به گزارش ایرنا، یافته های مورخان نشان می دهد از دوره پادشاهی هخامنشی و اشكانی كاروانسرای شناخته شده ای در ایران باقی نمانده است، ولی از زمان ساسانیان تعداد معدودی كاروانسرا باقی مانده كه الگوی كاروانسرا های بعدی در دوره اسلامی قرار گرفته است.
كاروانسراهای درون شهری و برون شهری كه در روزگاران كهن بارانداز و استراحتگاه كاروان ها و كاروانیان به شمار می آمدند به گفته كارشناسان تاریخ محل تعامل اندیشه ها و تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بوده كه بی تردید این تماس و تلاقی انسانها و اندیشه گوناگون، تاثیر شگرف بر زندگی مردمان داشته است.
اهمیت كاروانسراها به اندازه ای است كه بسیاری از صاحبنظران احداث و ایجاد آنها در ایران را پیروزی بزرگ معماری ایران می دانند و بر این باورند در هیچ جای دنیا كاربرد و ویژگی های خاص معماری این بناها را نمی توان دید.
در دوره صفوی طرح معماری كاروانسراها متحول شد به طوری كه علاوه بر كاروانسراهای چهار ایوانی نوع كوهستانی، مدور، هشت ضلعی و كویری بر طبق موقعیت جغرافیائی و مكانی احداث شد، در دوره های زندیه، افشاریه و قاجاریه احداث كاروانسراها به شیوه گذشته ادامه یافت كه بیشتر از نوع چهار ایوانی بودند و در ساخت آنان بیشتر از خشت استفاده شده است.
منابع تاریخی و سفر نامه ها آگاهی مختصری در مورد كاروانسراهای اوایل اسلام بدست می دهند از جمله در سفر نامه ناصر خسرو می خوانیم : به هنگام اقامت او در اصفهان در یك كوی شهر 200 صرافی و 50 كاروانسرا بوده است.
در گوشه و كنار اصفهان این كهن تمدن پرریشه نیز كاروانسراهایی بسیاری وجود دارد كه هر یك نماد فرهنگ و سنن مردمانی است كه همواره در سفر بوده اند و راه های دشوار را برای رسیدن به مقصد می پیمودند.
**كاروانسرای سفیدآب
این كاروانسرا در حدود 400 سال پیش در عصر حكومت شاه عباس صفوی در جنوب شرقی دریاچه بزرگ نمك ساخته شده و جزو چهار كاروانسرای واقع در پارك ملی كویر(عینالرشید- قصربهرام-لكاب) است، در حاشیه جنوبی كاروانسرا كوه سفید آب و چشمه سفید آب قرار دارد كه آب كاروانسرا از این چشمه تامین میشده است.
نزدیك ترین و معروف ترین راه دسترسی به این بنا راه آران و بیدگل- مرنجاب - سفیدآب است، كاوانسرا در فاصله 60 كیلومتری شرق مرنجاب و در 110 كیلومتری جنوب كاروانسرای قصر بهرام ، جنوب غربی پارك ملی كویر و در نزدیكی سرمحیط بانی سفیدآب قرار دارد.
این بنا كه از كاروانسراهای تاریخی حاشیه پارك ملی كویر ایران است تا صد سال پیش استراحتگاه كاروان هایی بوده كه عازم راه ابریشم بودهاند.
به گفته مورخان شاه عباس برای سفر از اصفهان به ساری از این كاروانسراها استفاده میكرده است، نمای ظاهری این كاروانسرا آجری و ساخت آن به شیوه معماری اسلامی است، این كاروانسرای بزرگ در سه طبقه بنا شده است.
**كاروانسرای گبر آباد
كاروانسرای تاریخی گبرآباد یكی از بناهای كاروانی بین راهی دوره صفویه در مسیر تاریخی اصفهان- ری و در فاصله پنج كیلومتر شهر قمصر واقع شده كه در تاریخ 15 شهریور 1354 با شماره 1095 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
دیوارهای این بنا از آجر ساخته شده است، سرسرای ورودی مستطیل و پوشش آن به صورت یك گنبد كم خیز بر روی چهار پخ بر چهار زاویه فضای میان هشتی استقرار یافته است.
