آرامگاه شیخ احمد جامی یكی از دیدنی های استان خراسان رضوی، در حاشیه شمال غربی شهرستان تربت جام در كنار مقبره و مسجد خواجه عزیزالله در محله‌ای به نام سعدآباد واقع شده است.
شیخ احمد جامی یا جام كه نام كامل وی «احمد ابن ابوالحسن جامی نامقی ترشیزی» است از عارفان و شاعران مشهور قرن پنجم و ششم هجری قمری است كه در سال 440 هجری قمری در روستای نامق از توابع ترشیز (كاشمر كنونی) به دنیا آمد و در سن 95 سالگی در تربت جام درگذشت.
شیخ احمد در سن 22 سالگی دچار تحول روحی شد و به عرفان روی آورد. وی در این دوران از مردم كناره گرفت و 18 سال در ارتفاعات نامق و «كوهستان بزد» تربت جام، گوشه عزلت اختیار كرد و به مطالعه قرآن و تفاسیر و تحقیق در حال عارفان پرداخت و منقول است كه به درجه ای رسید كه به خدمت حضرت خضر (ع) مشرف شد.
وی در سن 40 سالگی به تعلیم، ارشاد و نگارش رساله و كتاب مشغول شد و در سفرهایی كه به نقاط مختلف رفت در میان طبقات مردم و نیز برخی حكمرانان و زمامداران سیاسی صاحب نفوذ شد.
شیخ احمد القابی چون شیخ الاسلام، قطب الاوتاد، شیخ ابونصر احمد ژنده پیل، پیر جام و شیخ جام دارد.
* مقبره شیخ جامی
بقعه جامی در واقع یك مجموعه است كه از بخش های مختلفی چون مقبره شیخ احمد، ایوان، گنبدخانه، مسجد كرمانی، گنبد سفید، مسجد عتیق، مدرسه امیر جلال‌الدین فیروزشاهی و مسجد جامع نو تشكیل شده است. البته الحاقات دیگری در این مجموعه وجود دارد كه در دوره‌های مختلف به وجود آمده‌اند مانند آب انبار، مسجد زیرزمینی و قبور مجاور مزار.
* ورودی آرامگاه
در قسمت شرقی مجموعه، ورودی واقع شده و به گونه‌ای است كه نظر انسان را به خود جلب می‌كند. معماری این بخش شامل پیش طاق ورودی، آستانه درگاه با درِ چوبی و طاقهای دو طبقه به طرفین است.
در چوبی قدیمی مجموعه آراسته به كتیبه‌های كوفی است كه به دلیل محو شدن بیشتر قسمتهای آن، قابل خواندن نیست اما ظاهر آن نشان از قدمت این اثر دارد.
به طور كلی ورودی از قسمتهای قدیمی مجموعه به شمار رفته و مربوط به قرن هشتم هجری قمری است.
بخش ورودی مجموعه آرامگاه كه از خشت ساخته شده، در ابتدا هیچ‌گونه تزئیناتی نداشته است اما در دوره ایلخانی، نمای مجموعه با گچ سفید شده و در دوره‌های بعد با استفاده از گچبریهای زیبا و رنگ قرمز، ورودی مجموعه را آراسته‌اند.
* گنبد خانه
گنبد و گنبدخانه در قلب مجموعه واقع و چهارنمای خارجی آن توسّط بناهای اطراف پوشیده شده است. دیوارهای گنبدخانه، در داخل تا حد كتیبه گنبد بالا میرود. چهار 3 كنج و چهار طاق‌نمای پُر، هشت ضلعی زیر گنبد را میسازد و سطح زیر گنبد نیز با یك كاربندی پوشانده شده است. ساختمان و طرح بنای گنبد، یادآور مقبره سلطان سنجر در مرو و بقایای آرامگاه تیموری مجاور مسجد هرات است كه در سال 1200 میلادی بر پا شده است.
به نظر می‌رسد ورودیهای شمالی، جنوبی و شرقی، اصلی باشند؛ وجود گچبریهای اطراف ورودی غربی، بیانگر این است كه این فضا، كه قبلاً محراب بوده و در زمانی كه دیگر گنبدخانه محل برگزاری نماز نبوده، دری در آن تعبیه شده است.
سه جفت درِ گنبدخانه، مربوط به قرن هشتم هجری است كه یكی از آنها تاریخ 733هجری قمری را نشان می‌دهد. یك جفت در دیگر كه در حال حاضر ورودی غربی (محراب سابق) است مربوط به قرن 15 میلادی است.
دیوارها و گنبد با طرحهای هندسی و گیاهی با زمینههای مختلف آبی رنگ تزئین شده كه از نظر سبك، مربوط به نیمه دوّم قرن چهاردهم میلادی است. كتیبه زیر گنبد، كتیبهای قرآنی است ولی كتیبه بزرگ زیرین آن اطّلاعات مهم تاریخی در بردارد.
