص در استان خراسان رضوی به شمار می روند كه سالانه میزبان صدها گردشگر خارجی و هزاران گردشگر داخلی هستند.
* نشتیفان میزبان آسیاب های بادی
قدمت تاریخ و زندگی بشر در خطه خراسان به بیش از 800 هزار سال پیش می رسد و عمق تاریخ دوره های مختلف در آثار، بناها و معماری های متعدد و انبوه محوطه های تاریخی به خوبی ملموس است.
در میان شهرستان های مختلف این خطه، شهرستان خواف در نوار مرزی شرق ایران و در 250 كیلومتری جنوب شرقی مشهد با جمعیت بیش از 110 هزار نفر یكی از تاریخی ترین شهرستان های استان محسوب می شود.
خواف از شمال به شهرستان رشتخوار، از غرب به شهرستان گناباد، از جنوب به شهرستان قاینات و از شرق به شهرستان تایباد و كشور افغانستان متصل است و میزبان آسبادهایی است كه چشمگیرترین ساختهای فرهنگی در تاریخ ایران محسوب می شوند.
نامگذاری 'نشتیفان' به علت شدت وزش بادهای موسمی در منطقه است و چون این منطقه در معرض 'نیش توفان' های بسیار شدید بوده، آن را چنین نامیده اند.
یكی دیگر از علل این نامگذاری، وجود آسبادهای فراوانی است كه با فرم و فن ویژه ای ساخته شده و از ابتكارات صنعتی مردم خواف بوده و از نظر معماری بسیار ارزشمند و دیدنی است.
قصه عامیانه در باره ریشه نام این شهر این است كه عبارت نشتیفان تركیبی است از دو كلمه 'نش' كه محلی شده 'نیش' كنایه از نیش كژدم (عقرب) است كه به وفور در این منطقه یافت می شود و 'تیفان' كه محلی شده 'توفان' و وزش شدید بادهای موسمی است كه این منطقه را از دیگر مناطق ممتاز كرده است.
ساكنان این منطقه از روزگاران گذشته با تاسیس آسیاب های بادی از این جریانات هوایی بهره برداری كرده اند و نشتیفان شهری است قدیمی كه دست كم در 6 سده گذشته با همین نام خوانده می شده است.
* آسباد، هنر همكاری سنگ و باد
از توجه و تامل در واژه 'آس' می توان به خوبی به تاریخچه آسبادها پی برد كه در فرهنگ معین چنین معنی شده است: دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده كه سنگ زیرین در میان میلی آهنین دارد كه از سوراخ میان سنگ زیرین گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی، باد، آب، برق و یا بخار چرخش كرده و حبوبات و جز آن را خرد كند و آرد سازد.
ظهور آسبادها در نشتیفان به سبب بادهای 120 روزه است كه ساكنان گذشته شهر نشتیفان با توجه به قدرت و شدت این باد نیاز به ایجاد آسباد را حس كردند و قرنها پیش در پی ساخت آن برآمدند.
عمده ترین دلیل روی آوردن به آسبادها در خواف به گفته تاریخ نگاری به نام 'سون هدین' حاكمیت داشتن بادهای شمال در تمام طول سال و همچنین نبود آب است.
* آسبادها در صف اول ثبت جهانی
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: طبق درخواست سازمان میراث فرهنگی مبنی بر تهیه و تحویل پرونده ثبت جهانی آسبادهای نشتیفان در سال جاری، این آثار تاریخی درصف اول ثبت فهرست جهانی یونسكو قرار دارد.
ابوالفضل مكرمی فر افزود: مقدمات ارسال پرونده آسبادها به سازمان مركزی برای ثبت جهانی در سال 2018 فراهم شده و اواسط دی ماه امسال پرونده این اثر تكمیل و آماده تحویل می شود.
وی اظهار داشت: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به دنبال ثبت جهانی آثاری است كه استانهای بیشتری نمونه این آثار را داشته باشند به این ترتیب استانهای سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و خراسان رضوی با توجه به برخورداری از آسباد به دلیل وجود بادهای 120 روزه مشمول پرونده ثبت جهانی آسبادها می شوند.
* مستندنگاری آسبادها در مراحل پایانی
سرپرست پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان نیز با اشاره به مراحل پایانی انجام عملیات مستندنگاری و نقشه برداری آسبادهای نشتیفان خواف برای ثبت جهانی گفت: این مستندنگاری توسط پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای ایران با هدف تهیه مدارك پرونده زنجیره ای ثبت آسبادهای ایران در فهرست میراث جهانی در حال انجام است.
محمد ركنی با بیان اینكه این آثار ارزشمند به تعداد 30 آسباد در بافت قدیم شهر خواف واقع شده است، افزود: كار مستندنگاری و نقشه برداری توسط گروهی متشكل از 6 نفر با تخصص های نقشه برداری، مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی انجام می شود.
وی اظهار داشت: مستندنگاری و نقشه برداری از آسبادهای خواف شامل پلان ها، نماها، مقاطع 30دستگاه آسباد، تهیه عكس های فتوگرامتری، تهیه پرونده مشخصات و مالكیت آسبادها و ایجاد نقاط علامت گذاری برای نقشه برداری است.
وی گفت: همچنین نقشه برداری گذرهای دسترسی به آسبادها، برداشت نقاط ارتفاعی آسبادها با دوربین نقشه برداری از دیگر اقدامات و برنامه های این عملیات مستندنگاری است.
