موسیقی مقامی در جای جای خراسان شمالی همواره با آیین های ویژه همراه بوده است، بگونه ای كه از تولد تا مرگ آیین های مختلفی وجود داشته كه هریك، موسیقی خاص خود را داشته است.
به این ترتیب می توان گفت كه موسیقی مقامی خراسان گوشه ای از دریای بیكران مــوسیقی آیینی این منطقه است.
موسیقی مقامی خراسان كه موسیقی خراسان شمالی نیز بخشی از آن است در سال های اخیر به عنوان یكی از میراث های معنوی ایران در سازمان یونسكو به ثبت رسیده، این موسیقی از غنی ترین محتواها برخوردار است.
خراسان شمالی آوازه جهانی دارد، حتی گروه های موسیقی مقامی، رقص و آواز این استان در بیشتر كشورها هنرنمایی كرده اند و از استقبال بسیار خوبی نیز برخوردار بوده اند، هنرمندان و مسئولان این استان تلاش می كنند كه این خطه را تبدیل به پایتخت موسیقی مقامی كنند.
نوازندگان و خوانندگان شمال خراسان كه شامل سه گروه بخشی ها، عاشق ها و لولی ها می شوند با نواختن ساز های چون دوتار، كمانچه، قوشمه، نی و دهل آه درونی خود را از تهاجمات و غارت ها، ظلم ها، ستم ها، خشم طبیعت و همچنین لحظه های شیرین مردم سرزمین خود را نشان می دهند، در این سرزمین گاه حادثه ای طبیعی، هجوم وحشیانه و یا رویدادی تاریخی روی داده و یا شعله های عشق مجازی و عرفانی و یا دنیایی فروزان شده، مناسب با آن آهنگی و تصنیفی و یا شعری رویش یافته است.
اگر دشمن حمله كرده، آهنگ هایی مانند «الله مزار» شكل گرفته اند.
حركت عاشق ترین پرنده خراسان شمالی « تورغه» در رسیدن به معشوق كه همان ذات الهی باشد، آهنگ عرفانی تورغه را به وجود آورده است.
سرزمین شمال خراسان كه امروزه به‌نام استان خراسان شمالی شناخته می‌شود٬ از دیرباز مهد تمدن‌ها بوده و جایگاهی در سایه اتحاد و یكرنگی دارد، این خطه از ایران اسلامی را با رنگ‌ها و طرح‌ها٬ قومیت‌های مختلف و ساز و آواز می‌شناسند، سرزمینی كه به تعبیر اهالی فرهنگ٬ رنگین‌كمانی از داشته‌های ایرانی - اسلامی است.
یكی از وجوه متمایز كننده خراسان شمالی با سایر مناطق ایران٬ بهره‌مندی از موسیقی مقامی٬ به‌عنوان موسیقی صاحب سبك و درخشان در تارك هنر این منطقه است.
موسیقی جزء جدایی ناپذیر از زندگی مردمان یك سرزمین می باشد و در جای جای زندگی و فرهنگ شان ردپای موسیقی وجود دارد.
موسیقی یكی از زیبا ترین و پرطرفدارترین هنر ها است و جزیی از فرهنگ و ابزار بازگو كننده هویت فردی و گروهی است، موسیقی و گردشگری دو امری كه همواره نقش مهمی در افزایش روحیه نشاط و بازی كرده اند.
موسیقی مقامی خراسان شمالی با توجه به حضور قبایل و طوایف مختلف از فرهنگ موسیقیایی بسیار غنی برخوردار است كه می توان آنرا به سه بخش كرمانجی، تركی و تركمنی تقسیم كرد.
* موسیقی بخشی های شمال خراسان:
موسیقی بخشی ها در مناطق شمالی خراسان شامل شهرهای بجنورد، شیروان، اسفراین، قوچان و درگز و با تغییرات اندكی در مناطق تركمن نشین مانند جرگلان هم نواخته می شود، این موسیقی با توجه به حضور اقوام كرد و ترك در منطقه شمال خراسان با موسیقی شرق و جنوب خراسان فرق دارد و ویژگی های بارز كردی و تركی در آن مشهود است.
