صنایع دستی خراسان شمالی كه مرزها را در نوردیده است

خراسان شمالی علاوه بر داشتن طبیعت بكر، هوای دلپذیر، آثار تاریخی و بقاع متبركه زیاد، صنایع دستی و سوغات متنوع برای عرضه به گردشگران دارد.
هنرمندان و صنعتگران خراسان شمالی در 61 رشته صنایع دستی فعالیت دارند كه از این تعداد چهار رشته شامل سفره كردی، پادری، چاروق و حكاكی روی سنگ به ثبت جهانی رسیده اند و در 54 رشته نیز نشان اعتماد ملی را دریافت كرده است.
بجنورد مركز خراسان شمالی پارسال به عنوان شهر ملی سفره كردی ایران معرفی شد به نوعی می توان از این ظرفیت برای جذب گردشگران تلاش كرد.
صنایع دستی خراسان شمالی چنان در دنیا شهره شده است كه حتی گردشگران كشورهای خارجی از جمله آلمان سفارش بافت قالی در منطقه راز و جرگلان داده اند.
نخستین خانه نساجی سنتی كشور در دهكده گردشگری روئین همه ساله میزبان گردشگران و مسافران فراوانی است.
مسافران و گردشگران می توانند با حضور در نخستین خانه نساجی سنتی كشور، از نزدیك فعالیت هنرمندان این منطقه و مراحل تولید صنایع دستی سنتی را مشاهده كرده و تولیدات هنرمندان را در محل تولید خریداری كنند.
مردم استان خراسان شمالی از اقوام كرمانج، ترك، تات، تركمن و اقلیت های گوناگونی دیگر مانند بلوچ، عرب، لر تشكیل شده است، حضور قومیت های مختلف با فرهنگ های متنوع، همنشینی جذاب و در خور تحسینی را برای تولیدات صنایع دستی فراهم آورده و بنابراین بسیاری از نقوش، موتیف و تكنیك ها از قومیی به قوم دیگر راه یافته است.
تولیدات صنایع دستی از سوی اقوام گوناگون ساكن در خراسان شمالی روایتگر هویت تاریخی و فرهنگی این خطه است.
به گزارش ایرنا نقوش و نگاره های به كار گرفته شده در صنایع دستی استان خراسان شمالی ریشه در اعتقادات و باورهای هنرمندان این خطه از كشورمان دارد.
وجود مراتع سرسبز و بكر، انواع گیاهان وحشی و كوهی رنگارنگ، شقایق های سرخ، انواع پرندگان وحشی و حیوانات اهلی و بومی باعث شده تا هنرمندان صنایع دستی استان خراسان شمالی با الهام گرفتن از طبیعت به روایت زندگی و خاطرات خود در این نقوش بپردازند.
هنرمندان خراسان شمالی، صنایع دستی را با نگاره هایی از گل، سنبل و دستبافته هایی متنوع با رنگ های الهام گرفته از طبیعت خلق می كنند.
در ذهن هنرمند این دیار هنگام نقش انداختن بر روی گلیم، گویی مناظری از سرسبزی این خطه تداعی می شود و رنگ های شاد طبیعت در این گونه اقلام صنایع دستی خود گویای این مطلب است.
پاپوش های سنتی، چاروق دوزی، رنگرزی سنتی و دوخت لباس های محلی، نمدمالی، سفال گری با رنگ های شاد قرمز، نارنجی، زرد و آبی، بنفش، صورتی، همگی حكایت طبیعت سبز این دیار را به ذهن می آورد.
صنایع دستی به عنوان بخشی از میراث كهن و فرهنگ هر قوم و ملت مورد توجه است و مسافران و گردشگران در سفر به هر منطقه سعی می كنند با تهیه سوغاتی از آن منطقه، رهاوردی با خود برده و خاطره سفر خود را ماندگار كنند.
اسناد و مدارك برجای مانده از ادوار گذشته در خراسان شمالی بیانگر آن است كه تولید صنایع دستی در این منطقه از ایران سابقه ای دیرینه برخوردار است.