این گنبدخانه، اوّلین بنایی است كه بعد از گذشت 97 سال از فوت شیخ در سال 536 هجری قمری در كنار قبر او برپا شده و چون بر روی قبر او ساخته نشده، مقبره نیست. از طرف دیگر، چون پس از مرگ شیخ، مزار او محل اجتماع مریدان و فرزندان وی بوده است از این رو درگذشته به‌عنوان جماعت خانه مورد استفاده بوده كه وجود چلّهخانههای داخل آن نیز گواهی بر صحت این ادعاست و از طرف دیگر، به عنوان نمازخانه نیز میتوانسته مورد استفاده زائران مزار شیخ قرار گرفته باشد.
* ایوان
ایوان این مجموعه كه حدود 30 متر ارتفاع دارد در نیمه اول قرن هشتم هجری بنا شده است. قبل از پایان گرفتن كار بنای ایوان، معمار آن دار فانی را وداع گفت و ادامه ساخت آن به فرزندش 'غیاد الدین بن مطهر' واگذار شد.
ایوان با ارتفاعی در حدود 30 متر در برابر گنبد قرار گرفته و با قوس هشت قسمتی و سقف نیم گنبدی كاربندی شده است و در طرفین ایوان، مسجد كرمانی و مسجد گنبدی سفید قرار گرفته كه از داخل ایوان، دو درگاه به آنها راه دارد.
دو گلدسته كوتاه شش ضلعی در بالای ایوان جای گرفته كه ساخت آنها را به شخصی به نام 'شیخ اسماعیل خان مستوفی الممالك' كه مستوفی كل كابل و قندهار در زمان نادرشاه است نسبت میدهند.
در تزئین ایوان، از كاشی‌كاری و گچبری استفاده شده است. در این ایوان، دو نوع كاشی‌كاری متعلق به دو دوره مختلف به كار رفته است و علاوه بر كاشی‌كاری از گچبری نیز در چند جای ایوان استفاده شده كه همه متعلّق به یك دوره نیستند.
* مسجد كرمانی
مسجد كرمانی در سمت چپ ایوان قرار دارد و نام آن منسوب به معمار آن خواجه زكی بن محمد بن مسعود كرمانی است. در میانه هر ضلع آن یك شاه‌نشین قرار دارد. سه چله‌خانه نیز در زوایای شرقی و غربی ساخته شده و در شاه‌نشینِ ضلع غربی زیباترین عنصر معماری این مسجد یعنی محراب گچبری و نفیس آن به چشم می‌خورد. این محراب از شاهكارهای معماری قرن هشتم هجری به حساب می‌آید.
تزئینات داخل بنا، شامل تعدادی قوس تزئینی در اطراف حجرهها و گچبریهایی به شكل مقرنس در بالای در چله خانه است. در بالای این قسمت و در كمرگاه بنا، كتیبهای به خط ثلث، بنا را دور میزند و در بالای آن، مقرنس كاری بسیار زیبایی به كار رفته كه در طاق شاهنشینها قرار دارد و در پایین مقرنسهای شمالی و جنوبی، جمعا هشت لوح گچبری مشبّك وجود داشته كه امروزه هفت لوح آن باقی مانده است.
در میان تزئینات این مسجد، محراب گچبری شاه‌نشین غربی، از اهمیت خاصی برخوردار است كه دارای نقوش مختلف گیاهی و خطی و هندسی پر نقش است.
نمای خارجی مسجد كرمانی كه رو به صحن اصلی مزار قرار دارد متشكل از چهار طاق‌نما و قابهای ساده آجری در حد فاصل آنهاست كه از این میان، دو طاقنمایی كه بعد از ایوان قرار گرفتهاند دارای مقرنس كاری با اسلوب به كار رفته در داخل بنا هستند و حواشی آنها نیز دارای گچبریهایی نظیر نمونههای داخل بناست.
در خصوص تاریخ ساخت این بنا، نمیتوان اظهار نظر دقیقی كرد اما احتمال بیشتری وجود دارد كه این بنا، متعلق به نیمه دوم قرن هشتم هجری قمری باشد.
* مسجد عتیق
این بنا در جنوب غربی گنبدخانه قرار دارد و مسجد جامعی به سبك شبستانی گنبددار شامل پنج رواق است كه در مركز بنا گنبدی ساخته شده بوده كه بعدا ویران شده است.
در داخل دیوارهای طبقه دوم، راهرویی تعبیه شده كه چند دهانه آن را مسدود كردهاند.
تنها دو دهانه غرب گنبد با گچبری تزئین شده است. پشت طاقهای دور قوسیهای بالا و پایین، با نواره كتیبه تزئین شده است. گوشه ستونها دارای ستونچههایی با طرح مارپیچ است و محدوده طاقها با نوعی گچبری مشخص شده است. بر روی یكی از پشت طاقهای زیر گنبد، قطعاتی از كاشیهای سفید و آبی قابل ملاحظه است.
* گنبد فیروزشاهی
گنبد فیروزشاهی یا گنبد سبز یا مدرسه امیر جلال الدین فیروزشاه نیز از بناهای مشرف بر صحن مزار جام است. بنا دارای نقشهای چلپایی و چهار ایوانی است كه بر فراز آن گنبدی قرار گرفته است. همچنین گنبدخانه‌ای چهارطاقی با چهار شاه‌نشین و دو طاق‌نما در بخشهای شرقی و غربی آن وجود دارد و سرتاسر بنا را تزئینات زیبای كاشی‌كاری پوشانده است. در طاق‌نمای غربی آن، محرابی قرار داشته و امروزه تنها قسمتی از حاشیه قوس آن برجای مانده است.
