نگاهی به جاذبه های تاریخی تربت جام

این دیار از روزگار باستان تاكنون به نامهای گوناگونی چون بوزگان، بوزیگان، بوزجان، پوچكان، زام، سام، جام، تربت شیخ جام و تربت جام خوانده شده است.
شهری باستانی به نام بوزیگان یا بوزگان از سده سوم پیش از میلاد تا سده دوم هجری قمری در كنار شهر كنونی وجود داشته كه ظاهرا در اثر زلزله از بین رفته است و شهر كنونی از حدود سده سوم هجری قمری ایجاد شده و اندك‌ اندك گسترش یافته است.

* آرامگاه شیخ احمد جامی
آرامگاه شیخ احمد جامی در حاشیه شمال غربی شهرستان تربت جام در كنار مقبره و مسجد خواجه عزیزالله در محله‌ای به نام سعدآباد قرار دارد.
این بقعه در واقع یك مجموعه است كه از بخشهای مختلفی چون مقبره شیخ احمد، ایوان، گنبدخانه، مسجد كرمانی، گنبد سفید، مسجد عتیق، مدرسه امیر جلال‌الدین فیروزشاهی و مسجد جامع نو تشكیل شده است.

* آرامگاه شاه قاسم انوار
سید معین ‌الدین علی‌ بن نصیرهارون ابوالقاسم حسینی سرابی تبریزی یكی‌ از صوفیان وشاعران بزرگ سده هشتم و نهم هجری قمری است و مقبره وی از آثار دوران امیر علی شیرنوایی است.

* مسجد زیرزمینی
این اثر كه در واقع آخرین بنا از ابنیه موجود در مجموعه معماری مزار شیخ احمد جام محسوب می‌شود در مجاورت فضای ورودی و جنب آب‌ انبار قرار دارد.
مسجد زیرزمینی یا زمستانی پایین‌تر از سطح معابر و گذرگاههاست و ساختار آن گویای هویت و اصالت این بناست.

* سنگ قبر صندوقی
این سنگ قبر صندوقی شكل در حال حاضر در ضلع شمال غربی مرقد شیخ احمد جام قرار داد. جنس آن از سنگ خارا و تزئینات سطح آن شامل مقرنسهای ظریف و نقوش گیاهی است و بر روی آن به خط نسخ عباراتی نگاشته شده است.

* مدرسه امیر شاه ملك
امروزه از بنای موسوم به مدرسه امیر شاه ملك اثری بر جای نمانده و گویا بانی آن امیر شاه ملك درسال 829 هجری قمری وفات كرده است. او یكی از امرای كلان و معتبر تیمور گوركانی بوده است كه نامش در كتیبه مسجد شاه در مشهد هم دیده می‌شود.
در حال حاضر در محل بنای امیر شاه ملك مدرسه‌ای قرار دارد كه طلاب علوم دینی درآن مشغول به تحصیل هستند.

* گنبد فیروزشاهی
یكی از بناهای مشرف بر صحن مزار شیح جام گنبد فیروز شاهی است. این بنا در ضلع غربی مجموعه قرار دار و دارای نقشه‌ای چلیپایی شكل و چهار ایوانی است كه بر فراز آن گنبدی بلند به رنگ فیروزه‌ای قرار دارد و امروزه همچنان به گنبد سبز معروف است.

* بنای آب انبار
مجاورت درگاه ورودی مزار شیخ جام آب‌انباری آجری قرار دارد. بر طبق كتیبه موجود و ماده تاریخ مصرع آخر ابیات، بنا در سال 1010 هجری قمری به سعی و اهتمام شخصی به نام 'فیروز جنگ‌ ابن حسین' از بزرگان دوران شاه عباس صفوی ساخته شده است. اما ورودی آن متعلق به اوایل دوران معاصر است.
كتیبه دیگر این آب‌انبار به مرمت آن در دوره ناصر‌الدین شاه قاجار اشاره دارد.

* گنبدخانه
گنبد خانه پیش از بناهای دیگر توسط اعقاب سلطان سنجر سلجوقی به سال 633 هجری قمری پایه‌ریزی شد و به همت غیاث‌الدین محمد ابوبكر كرت توسعه یافت. ساختار معماری گنبد خانه یادآور طرح مقبره سلطان سنجر در مرو است.

* مسجد كرمانی
ظاهرا نام آن منسوب به سازنده بنا یعنی خواجه زكی‌ ابن محمد ابن مسعود كرمانی است. زیباترین عنصر معماری این مسجد یعنی محراب گچبری و نفیس آن از شاهكارهای قرن هشتم هجری است.

* مسجد جامع نو
این مسجد در جانب غربی مزار شیخ احمد جام واقع است كه با یك مقصوره چلیپا شكل و شبستانهای ستون‌دار طرفین صحن، فضایی مذهبی را شكل می‌دهد. رواق شرقی این بنا با مسجد عتیق پیوند خورده و ظاهرا تنها بخش قدیمی مسجد گنبد مقصوره است كه توسط جلال الدین فیروز شاه به سال 846 هجری قمری بنا نهاده شده است. در بخش خلفی دیوار گنبد خانه كتیبه‌ای بر جای مانده كه حاوی نام معمار بنا و تاریخ ساخت آن است.

* مسجد خانه نور
در حدود سه كیلومتری جنوب روستایی به نام یزد مسجد كوچكی با دیوارهای سنگی و گلی مشاهده می‌شود كه به مسجد خانه نور شهرت دارد. این مسجد اگرچه ارزش معماری چندانی ندارد اما مكانی بوده كه در نزد شیخ احمد جام از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار بوده است.
به فاصله 200 متری ضلع جنوبی مسجد چشمه جوشانی به نام نور واقع است كه آب آن وارد حوض زیبای سرپوشیده‌ای می‌شود و به احتمال بسیار آبخوری مسجد نور بوده اما هم اكنون به صورت نیمه ‌ویران در آمده است.

* رباط سمنگان
رباط سمنگان از جمله كاروانسراهای سرپوشیده ای است كه در كنار راه قدیم سنگ بست قرار دارد. در سمت جنوبی رباط، فضای بازی قرار دارد كه احتمالا بارانداز بوده است. با توجه به فرم اتاق‌ها به نظر می‌رسد كه بنا متعلق به اواخر دوران تیموری یا اوایل دوران صفویه باشد.

* رباط جام
رباط جام در سمت جنوبی خیابان كوثری شهر تربت جام قرار دارد كه به صورت یك بنای چهار ایوانی ایجاد شده است. با توجه به سبك معماری بنا می‌توان آن را از جمله آثار معماری برجا مانده از دوران تیموریان دانست.

* باغ كشمیر
این ناحیه كه از تپه ماهورهای دیدنی تشكیل شده است در 55 كیلومتری شمال شهرستان تربت جام قرار دارد. منطقه باغ كشمیر در سال 1375 به مدت پنج سال منطقه شكار ممنوع اعلام و سپس در سال 1381 به علت وجود جنگلهای پسته وحشی تبدیل به منطقه حفاظت‌شده جنگلی شد. این محل به‌عنوان یكی از ذخیره ‌گاههای ژنتیكی پسته محسوب می‌شود.
1922/7496