بر فراز ساختمان اصلی كاروانسرا یك نیمه گنبد قرار دارد كه داخل آن با رنگهای سیاه ، زرد ، آبی قاب سازی و زینت داده شد، برج های دو سمت نمای شمال دروازه را با همان ارتفاع متصل و ادامه داده اند، برجی كه در طرف مغرب است و از یكی از سطوح پخ یك سرپوشیده پنج ضلعی راه گرفته دارای یك محل چهار گوش است، برجی كه در سمت مشرق جای دارد و ترتیب ورود آن مشابه با برج اولی است ولی محدوده چهارگوش آن با سه دهنه باریك كه در آنجا تعبیه شده چشم اندازی به روی دره دارد.
**كاروانسرای كوهاب نطنز
كاروانسرای 'میرابوالمعالی برزرودی' یا همان قلعه كوهاب نطنز به شماره 1489 در تاریخ 20 دی 1355 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید، این بنا در دوره شاه عباس اول توسط 'میرابولمعالی برزرودی' از امرای مقرب دربار، مشهور به 'آقا میر' كه سمت وزیر حضور و مجلس نویسی شاه را داشته، بنا شد، دارای 23 اتاق بوده كه در چهار سمت حیاط قرار دارند، سنگ عصارخانه بزرگی در داخل كاروانسرا وجود دارد كه نشان از وجود عصارخانه در این محل به منظور تهیه روغن برای تامین روشنایی كاروانیان درشب دارد، این بنا متشكل از ایوانهای چهارگانه بوده كه شاید هر كدام از ایوانها متعلق به اشخاص بزرگ و اعیان و اشرافی بوده كه به هنگام مسافرت به این كاروانسرا وارد میشدند.
**كاروانسرای مادرشاه(عباسی)
این كاروانسرا در 20 كیلومتری شمال شاهین شهر در تقاطع اتوبان كاشان اصفهان و بزرگراه دلیجان اصفهان واقع شده كه به دلیل برخورداری از وسعت، استحكام، زیبایی و كیفیت ساخت به نام زیباترین كاروانسرای بین راهی شناخته شده است، موقعیت مكان این بنا گواه تشریفاتی و سلطنتی بودن آن است، به طوری كه در فاصله كمتر از یك منزلی كاروانسرای گز و كاروانسرای مورچه خورت واقع شده است.
این بنای تاریخی كه دارای 28 متر طول و 93 متر عرض است و 140 اتاق در دو طبقه است در زمان سلطنت شاه حسین صفوی همزمان با بنای مدرسه چهارباغ احداث شد تا درآمد و عواید آن به مصرف مخارج طلاب و نگهداری مدرسه برسد، بیشتر جهانگردان این بنا را از كاروانسراهایی میدانند كه به امر مادرشاه عباس ساخته شده است ولی مشخص نیست كه منظور شاه عباس اول است یا شاه عباس دوم، نامگذاری این كاروانسرا هم به این دلیل بوده است.
این كاروانسرا دردوره قاجار مانند سایر آثار اصفهان مورد بی مهری ظل السلطان حاكم اصفهان قرار گرفت و بالاخره بوسیله این شاهزاده حاكم بفروش رسید، در سال1343 شمسی مقرر شد كاروانسرای مادر شاه با حفظ جنبه های هنری و ارزشهای معماری دوران صفویه به یك مهمانسرای بین المللی تبدیل گردد، این مهمانسرا كه امروز به نام 'مهمانسرای عباسی' نامیده می شود با نقاشی ها و تزئینات نقاشی و گچبریهای بسیار زیبا و آثار چوبی نفیس یكی از جاذبه های بسیار زیبای اصفهان به شمار می رود.
**كاروانسرای بهجت آباد
كاروانسرا در بهجت آباد واقع در60 كیلومتری شمال شرقی اصفهان قرار دارد و نام محلی آن 'گله كوه' است.نمای خارجی كاروانسرا مستطیل شكل بوده و در نمای خارجی آن هفت برج نیم دایره دیده میشود كه شامل چهار برج در گوشهها و سه برج در وسط دیوارها است.
حیاط مستطیل شكل داخلی به سبك چهار ایوانی بوده است و دور تا دور آن را چهارده اتاق با ایوانهای در جلو احاطه كرده است. اصطبلهای سراسری پشت اتاقها قرار گرفتهاند و دارای چهار ورودی در دو انتهای اضلاع طویل حیاط هستند.