نوآوران و استادان صنایع دستی در این حوزه جغرافیایی همواره به موازات آفرینش های ذوقی صنعتگران و هنرمندان دیگر مناطق كشور، در خلق آثاری زیبا و خلاقانه دستی داشته اند كه برخی از این رشته های هنری اكنون برجاست و چون سفیری صادق، گوشه ای از هویت تاریخی و فرهنگی این خطه را روایت می كند.
«سفره كردی» یك هنر خاص از بافته‌های داری منحصربه ‌فرد زنان عشایر خراسان شمالی است و به عنوان هنری وصف‌‌ناپذیر مطرح است كه نمادهای اشتیاقی و ذوق و احساس آنان نسبت به طبیعت و تاریخ قومی و فرهنگی را در خود جای داده است و نقش‌های بافته شده نشان از عظمت فرهنگ، هنر، باورها، آداب و رسوم، و تاریخ پر فراز و نشیب قومی كردهای این دیار را با خود به یدك می‌كشد؛ نمادها در سفره كردی همگی بیانگر كرامت قومی و احترام به طبیعت است.
نگاره و نقوش سفره كردی در واقع نقش‌های كهنی هستند كه در نوع خود بی‌نظیر هستند، نقش‌های بافته‌شده در این هنر بیشتر حیوان و انسان است، نمادها در سفره كردی بیشتر نماد نوع زندگی و معیشتی و نظام اجتماعی و فرهنگی كردهای این دیار را در خود جای داده‌است.
این گلیم روزگاری به دلیل نقوش ویژه به‌كار رفته در آن وسیله‌ای مقدس تلقی می‌شد اما امروزه به دلیل گرانی و وضعیت دشوار معیشتی افراد، به عنوان زیرانداز مورد استفاده قرار می‌گیرد، این زیرانداز كه به خاطر نقوش زیبای حیوانات حلال گوشت، میوه‌های مختلف و غلات، به عنوان سفره ساكنان شهرستان‌های خراسان شمالی مورد استفاده قرار می‌گرفت، امروزه كاربردی جز زیرانداز ندارد.
این گلیم بسیار ظریف، پشمی است و رنگ‌های متنوعی نیز در آن به‌ كار رفته است و شهرستان آشخانه به عنوان یكی از فعالترین شهرستان‌های خراسان شمالی در تولید این دستباف محسوب می‌شوند.
«گلیم» از جمله صنایع دستی استان است و محققان سابقه ای هفت هزار ساله برای آن قائلند و طرح های به كار رفته در آن را متاثر از فرهنگ سنتی و محیط جغرافیایی طبیعی بافندگان می دانند.
بافندگان در روستاهای خراسان شمالی از نقشه استفاده نمی كنند و نقشه های ذهنی آنها به صدها نقش دیگر تقسیم شده كه هر سلیقه ای را راضی می كند و در قالب های خورجین، پادری، پشتی، رختخواب بند، كوله پشتی، كیف زنانه، جوراب، دستكش و بازوبند كاربرد دارد.
«جاجیم» نیز دستبافته ای دیگر از هنرمندان خراسان شمالی است كه ضخیم، راه راه و رنگین است كه به عنوان زیرانداز، پتو، روتختی، جل اسب و كفپوش منازل كاربرد دارد.
«پلاس» نوعی گلیم پشمی است كه از دیرباز به عنوان یك زیرانداز مناسب برای محافظت از ناحیه رطوبت، سرما و گرمای زمین به كار می رود و بدین لحاظ در مفروش كردن چادر عشایر خراسان شمالی و ساختن سیاه چادر و نیز در خانه های روستایی مورد استفاده است.
پلاس در سایر نقاط ایران نیز بافته می شود ولی بافت گونه «پیچ» آن منحصر به خطه خراسان شمالی است. ˈ«فرش كردی» نیز از دیگر محصولات ذوق و هنر زنان عشایر خراسان شمالی است كه دار بافت آن زمینی بوده و رنگ های مورد استفاده در آن عمدتا گرم است كه این از عشق، زندگی و امید به آینده نزد عشایر حكایت دارد. ˈ«فرش و پشتی تركمن» هنر دست زنان تركمن استان است كه در منطقه 'جرگلان' در شمال بجنورد و نیز شهرستان مانه و سملقان رواج دارد و مانند سایر دستبافه ها با نقوش زیبا و خاص خود، چشم هر بینده ای را خیره می كند.
