مسجد ملك زوزن نگین معماری تاریخی

بیش از 9 قرن است كه مسجد ملك زوزن با معماری اسلامی در پهن دشتی سوزان رخسارش را به نمایش گذاشته و چشم هر بیننده ای را خیره ساخته است.
كاشی های لعابی لاجوردی و فیروزه ای حكایت از عظمت و قدمت این مسجد تاریخی دارد و تماشای آن آدمی را به حیرت وا می دارد.
از این مسجد زیبای دوران خوارزمشاهی دو ایوان برجای مانده كه چشم نواز گردشگران است.
زوزن شهری در 40 فرسنگی نیشابور می باشد كه مركز ولایت زوزن بوده است. در نزدیكی این شهر، آتشكده‌ ای وجود داشته كه برخی علت نامگذاری شهر را به آن آتشكده مرتبط دانسته ‌اند.
روستای زوزن از توابع جلگه زوزن در شهرستان خواف استان خراسان رضوی، میراث ‌دار شهر زوزن قدیم است. شهر كویری زوزن كه روزگاری زادگاه سیاستمداران، وزرا، شاعران و فقها بوده قرنهاست كه بنایی باشكوه و منحصر به فرد را در خود جای داده است. از مهمترین آثار تاریخی شهر زوزن، مسجد ملك است كه با معماری اسلامی در قرن هفتم هجری قمری ساخته شده است.

* ساخت مسجد
مسجد ملك زوزن كه در سده هفتم هجری قمری ساخته شده است در شهرستان خواف استان خراسان رضوی واقع شده و دارای آجر كاری و كاشی ‌كاری ‌های زیبا و نفیس است.
این مكان تاریخی در 20 بهمن 1318 با شماره 340 به عنوان یكی از آثار ملی ایران ثبت شد. این مسجد زیبا به سبك خراسانی ساخته شده و از مساجد دو ایوانی دوره خوارزمشاهیان است.
مسجد ملك در این دوره توسط ملك قوام ‌الدین زوزنی بر روی مسجدی كه از قبل در شهر بود و قراین آن نشان می ‌دهد كه در دوره سلجوقی ساخته شده، در سال 616 هجری قمری ساخته شده است.
براساس كاوش ‌های باستان ‌شناسی كه در محدوده شهر تاریخی زوزن انجام شده آثار و شواهدی از قرون اولیه اسلامی تا دوره ایلخانان در این منطقه به دست أمده است كه بیانگر تاریخ و تمدن آن است.
مسجد ملك زوزن با قامتی سربرافراشته در كویری‌ ترین نقطه زمین یعنی شهرستان خواف قرار گرفته و مساحت فعلی آن بیش از 1000 مترمربع است ولی از نماهای جانبی متصل به دیواره‌ های بیرونی مسجد كه هنوز باقی مانده، پیداست كه بیوتات و شبستان‌ های مسجد در جهات شمال و جنوب بیش از وضعیت فعلی گسترده بوده است.
مسجد ملك زوزن در 66 كیلومتری جنوب غربی خواف واقع شده و تنها بنای آجری بر جای مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شكوه و عظمت این منطقه است.

* مسجد دوره خوارزمشاهیان
این مسجد دومین مسجد تاریخ ‌دار دوره خوارزمشاهیان است كه به استناد كتیبه موجود در سال 615 هجری قمری و یك سال پس از آن در حال ساخت بوده است.
آنچه در حال حاضر از معماری بنا باقی مانده، دو ایوان كوچك و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی غربی است كه هسته بنای عظیمی بوده كه برخی معتقدند به عنوان مسجد - مدرسه بنیان شده و به دلیل حملات سپاهیان مغول در 617 هجری قمری كار بنای آن نیمه تمام رها شده است.
از مهم ‌ترین بخش‌ های مسجد علاوه بر دو ایوان، پله های مارپیچ، قبر پسر ملك زوزن و محرابی است كه زیر خاك پیدا شده است.
در شبستان غربی این مسجد، پلكانی وجود دارد كه به طور مارپیچ بر حول استوانه‌ ای از آجر می‌ چرخیده و موذن را به گلدسته‌ ها می ‌رسانده است، پلكان زاویه راست در زلزله‌ های اخیر به كلی متلاشی شده و هم اكنون قامت از هم پاشیده آن در پشت شبستان دیده می ‌شود كه در حال حاضر مرمت و احیا شده و پلكان سمت چپ همچنان باقی است.
در قسمت غربی ایوان قبری وجود دارد كه گفته می‌شود متعلق به پسر ملك زوزن است.
یكی از شبستان ‌ها به محراب مسجد منتهی می‌شود، محرابی كه به تازگی بر اثر حفاری از زیر آوار بیرون آمده است. حاشیه ‌های این محراب مزین به آیاتی از قرآن است.