كنار هر یك از ورودیها اتاق بزرگی وجود دارد كه چهارپاداران و قافله داران در آنها اقامت كرده اند، مصالح اصلی بنا آجر است و از سنگ در پیها استفاده شده است، بنا دارای كتیبهای بوده كه حاكی از ساخت آن در زمان شاه عباس اول صفوی است. چشمه ای در نزدیكی كاروانسرا وجود دارد كه به نظر میرسد در گذشته آب آشامیدنی كاروانسرا را تامین میكرده است.
**كاروانسرای دمبی
این بنا در جنوب شرقی روستای كوچك دمبی در50 كیلومتری شمال شرقی اصفهان واقع شده است. ' آدام اولئاریوس' جهانگرد آلمانی در زمان شاه صفی در سفر به ایران در این كاروانسرا اقامت داشته است. سردر ورودی كاروانسرای دمبی شباهت زیادی با سردر كاروانسرای سین و كاروانسرای سرچم دارد كه هر دو مربوط به دوره ایلخانی هستند.
سنگ، مصالح اصلی بكار رفته در بناست و این كیفیتی است كه این بنا را از سایر كاروانسراهای منطقه مجزا میكند، بهرهگیری گسترده از سنگ با توجه به وجود منابع غنی در كوهستانهای این محل توجیهپذی راست و از آجر بیشتر در روكار بنا بهره گرفته شده است.
دور تا دور این كاروانسرا برج هایی وجود دارد، فضای داخلی،حیاط مربع شكل و به سبك چهار ایوانی است، دور تا دور آن 12 اتاق به همراه ایوانهایی در جلو وجود دارد.این اتاقها و ایوانها فاقد طاقچه و بخاری هستند، پشت اتاقها اصطبل های كاروانسرا قرار گرفتند، كنار ورودی اصطبل ها در گوشه های بنا اتاقی وجود دارد كه محل اقامت قافله داران بوده است.
**كاروانسرای مورچه خورت
این كاروانسرا سمت چپ جاده اصفهان-تهران در روستای مورچه خورت در فاصله 54 كیلومتری شمال غربی اصفهان قرار دارد. حیاط داخلی مربع شكل به سبك چهارایوانیست و دور تا دور آن24 اتاق وجود دارد كه جلوی هر كدام ایوانی قرار گرفتهاست، پشت ایوان بزرگ غربی بر محور ورودی بنا اتاق بزرگی قرار دارد كه به نظر می رسد از آن به عنوان تالاری جهت سكونت افراد شاخص و یا پادشاه استفاده می شده است.
در چهار گوشه كاروانسرا چهار برج مدور قرار گرفته است كه دو برج توپرو دوبرجی كه در طرفین ورودی قرار دارند تو خالی هستند.درگاه ورودی از طریق راهرویی با سه دهانه شامل راهروی كوتاه، سرسرا و در انتها ایوان بزرگ شرقی به حیاط داخلی راه دارد. در این قسمت دو اتاقك و بالا خانهای وجود دارد كه مورد استفاده كاروانسرادار و نگهبانان بوده است.
ویژگیهای ساختمانی بنا نشان از دوران صفوی دارد. 36 كتیبه بنا كه در فضای داخلی سردر قرار دارد مربوط به دوره قاجار بوده كه نشاندهنده انجام تعمیراتی در سال 1251 ه.ق است.
'شاردن ' كه در عهد چند پادشاه صفوی به ایران سفر كرده است در سفرنامه خود از مورچه خورت به صورت 'موچاكن' یاد میكند و در مورد آن می گوید: در ساعت نه شب به موچاكن رسیدیم،این آبادی قریه بزرگی است كه دارای پانصد باب خانه، باغچه و كاروانسرا های متعدد و باغات و بساتین بسیار و آبهای روان است.'
**كاروانسرای گز
این بنا در گز سمت راست اتوبان اصفهان-تهران در فاصله 17 كیلومتری شمال اصفهان واقع شده است. بیشتر جهانگردان آن را به زمان شاه عباس اول نسبت دادهاند. درزمان حاضر چند سالی است كه این كاروانسرا به صورت یك پادگان نظامی درآمده و به همین دلیل امكان بازدید بنا وجود ندارد.