طرح فرش های تركمن از لحاظ شكل هندسی و شكستگی خطوط ایلی، خاص مردم كوچ نشین است كه به صورت ذهنی بافته می شود و 'تركمن یموتی، شانه ای، غزال گز، آغال، چهارقاب و قاشقی» طرح های فرعی این نقوش را تشكیل می دهند.
پشتی تركمن بیشتر شبیه قالیچه است كه در آن از چهار رنگ« قزل، قره، طلایی و آق» استفاده می شود و نقوش را «گلچه» و «قره نقش» خوانند.
پارچه بافی، چادرشب بافی و حوله بافی از دیگر دستبافت های مردم این استان است.
«چادرشب» دستبافته ای دستگاهی است كه در شهرستان« جاجرم» و روستای« رویین» اسفراین بافته می شود و در گذشته از نخ های ابریشمی برای بافت آن استفاده می شد ولی اكنون از نخ و كاموا استفاده می كنند كه مصرف گوناگون دارد.
پارچه بافی در منطقه مرزی و تركمن نشین« جرگلان» بجنورد نیز رواج دارد كه جنس آن عمدتا از ابریشم مرغوب است. ˈ«جوراب بافی» دیگر هنر دستی است كه بیشتر توسط اقوام چادرنشین تولید و استفاده می شود و نام دیگر جوراب محلی، جوراب كركی است كه به جوراب كردی هم معروف است و طرح های آن بیشتر نقوش هندسی است و رنگ های به كار رفته در بافت آن قرمز تند، سرمه ای و زرد است و نخ به كار رفته در جوراب های سنتی نیز از پشم گوسفند می باشد. ˈ«كلاه كركی» نیز از تولیدات صنعتگران دستی این خطه است كه چنانكه از نام آن برمی آید از جنس كرك است كه به دلیل داشتن حفاظ روی گوش در اصطلاح محلی به كلاه 'گوشی' نیز معروف است.
این هنر از هنرهای دستی خاص و كهن شهرستانهای 'گرمه' و 'جاجرم' است كه ماده اولیه آن كرك بز بوده و به صورت كاملا خام و خودرنگ استفاده می شود.
مراحل بافت این دستبافته بسیار ساده و بدون دخالت هیچگونه ماشین یا ابزار خاص، تنها توسط پنج عدد میل چوبی بافته می شود.
از خواص منحصر به فرد آن غیرقابل نفوذ بودن در برابر سرما، نم و رطوبت است كه باعث شده تا كنون كاربرد خود را حفظ كرده و همچنان بافت و پوشیدن آن رایج باشد.
از سوی دیگر به دلیل هم نشینی اقوام مختلف ترك، فارس، كرد و تركمن با فرهنگ های مختلف در خراسان شمالی، طراحی و دوخت لباس های محلی با رنگ های متنوع، شاد و نقوش مختلف در این منطقه رواج یافته است.
«لباس كرمانجی» كه دختران و زنان عشایر استان می پوشند، دارای رنگ های شاد با حاشیه های متنوع دوخته شده است.
لباس زنان كرمانجی شامل شلیته و دامنی بلند از مخمل است كه تا زانو رسیده و حاشیه آن دارای نواردوزی می شود كه رنگ این نوار نشان دهنده طایفه صاحب آن است و رنگ آن برای عروسها سفید، برای خانم ها قرمز و برای دخترها زرد است. ˈ«گراس» پیراهنی بلند كه پایین آن چین دار است، جلیقه از جنس مخمل و دارای رنگ یكنواخت با شلیته می باشد كه روی آن را سكه دوزی می كنند. ˈ«یاشار» روسری بلندی از جنس حریر بوده كه با سربند یزدی برای محكم نگهداشتن آن بسته می شود.