بخشی ها اغلب به زبان تركی، كردی و تركمنی و نیز سایر گویش های فارسی رایج خراسانی در منطقه اجرا می كنند، این اجرا منحصر به مراسم خاصی نیست و بخشی ها در بیشتر موقعیت های اجتماعی به ویژه در مراسم بزم و شادی و در ایام گذشته حتی در مراسم سوگواری هم به اجرای موسیقی می پرداختند، از همین روست كه موسیقی در زندگی مردم این خطه جایگاهی خاص یافته و با تار و پود زندگی شان در هم آمیخته است.
این موسیقی در حوزه های نمایشی است و به صورت شفاهی، سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود.
بخشی ها از مهمترین نوازندگان خطه شمال خراسانند، داستان سرایی و روایتگری همراه با نواختن آهنگ دلپذیر دوتار، آوازخوانی و دكلمه گویی از هنرهای آنهاست.
بر اساس باورهای فرهنگ عامه مردم شمال خراسان هر دوتار نوازی بخشی نیست و در واقع بخشی به معنای كسی است كه خدا به او موهبت و بخشش كرده و ویژگی های اخلاقی و كمالات معنوی او را به فردی متمایز بدل ساخته است كه بر اساس همین روایات یك بخشی باید بتواند آواز بخواند، موسیقی بنوازد، شعر بسراید، داستان بگوید و ساز خود را ساخته و كوك كند، از اینرو عبارت «بخشی» نه تنها شامل مهارت های موسیقایی دوتار نوازان و دانش آنهاست، بلكه به احترام خاص مردم به بخشی و جایگاه اجتماعی وی اشاره دارد كه ویژگی مشترك نوازندگان شمال خراسان و تركمن صحرا است.
نوازندگان شمال خراسان به دو گروه اصلی تقسیم می شوند: عاشق ها و بخشی ها، عاشق ها اغلب كرمانج هستند و سرنا، قشمه، دهل، دایره، كمانچه و نی می نوازند، كار اصلی آنها فقط اجرای موسیقی و رقص محلی است، از عاشق های برتر خراسان شمالی می توان به مرحوم علی آبچوری و حسین ببی اشاره كرد.
بخشی های شمال خراسان از بسیاری جهات شبیه بخشی های تركمن هستند، به عبارت دیگر به دلایل مختلف می توان گفت بخشی های شمال خراسان تحت تأثیر بخشی های تركمن بوده اند، از جمله این دلایل وجود داستان ها و روایات مشترك در بین آنها و نیز شباهت ساز دوتارشان و نیز همسانی برخی شیوه های نواختن دوتار است، شیوه نواختن دوتار بخشی ها بیشتر شبیه دوتارنوازی تركمنی است تا شبیه دوتار شرق خراسان.
موضوع فرهنگی ناملموس «موسیقی بخشی های شمال خراسان» در سال 88 به شماره 35 در فهرست نیازمند پاسداری فوری میراث فرهنگی ناملموس در فهرست میراث ملی و در 16 نوامبر 2010 در فهرست میراث جهانی یونسكو ثبت شده است.
*موسیقی مقامی تركمن:
موسیقی در تركمن از ریشه عمیقی، برخوردار است و از پیوندهای ویژه فرهنگی تركمن و خصیصه بارز و ارزشمند آنهاست تركمنان در موسیقی خود همیشه رنج ها و دردهایی را كه متحمل شده اند بازگو می كنند. موسیقی و ترانه های آنها پر از فریاد و شكایت و ناله های جانسوز است، موسیقی تركمن در چهار دستگاه مخمس، قرق لار، تشنید و نوایی اجرا می شود.
موضوع فرهنگی ناملموس «موسیقی مقامی تركمن» در سال 88 به شماره 91 در فهرست عادی میراث فرهنگی ناملموس كشور ثبت شد.