كاروانسرای گز یكی از بزرگترین كاروانسراهای منطقه است. در چهار گوشه آن چهار برج وجود دارد كه برفراز برج شمال شرقی چراغ راهنمایی وجود دارد كه قابل مقایسه با چراغ راهنمایی كاروانسرای دمبی است.
دورتادور دیوارهای خارجی بنا صفه های عمیق و محلهای بستن چهارپایان دیده میشود.این امكانات جهت ایجاد تسهیلات بیشتر برای مسافران و امكان بارگیری بهتر چهارپایان بوده است.
آجر مهمترین ماده بكار رفته در بناست و از سنگ در پی و ازاره های بنا استفاده گردیده است، نمای داخلی حیاط به سبك چهار ایوانی بوده و در اطراف ایوانهای چهارگانه ایوانهای كوچكتری وجود دارد كه هر كدام به یك اتاق منتهی میشوند.
در گوشهها چهار ایوان وجود دارد كه هر كدام به سه اتاق منفصل میشوند، پشت ایوانها و اتاقها اصطبلهای بزرگ و انبارها وسیع موجود است، این اصطبلها هشت ورودی دارند كه در انتهای هر ضلع حیاط واقع شدهاند.
**كاروانسرای شیخ علیخان
این كاروانسرا داخل روستای چاله سیاه(جهاد آباد) در 45 كیلومتری شمال غربی اصفهان واقع است. كتیبه های بنا در قسمت داخلی سردر ورودی قرار دارد و همگی به خط نستعلیق نوشته شدند و حاكی از ساخت كاروانسرا به دستور شیخ علیخان زنگنه در زمان شاه سلیمان صفوی در سال 1098 ه.ق است. طبق گفته جهانگردان از این كاروانسرا بعنوان محلی برای پذیرایی و اقامت مهمان خارجی استفاده می شده است.
این بنا یكی از بهترین نمونههای كاروانسراهای صفوی است، تمام وسایل و امكانات رفاهی به وفور در قسمتهای مختلف به كار رفته كه نشان دهنده اوج پیشرفت در طراحی این كاروانسراست.
قسمتهایی همچون حیاطهای مخصوص بانوان، تالارهای هشت ضلعی، دو تالار پذیرایی واقع در پشت ایوان شمالی، اتاقهای متعدد برای اقامت نگهبانان و قافله داران،مكانهایی جهت انجام خدماتی از قبیل نانوایی،خوار و بارفروشی،آشپزخانه كه با وجود طاقچهها، رفها و بخاریهای متعدد به همراه هواكشها از حداكثر امكانات رفاهی برخوردار بودهاند.
چنین امكانات و اجزایی در كمتر كاروانسرایی دیده میشود و ثابت میكند این كاروانسرا جزو كاروانسراهای سلطنتی محسوب می شده كه پادشاهان صفوی برای اقامت خود از آنها استفاده میكردهاند.
به گفته جهانگردان از این كاروانسرا به عنوان محلی برای استقبال از سفیران خارجی قبل از ورود به اصفهان نیز استفاده می شد.
**كاروانسرای بلاباد
كاروانسرای بلاباد با مصالح سنگ و خشت پخته دارای طراحی همانند كاروانسراهای این عهد است . شاهنشینان این بنا به سوی چشمانداز زیبای روستای بلاباد گشوده شده است. این كاروانسرا در روستای بلاباد، در كنار جاده اصفهان نایین قرار گرفته و از جمله كاروانسراهای دوران صفویه است. در شهرستان نایین كاروانسرای نو گنبد و مشجری نیز از دوران صفویه باقیماندهاند.این كاروانسرا رو به ویرانی بود كه با همت سازمان ایرانگردی و جهانگردی استان اصفهان بازسازی و مرمت شده است.
**كاروانسرای ملك
كاروانسرای ملك، در شمال شهرستان شهرضا در جوار امامزاده شاهرضا در مسیر اصفهان - شیراز بنا گردیده است. این كاروانسرا همانند دیگر بناهای عصر عباسی در زمین مستطیل شكل و به صورت چهار ایوانه ساخته شده است. این مكان در طول زمان شاهد حضور بزرگانی بوده است كه به قصد عبادت در این محل برای مدتی اقامت میكردهاند.