ركنی افزود: مراحل مستندنگاری و نقشه برداری از آسبادهای نشتیفان خواف طبق شاخص های میراث جهانی انجام می شود.
وی اظهار داشت: ثبت جهانی آسبادهای خواف در قالب پرونده آسبادهای ایران به همراه آسبادهای استانهای خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان انجام می شود.
* 1400 سال قدمت آسبادها
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خواف نیز گفت: با توجه به اینكه آس همان دستگاه خرد كننده است، با توجه به نیرویی كه به وسیله آن آس عمل خرد كردن را انجام دهد نام متفاوتی می گیرد و اگر این نیرو باد باشد 'آسباد'، اگر آب باشد 'آسیاب' و اگر دست باشد 'دستاس' و اگر حیوان باشد 'خراس' نامیده می شود.
محمود باعقیده، با بیان اینكه آسبادها دست كم بیش از 1400 سال قدمت دارند و در ایران قبل از اسلام وجود این فناوری از سوی مورخان مورد اشاره قرار گرفته است، افزود: در دوره بعد از اسلام نیز مورخان بسیار به وجود آسبادها اشاره كرده اند.
وی با بیان اینكه در دوره ای همه روستاهای خواف از فناوری آسباد برخوردار بوده اند، اظهار داشت: این وضعیت چنان عمومیت داشته كه یكی از روستاها كه بدون آسباد بوده به نام 'بیاس آباد' یعنی روستای بدون آسباد معروف شده كه این امر نشان از اهمیت و جایگاه این فناوری در معیشت مردم آن دوران دارد.
وی گفت: ایجاد آسبادها، علاوه بر استفاده بهینه از پارامترهای اقلیمی، یك ساخت فرهنگی است كه این ساخت در طول تاریخ دچار تغییراتی شده تا به امروز كه به این صورت باقی مانده و فرهنگ و دانش غنی انسان را قادر ساخته است تا یكی از محدودیت های محیط طبیعی را از میان بردارد و آن را به نقطه قوت تبدیل كند.
وی با بیان اینكه فعالیت آسباد تنها با انرژی باد میسر است و نیاز به دخالت دست هم ندارد، افزود: امروز همان توربین های بادی كه مورد تاكید و تبلیغ است بیش از هزار سال پیش در ایران مورد استفاده موثر بوده و بادهایی كه در زمانی مصیبت شناخته می شد با فناوری آسباد در ایران به خوبی مهار و مورد استفاده قرار می گرفته است.
* شگفتی گردشگران خارجی
ركنی با اشاره به اینكه آسبادهای نشتیفان در خواف به عنوان آثار بهره مند از فناوری تاریخی، هنر معماری و ارزش فرهنگی در جهان شناخته شده و وجهه جهانی دارد، اظهار داشت: بازدید از این آثار با مشاهده فناوری نحوه كار و آرد شدن گندم كه متعلق به هزاران سال پیش است، موجب شگفتی گردشگران خارجی است.
وی گفت: آسبادها و جایگاه آنها در زندگی و معاش مردم طی سال های گذشته نقش فراوان داشته و امروزه نیز به عنوان یك اثر ارزشمند تاریخی باید به شكل مناسب و مطلوب نگهداری و حفاظت شوند.
* فقط 2 آسباد آسیابان دارد
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خواف با بیان اینكه از مجموع 108 آسباد این شهرستان، 6 آسباد قابلیت تبدیل گندم به آرد را دارد و از وضعیت لازم برخوردار است، افزود: به دلیل نداشتن آسیابان در حال حاضر فقط 2 آسباد مشغول فعالیت و در حال تولید آرد می باشد.
وی اظهار داشت: آموزش آسیابان ها برای كار با آسبادها در حال انجام است.
باعقیده گفت: آسبادها نماد فناوری در شرق كشور محسوب می شوند و از انرژی پاك استفاده می كنند.
وی افزود: ساختار آسباد از 2 قسمت شامل یك ساختمان خشت و گلی تشكیل شده است كه در قسمت پایین آن سنگ رویین و زیرین و انبار ذخیره غلات وجود دارد و در قسمت فوقانی چرخ و پر آسباد با مصالح چوبی مستقر است.
وی با بیان اینكه آسبادها را در كنار هم می ساخته اند تا پشت بند هم باشند، اظهار داشت: این بناهای فناورانه باید در محلی باشند كه مانعی در برابر آنها نباشد تا بخوبی از انرژی باد استفاده كنند.
باعقیده گفت: در شهرستان خواف بیشتر آسبادها تخریب شده و فقط در نشتیفان به صورت منسجم در كنار هم ایستاده و برافراشته اند.
وی با بیان اینكه استقبال گردشگران خارجی و داخلی از بازدید این آثار بسیار چشمگیر است، افزود: در طول سه ماه پاییز امسال دست كم 80 تور برنامه ریزی شده غیر از گردشگرانی كه به صورت شخصی و خانوادگی مراجعه می كنند، با حضور دراین شهرستان از آسبادهای نشتیفان بازدید كرده اند.
وی اظهار داشت: این امر به معنای ظرفیت بسیار برای جذب گردشگر داخلی و خارجی در این منطقه و علاقه مندی وافر به بازدید از آسبادهاست.
7496 / 6053
مشهد- ایرنا- پرونده آسبادها (آسیاب های بادی) نشتیفان در شهرستان خواف استان خراسان رضوی یكی از غنی ترین و پرمحتواترین پرونده های پیشنهادی برای ثبت در فهرست جهانی یونسكو محسوب می شود كه مورد علاقه گردشگران فراوان داخلی و خارجی است.