موسیقی مقامی و ساز و آواز٬ شاخصه‌ای از فرهنگ مردم خراسان شمالی است كه در آن را با رنگ توحید و معنویت درآمیخته و به ثنای ائمه اطهار(ع) می‌پردازند.
* عاشیق‌ها و سازی كه در مراسم شادی كوك می‌شود
عاشیق‌ها٬ نوازندگانی هستند كه بیشتر در مراسم جشن، از جمله عروسی‌ها و سایر مراسم های مردم منطقه حضور پیدا می‌كنند و نوع موسیقی آنها٬ موسیقی بزمی است، سازهای خاص عاشیق‌ها كمانچه، سرنا و دهل است.
این نوازندگان گروه‌هایی هستند كه در سطح شمال خراسان و خاصه شهرستان‌های بجنورد و همچنین قوچان دارای هویت و جایگاه خاصی هستند و در بین مردم این منطقه، مجالس عروسی و سایر مراسم ها بدون وجود و حضور آنان لطفی ندارد.
بین عاشیق‌ها و مجالس عروسی و شادی یك رابطه مستقیم وجود دارد، یعنی هرجا این مراسم برپا باشد، عاشیق‌ها حضور دارند و هرجا عاشیق‌ها حضور داشته و صدای ساز آنها به گوش رسید باید یقین حاصل كرد، كه در آنجا مراسم عروسی و جشن و سرور برپا است.
طیف دیگر نوازندگان موسیقی مقامی استان، «لوطی‌ها» هستند كه عبارت از نوازندگان دوره‌گردی است كه با نقل مكانی خود باعث انتقال و اشاعه موسیقی در نواحی مختلف می‌شوند، لذا می‌توان گفت استمرار حركت آنان، باعث مانایی و ماندگاری نوعی از موسیقی در شمال خراسان، از جمله شهرستان قوچان و بجنورد شده است.
لوطی‌ها در گذشته بر اساس تغییر فصولی از سال٬ به هنگام تحویل سال در بهار، جشن خرمن در تابستان و شروع فصل سرما در فصل‌های پاییز و زمستان حضورشان در مناطق مختلف تداعی كننده و پیام آور سرسبزی، نعمت و بركت بوده است.
در حال حاضر، این گروه كه نقش و كاركرد آنان در حال كمرنگ شدن می‌باشد، به صورت دوره‌گردی در مناطق مختلف و با سازهای زهی و آرشه‌ای، چون قیچك و كمانچه و دایره در سطح معابر و خیابان‌ها گاه‌گاهی ظاهر می‌شوند و با نوازندگی خود به معاش و زندگی خود ادامه می‌دهند.
عده‌ای از آنان نیز طی مدتی در ایستگاه‌های اتوبوس‌های بین شهری مسیر مشهد به بجنورد در محور شمال خراسان، سوار اتوبوس شده و با نواختن موسیقی برای مسافران خستگی و ملالت سفر را از تن آنان خارج می‌كنند.
*ترانه‌های پر از فریاد در موسیقی مقامی تركمنی
بخشی‌های شمال خراسان از بسیاری جهات شبیه بخشی‌های تركمن هستند، به عبارت دیگر به دلایل مختلف می‌توان گفت بخشی‌های شمال خراسان تحت تاثیر بخشی‌های تركمن بوده اند، از جمله این دلایل٬ وجود داستان‌ها و روایات مشترك در بین آنها و نیز شباهت ساز دوتارشان و نیز همسانی برخی شیوه‌های نواختن دوتار است، شیوه نواختن دوتار بخشی‌ها بیشتر شبیه دوتارنوازی تركمنی است تا شبیه دوتار شرق خراسان.
موسیقی در تركمن از ریشه عمیقی، برخوردار است و از پیوندهای ویژه فرهنگی تركمن و خصیصه بارز و ارزشمند آنهاست تركمنان در موسیقی خود همیشه رنج ها و دردهایی را كه متحمل شده‌اند بازگو می‌كنند.