سبك معماری این بنا همان گونه كه گفته شد چهار ایوانه بوده كه ایوان های شمالی وجنوبی و غربی آن با اطاقهای بزرگی به صورت شاه نشین و ایوان شرقی آن به عنوان درب ورودی بوده است. در وسط این كاروانسرا حوض آب بزرگی وجود داشته كه آب آن به مصرف كاروانیان و زائران حاضر در كاروانسرا می رسیده است. این آب از زاویه جنوب شرقی كاروانسرا با معابر تنگ و طولانی با پیچ وخم به كاروانسرا وارد می شده است و از سمت شمالی كاروانسرا خارج می گردیده است.
**كاروانسرای نیستانك
در روستای نیستانك در 30 كیلومتری جاده نایین به اردستان قراردارد كه به عنوان یكی از زیباترین كاروانسراهای دوره قاجار محسوب می گردد.
بنای تاریخی كاروانسرای نیستانك به صورت چهارایوانی بوده و گوشه حیاط ورودی هایی جهت رسیدن به فضاهای مخصوص استراحت مسافران و اسطبل احشام دیده می شود كه به صورت حجره – حجره بوده و درداخل هر حجره بخاری دیواری دیده می شود.
دریك قسمت از این بنا در دو سمت ورودی اصلی و محوطه ای اختصاصی جهت بزرگان و حاكمان تعبیه شده است كه به طور كامل خصوصی بوده و دارای چندین اتاق و بادگیر بوده و از بخشهای تابستانی و زمستانی ساخته شده است.
گنبد راهرو با تزیینات آجری نمای زیبایی یافته است این كاروانسرا به صورت چهارضلعی از بیرون و به صورت هشت ضلعی در حیاط است.
**كاروانسرای مرنجاب
مرنجاب از توابع شهرستان آران و بیدگل و در 5٠ كیلومتری شمال شرق مركز این شهرستان قرار دارد. كاروانسرای مرنجاب در حاشیه جنوبی دریاچه قم واقع شده است. جاده آران و بیدگل به مرنجاب و دستكن یكی از راههای ارتباطی بوده كه اصفهان را به شهرهای كاشان، یزد، مشهد و تهران متصل می ساخته است.
ین كاروانسرا از لحاظ معماری و طبیعت رویایی كویر و دریاچه نمك، همچون نگینی در دل كویر می درخشد.
كاروانسرای مرنجاب از جمله كاروانسراهای دوره صفوی است كه این بنا در مسیر یكی از مسیرهای جاده معروف ابریشم قرار گرفته است. با توجه به وجود مزرعه مرنجاب و وجود رشته قنات آب در این منطقه، دستور احداث كاروانسرای مرنجاب در كنار مزرعه و مجاورت دریاچه نمك صادر و به همت و كارگزاری ˈ آقا خضر نهاوندیˈ حاكم كاشان در زمان شاه عباس اول در سال 1012 هجری قمری، این كاروانسرا به منظور اقامت مسافران، تجار و مستقر شدن تعدادی نیروی نظامی برای تامین امنیت از این كاروانسرا به عنوان یك پایگاه ساخته شد.
در این كاروانسرا علاوه بر احداث چهار برج دیده بانی در چهار گوشه كاروانسرا، قسمت بام و دیوارهای اطراف آن به صورت سنگر ساخته شده است كه محافظان راه تجاری مرنجاب قادر باشند در مواقع احتمالی از جان و مال كاروانیان به خوبی دفاع كنند. در سال های اخیر و به تناسب توسعه برنامه های گردشگری در طرح پردیسان قرار گرفت و تعمیر و مرمت شد تا به عنوان یك اقامتگاه گردشگری كویری مورد استفاده قرار گیرد.
6026/9861
اصفهان- ایرنا- نصف جهان به دلیل موقعیت منحصر به فرد جغرافیایی از روزگاران دور انتخاب نخست جهانگردان و مسافران بود و كاروانسراهای تاریخی آن این مهم را به اثبات رساندند، بناهایی كه در جذب گردشگران داخلی و خارجی و رونق صنعت گردشگری اصفهان موثر بوده است.