بر فراز طاق درگاههای شمالی و جنوبی كه هر دو به منزله ورودی بنا محسوب می‌شوند دو طاق سوار كردهاند كه نورگیری در هر یك از آنها جای داده شده است.
مهمترین بخش بنا، سقف بناست كه با به كارگیری سه كنجها و كاربندی، به شیوه‌ای بسیار بدیع و زیبا پوشیده شده و بر فراز آن، گنبدی سوار است.
* مسجد جامع نو
مسجد جامع نو در جانب غربی مزار واقع است. ظاهرا تنها بخش قدیمی مسجد، گنبد مقصوره است كه توسط جلال الدین فیروز شاه به سال 846 هجری قمری بنا شده است.
رواق شرقی، با مسجد عتیق پیوند خورده و برای این كار، الزاما بخشی از آن و احتمالا بناهای مغولی شمال مجموعه تخریب شده است. دری كه جایگزین محراب گنبد شده، ورودی به مسجد جدید را فراهم ساخته است. دیوارههای تكیه حیاط، طاقهای رواقها و شبستانهای طرفین گنبد مقصوره و تزئینات زیر گنبد، به نسبت جدید هستند.
بر روی كاشی خشتی فیروزهای رنگی به ابعاد 25 در 25 سانتیمتر كه در زیر قوس ایوان شرقی مسجد جامع، در پشت دیوار غربی گنبدخانه نصب شده، كتیبهای به خط ثلث و به رنگ سفید بر زمینه فیروزهای، حاوی عبارت 'عمل العبد الضعیف حاجی زین ابن محمود الجامع الشیرازی سنة 846 دیده می‌شود.
* مرقد شیخ جامی
آنچه كه از همه بیشتر در محوطه جلب نظر می‌كند مرقد شیخ احمد است كه نزدیك به ایوان مرتفع و در فضایی باز به صورت باشكوهی قرار دارد. آرامگاه با مصالح آجر و گچ و به شیوه‌ای خاص از سطح محوطه بالا آمده است.
مزار دارای دو سنگ به صورت افراشته است كه اولی لوح اصلی است كه بالای سر قرار گرفته و دارای تزئیناتی همچون گل، برگ و آرایه‌های گیاهی است و دومی در پایین مزار است كه در طرفین، آراسته به كتیبه است.
از درون سنگ قبر شیخ، درخت كهنسالی به صورت خودرو با شاخه‌های فراوان روییده است. با این كه ریشه‌های درخت در حال تخریب گور هستند نوادگان شیخ می‌گویند از احمد جامی روایتی دارند كه هیچ‌گاه درختی را قطع نكنند.
زائران تربت شیخ نیز اعتقاد خاصی به این درخت دارند. درخت رمز زندگی و باروری است از این رو اعتقاد رویش درخت بر این مزار، كنایه از جاودانگی یاد و خاطره شخصیت مدفون در آن است.
درباره این نوع درخت پسته كه بومی تربت جام است اعتقاد بر این است كه بر سر مقابر و مزارهای آزادگان مسلمان ایرانی و بزرگان می‌روید. همچنین مردم نواحی شرق خراسان در مورد درختان روییده بر مزارها بر این باورند كه آنها از ناف دفن‌شدگان روییده‌اند.
حائلی از سنگ مرمر اطراف مزار را محصور نموده و 18 پایه از سنگ مرمر سیاه در بین آن، زیبایی خاصی به این حائل داده است. بر اطراف این قسمت در طول اعصار و قرون، دست‌نوشته‌ها و یادگاریهایی از مسافران و زائران اهل دل بر جای مانده است.
در محوطه این بنا تعدادی سنگ قبر دیده می‌شود كه به صورت عمودی نصب شده و بر روی آنها نام و نام خانوادگی و تاریخ وفات و تولد متوفی با آیاتی از قرآن و نقشهای اسلیمی زیبایی كنده شده است. ارتفاع سنگها متفاوت و رنگ آنها سفید، خاكستری و سیاه است و مكان دفن متوفی هم سطح خاك است.
این نوع سنگها كه از نظر شكل به دو دستۀ افراشته و صندوقی تقسیم می‌شوند هر یك دارای مشخصات مشابه و متفاوت نسبت به سنگ نوع دیگر هستند و چنین به نظر می‌رسد كه هر چه مقام مدفون در رتبۀ بالاتری قرار داشته ارتفاع سنگ مزار او نیز بیشتر بوده و همین طور ظرافت تزئینات و دقت در ساخت و نقش كتیبه ها به همان نسبت افزایش می‌یافته است. این گورستان به اهل تسنن تعلق دارد.
1922/7496
مشهد - ایرنا - مقبره شیخ جامی از عالمان قرن پنجم و دوران رواج فعالیت عارفان بنام ایران زمین در شهر تربت جام مقصد تاریخ دوستان و اهالی ادب و عرفان است.