* سازهای رایج در موسیقی مقامی شمال خراسان:
* دوتار: دوتار را می‌توان سازی مشترك بین تمامی اقوام ساكن شمال خراسان محسوب نمود، دوتار شمال خراسان برخلاف دوتار در جنوب خراسان دارای13 پرده است، این ساز را نوازندگان برحسب نوع زبان شعر كه فارسی، تركی یا كرمانجی است، كوك می‌نمایند، بدین صورت كه نوازندگان دوتار كه گوشه‌های كرمانجی را می‌نوازند می‌بایستی دوتار را برای مقام‌های موسیقی كرمانجی كوك نمایند و نوازندگان تركی نیز می‌بایستی دوتار خود را تركی كوك كنند و نوازندگان تركمنی نیز همچنین.
دوتار دارای یك كاسه بیضی شكل و دارای یك دسته می‌باشد، كه بر روی دسته دو عدد دسته تعبیه شده است كه به آن محل دو رشته سیم متصل می‌شود كه قابلیت شل و سفت شدن جهت كوك را دارد، كوك اول را بم و دوم را زیر می‌گویند، برای این كه، دو رشته سیم به بدنه دسته برخوردی نداشته و اندكی فاصله داشته باشد، از وسیله‌ای كه حایل بین دسته و سیم باشد و به آنان خرك می‌گویند، استفاده می‌كنند.
سر دیگر دو رشته سیم، در قسمت انتهایی كاسه متصل می‌شود، قسمت دسته را نیز به 13 قسمت به وسیله طنابی كه معمولا از جنس روده تابیده شده گوسفند است تقسیم می‌كنند كه انگشت‌گذاری بر روی هركدام به لحاظ طنین صدا متفاوت می‌باشد، به هر قسمت علامت‌گذاری شده به وسیله این طناب، پرده گفته می‌شود.
به طور كلی، دوتار ساز تغییر شكل یافته طنبور خراسانی است كه ساخت آن را به ابونصر فارابی نسبت می‌دهند.
* كمانچه: از جمله سازهای زهی در منطقه شمال خراسان و شهرستان قوچان می‌باشد كه قابلیت اجرا مقام‌های موسیقی تركی و كرمانجی و سرحدی را دارا می‌باشد.
از نكات قابل ذكر این است كه نوازندگان دوتار و كمانچه همراه با اجرای مقام‌های موسیقی خود به صورت تكخوان، اشعار متناسب با آن مقام را می‌خوانند لذا هر نوازنده دوتار یا كمانچه یك یروچه نیز می‌باشد.
نوازندگان این دو ساز می‌بایستی با زبان و ادبیات شفاهی خاص روایت‌های منظوم هر مقام موسیقی و اشعار متناسب با آن آشنا باشند.
*قوشمه: كه سازی از جنس ساق پای قره قوش كه با ایجاد سوراخ‌هایی بر روی بدنه، آن را تبدیل به یك ساز بادی می‌كنند كه با دمیدن هوا به داخل آن به صدا در می‌آید، ساختار موسیقایی این ساز طوری است، كه بیشتر با زبان كرمانجی، هجا و آواها زبانی آن همخوانی دارد.
لذا می‌توان ساز قوشمه را یك ساز كرمانجی دانست، هرچند كه در بعضی از مناطق نوازندگان ترك نیز به دلیل ممارست، توانایی نواختن آن را دارا می‌باشند ولی مقام‌های موسیقی كرمانجی با آن قابل اجرا می‌باشد.
* نی: نیز از جمله سازهای بادی می‌باشد كه به دو صورت لبی و دندانی قابل نواختن می‌باشد، ولی در بین نوازندگان بیشتر نوع لبی یا شیوه چوپانی آن رایج و مرسوم می باشد، معمولا اگر همراه نی آوازی خوانده می‌شود، نوع آواز سرحدی و از دوبیت‌های فارسی خوانده می‌شود.
*سرنا: نیز مثل نی یك ساز بادی می‌باشد، كه با دمیدن به داخل آن به صدا در می‌آید، معمولا ساز سرنا و دهل دو ساز مكمل همدیگر می‌باشند كه همراهی آن دو در اجرای مقام‌های موسیقی تركی و كرمانجی، مددرسان همدیگر هستند.