* ایوان های به جا مانده
ایوان ‌های بازمانده از مسجد با نام ایوان قبله و ابوان مقابل قبله شهرت دارد كه یكی از ایوان‌ ها به ستون های تزیینی و كاشی فیروزه‌ا ی مزین است.
از بنای عظیم مسجد ملك زوزن كه در دهه اول قرن هفتم ساخته شده است اكنون جز دو ایوان از هم گسسته چیزی باقی نمانده و دو ایوان باقی مانده مسجد رو در روی هم و به فاصله 45 متر از یكدیگر قرار دارند.
این دو ایوان یكی با نام 'ایوان قبله' و دیگری با نام 'ایوان مقابل قبله' شهرت یافته ‌اند.
با اینكه دو ایوان یاد شده قرینه هم و روبروی هم ساخته شده‌ اند كاشیكاری و تزیینات آنها متفاوت است.
ستون ‌ها در این قسمت هم هستند و دقیقا همان وضعیتی كه در آن ایوان بوده مثل كف‌سازی نشدن و نیمه‌كاره رها شدن تزیینات در این ایوان هم مشاهده می‌شود.
'آندره گدار' فرانسوی می‌گوید این مسجد از مساجد دو ایوانی نظیر مسجد فارومد به سبك خراسانی بوده است.
ضخامت دو ایوان 6 در 6 متر و فاصله آنها از همدیگر 45 متر و ارتفاع باقی مانده آن حدود 18 متر است كه در طول تاریخ به علت جنگ‌ های داخلی و بی ‌توجهی دولت‌ های وقت و حوادث طبیعی دچار تخریب شده است بطوری كه كتیبه ‌های مسجد جز یك كتیبه اغلب از بین رفته ‌اند.
نمای ایوان شرقی دارای كتیبه خط كوفی و تزیینات آجر كاری با تلفیقی از كاشی فیروزه‌ ای رنگ مزین به نقوش هندسی و دو ستون نمای تزیینی است.
نمای ایوان غربی نیز آراسته به محرابی ساده و عناصر تزیینی ارزشمند نظیر آجر كاری و تلفیق آن با كاشی كاری، كتیبه ‌های خط كوفی و نسخ، نقوش هندسی و گیاهی است.

* ساخت نیمه تمام با حمله مغول
این مسجد یكی از قدیمی ‌ترین بناهای ایرانی است كه در تزیین نمای خارجی آن از كاشی‌ هایی دو رنگ استفاده شده و بنا به دلایلی برخی از محققان این مسجد را متعلق به كاخ ملك زوزن می‌ دانند.
'قوام ‌الدین موید‌الملك ابوبكر علی الزوزنی' یكی از رجال نامدار دوران سلطنت خوارزمشاه است. علاء‌الدین محمد بن تكش كه از 596 تا 617 هجری قمری سلطنت كرده بود هنگامی كه ایالت كرمان به نام خوارزمشاه فتح شد ملك زوزن حكمران آنجا شد و چند سال بعد درگذشت. او در زوزن یك قصر باشكوه بنا كرد. ریزه ‌كاری‌ های این بنا به علت یورش مغولان و مرگ قوام‌ الدین ناتمام ماند تا اینكه در زلزله سال 737 هجری قمری ویران شد.

* موزه همجوار
جنب مسجد ملك، موزه‌ ای است كه در آن بخشی از محراب مكشوفه از ضلع شمالی قبله سفال‌ های مكشوفه از گمانه ‌زنی حریم شهر تاریخی زوزن در سال 1385 به قدمت قرن 6 تا 7 هجری، بخشی از گچ‌ بری تزیینی مكشوفه از فضای پشت محراب، آجرهای تزئینی مكشوفه از اطراف ایوان قبل، تنپوشه‌ های سفالین مكشوفه از باغات داخل شهر تاریخی زوزن و كاشی‌ های به دست آمده از كاوش ‌های باستانی ضلع شمالی ایوان قبله نگهداری می‌شود.
7496 / 6053