از این دو ساز بیشتر در مراسم عروسی و ختنه سوران استفاده می‌شود و شنیدن صدای این دو با هم، حامل و پیام رسان جشن، شادی و پایكوبی است، بیشتر رقص‌های گروهی، بر اساس ضرب آهنگ، سرعت و امتداد صدای این دو ساز شكل می‌گیرد.
*دهل: سازی كوبه‌ای است از جنس چوب و پوست به شكل دوار كه با استفاده از دو تكه تركه چوب كه بر روی سطح پوست آن كشیده شده است، به صدا در آمده و دارای ضرب آهنگ‌های خاص خود می‌باشد كه براساس رقص خاصی كه با نواختن دهل و سرنا اجرا می‌شود، نامگذاری می‌شود.
* دایره: نیز یك ساز ضربی می‌باشد كه با استفاده از ضربات انگشتان دست بر روی سطح پوستی آن به صدا در می‌آید، این ساز نیز تشكیل یافته از دو قسمت بدنه چوبی و قسمت پوستی آن می‌باشد كه دور تا دور قسمت چوبی چسبیده شده و دارای شراره‌هایی فلزی می‌باشد كه دور تا دور قسمت مدور و چوبی آویزان شده است.
ساز دایره نیز سازی است كه براساس ضرب آهنگ، صدای آن قابل اجرا با سازهای دیگر از جمله دوتار، كمانچه و قوشمه می‌باشد.
*** انواع مقام‌های موسیقی رایج در شمال خراسان:
مقام‌های موسیقی رایج در شمال خراسان را می‌توان به مقام‌های موسیقی كردی، تركی و فارسی تقسیم بندی كرد. هرچند در حال حاضر در بین خود اساتید موسیقی مقامی، در مورد بعضی از مقام‌ها اختلاف نظر وجود دارد.
به طور مثال مقام تجنیس یا شاختا را كردها و ترك‌ها ار آن خود می‌دانند و این دو مقام با هر دو نوع كوك كردی و تركی قابل اجراست.
***مقام‌های موسیقی شمال خراسان
موسیقی شمال خراسان دارای مقامات معتبر و صاحب سبكی است، مقام لوی، طرقه- تورغه، الله مزار، شاختار- شاخه‌تایی، تجنیس، هرای- بیات هرای، گرایلی، اما نه سوز، سردار عوض خان، رشید خان، بلال، آله گِنر، زارنجی، ملواری، درنا، بلبل، نوایی كردی٬ هر كدام مقام‌هایی هستند كه بر اساس داستان ها و روایات مردم این منطقه٬ سینه به سینه نقل شده و در موسیقی این مردم نشسته است.
تعدادی از مقام‌های موسیقی مقامی قوچان از قول شاعر نامدار كرمانجی جعفر قلی زنگلی است كه نوع موسیقی كلامی است، بدین معنی كه آن آهنگ، همراه با همان شعر مناسب خود كه جعفر قلی آن را سروده است، اجرا می‌شود كه این آهنگ‌ها با عنوان قول جعفرقلی اجرا می‌شوند و بیشتر نوعی موسیقی روایتی را تشكیل می‌دهند كه اشعار آن به زبان كرمانجی می‌باشد.
از جمله این مقام‌ها می‌توان به آهنگ‌ها یا قول‌های در میخانه، له خاكی خوراسانی، ئیشه، من له خونی دیی، ئه لیف داستان حضرت خضر و حضرت علی (ع)، پیغمبر چو و معراجی، داستان سلیمان و بلقیس و غیره اشاره كرد.
موسیقی این خطه از ایران اسلامی٬ همواره در خدمت مقامات درخشان موسیقی و فرهنگ و رسوم آئینی مردم با ایمان این منطقه بوده است، پس از پیرزوی انقلاب اسلامی ایران٬ موسیقی این سرزمین با الهام از قیام مردم ایران و گرامی داشت یاد و خاطره شهدا و دفاع مقدس٬ همواره برگ‌های زرینی از اتفاقات خوب و مانای فرهنگی را رقم زده است.
معاون هنری وزارت ارشاد در سومین جشنواره موسیقی مقامی خراسان شمالی گفته بود: خراسان شمالی باید به پایتخت موسیقی مقامی تبدیل شود.
مجتبی حسینی با اشاره به ظرفیت های خراسان شمالی در بخش هنر و موسیقی گفت: موسیقی در خراسان شمالی پیشینه دارد و این استان یكی از قطب های موسیقی مقامی است.
معاون امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: لازمه تبدیل شدن خراسان شمالی به پایتخت موسیقی مقامی برنامه ریزی مستمر از سوی متولیان و فعالان هنر موسیقی مقامی است، با برنامه ریزی خلاقانه می توان خراسان شمالی را به عنوان یكی از شبكه های فرهنگ و هنر معرفی كرد.
به گفته مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی آیین مهارت های ساختن و نواختن دوتار به‌شماره 1516، رقص كردی كرمانج های خراسان 1531، نقش اشعار جعفرقلی زنگلی در فرهنگ عامه كرمانج های خراسان 1532، موسیقی عاشق های كرد خراسان 1534، فنون و مهارت ساخت ساز محلی قوشمه 1543 از جمله آثار معنوی به ثبت رسیده در فهرست آثار ملی میراث فرهنگی ناملموس كشور است.
هرجا جشن و سرور و شادی برپاست، آنجا مكان اجرای موسیقی مقامی شمال خراسان است، محلی كه جشن و مراسم ختنه سوری برگزار می‌شود، از مهمترین مكان‌های وابسته به این هنر می‌باشد، كنار خرمن گندم هنگام برداشت محصول گندم و نیز حاشیه اصلی راه‌های منتهی به شهرهای مورد نظر از دیگر مكان‌های است.
بسیاری از هنرمندان موسیقی خراسان نیز، به دعوت گروه‌های موسیقی كشورهای دیگر نیز در آن كشور برنامه اجرا كرده‌اند.
سرپرست معاونت هنری اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان شمالی گفت: خراسان شمالی دارای پتانسیل موسیقی در كشور است.
ابوالحسن حیدری با اشاره به اینكه وجود جشنواره‌های موسیقی از مطالبات مردم استان است، ادامه داد: سرانه استقبال مردم استان از جشنواره‌های موسیقی و هرگونه فعالیت‌های مرتبط با موسیقی چشمگیر بوده است و این نشان ی‌دهد كه حمایت از موسیقی استان از مطالبات مردم است.
به گفته وی موسیقی مقامی در استان پیشینه طولانی مدتی دارد و این مسئله موجب شده است تا در سطح كشور و بین‌المللی موسیقی استان حرفی برای گفتن داشته باشد.
حیدری با اشاره به اینكه ۱۳ آموزشگاه آزاد موسیقی در استان فعالیت می‌كنند، تاكید كرد: در كنار حمایت‌های مالی افزایش توان فنی نیز در دستور كار است كه با توجه به وجود پتانسیل‌های مناسب در علاقه مندان به موسیقی استان باید موضوع آموزش نیز مورد توجه قرار بگیرد.
به گزارش ایرنا گروه های موسیقی، نوازندگان و هنرمندان در نوروز گاه های خراسان شمالی اجرای برنامه دارند.
استان خراسان شمالی در حدفاصل دو قطب سیاحتی شمال و زیارتی مشهدمقدس واقع شده كه سالانه در ایام تعطیلات نوروز مسافران و زائران زیادی از این خطه تردد می كنند در این استان هشت هزار و 700 جاذبه گردشگری شناسایی شده در حوزه های مختلف وجود دارد.
3007/ 6042
بجنورد- ایرنا- خراسان شمالی كه قطب موسیقی مقامی در كشور است در روزهای نخستین سال نو با نغمه‌ها و آواها میزبان گردشگران و مسافران نوروزی می باشد كه هنرمندان این دیار سعی در بیان شادی فرا رسیدن نوروز و یادآوری آیین های آن دارند.