«لباس های محلی تركمنی» از دیگر پوشش های رایج در خراسان شمالی است كه شامل« چاوك، كولته، چلپی و یلك» است و متداولترین و ارزانترین آنها چاوك است، كه جنس پارچه آن از ابریشم دستباف و عمدتا دارای رنگ قرمز و حاشیه زردرنگ است كه حاشیه لباس و سرآستین آن سوزن دوزی شده و برای جلوگیری از جمع نشدن پارچه و ظرافت بیشتر سوزن دوزی با آستر انجام می شود. ˈ«زیورآلات محلی» مكمل لباس های سنتی و بومی این استان است و لباس هایی چون لباس های كردها و تركمن ها كه معرف آداب، رسوم، آداب و سنن و فرهنگ مردم این منطقه است و زیورآلات بخشی جدایی ناپذیر از پوشاك اقوام عشایر و روستاییان این استان است.
زیورآلات همچنین جزوی لاینفك از لباس های زنان تركمن است و این هنر و صنعت در مناطق تركمن نشین استان نظیر جرگلان، از قدمت دیرینه ای برخوردار است.
عمده زیورآلات مورد استفاده زنان تركمن شامل گردنبند، سینه ریز، مچ بند، دستبند، سربند است و وجود اقوام تركمن در منطقه باعث خلق آثار هنری بسیاری از جمله« رودوزی های خاص» شده كه بر روی لباس های محلی صورت می گیرد.
رودوزی بر حاشیه پیراهن، شلوار، سرآستین، كلاه و كمربند انجام می شود و كلاه مزین به دوخت های سنتی «تخیه» نام دارد. ˈ«چاروق» نیز پاپوش سنتی مردم خراسان شمالی است كه كلمه ای تركی به معنای «پای افزار» یا پاپوش است كه بندها و تسمه های بلندی دارد و بندهای آن را به ساق پا می پیچند.
چاروق دارای نوكی برگشته رو به بالا است كه از چرم طبیعی است و با نخ های ابریشم الوان و اشكال مختلف زینت داده شده و برای زیباتر شدن پاپوش در نوك آن منگوله ای، تعبیه می شده كه از نخ های ابریشم رنگی تهیه می شود.
«سفال» دیگر هنر ایرانی است كه حدود هشت هزار سال قدمت دارد و در خراسان شمالی، در سال های نه چندان دور سفالگری در بجنورد، اسفراین، گرمه، جاجرم و شیروان از رشته های درآمدزا بوده كه اكنون به علت بی توجهی رو به منسوخ شدن نهاده است. ˈ«معرق» دیگر هنری است كه با قرار دادن قطعات مختلفی چون صدف، عاج، استخوان، فلز و چوب های رنگی در كنار هم ایجاد می شود و اكنون در تمام شهرهای خراسان شمالی، هنرمندان زیادی در این رشته فعالیت می كنند.
استان خراسان شمالی در موسیقی مقامی نیز شهرتی فراگیر دارد كه وجود هنرمندان موسیقی هنر ساخت« سازهای سنتی» را نیز به یكی از اصیل ترین و قدیمی ترین هنرهای استان تبدیل كرده كه به دلیل وجود اقوام ترك، تركمن و كرد در منطقه و موسیقی فولكلوریك رواج دارد.
ساخت «دوتار»، ساز مخصوص تركمن ها كه صدای چهار نعل اسب را ایجاد می كند در میان تركمنان این منطقه رواج بسیاری دارد. ˈ«سه تار» نیز سازی است كه اقوام كرد در ساخت و استفاده از آن تبحری خاص دارند.
هم اكنون مراكزی در خراسان شمالی وجود دارد كه انواع محصولات صنایع دستی را به علاقه مندان و مسافران نوروزی عرضه می كنند كه بیشتر این كالاها به عنوان وسیله ای برای تزیین منزل مورد استفاده قرار می گیرند.
معاون صنایع دستی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی با بیان اینكه هنرمندان و صنعتگران این استان در 61 رشته صنایع دستی فعالیت دارند گفت: از مجموع این تعداد چهار اثر به ثبت جهانی و 54 اثر به ثبت ملی رسیده است.
علی عابدی اظهار داشت: افزون بر 15 هزار صنعتگر و هنرمند در زمینه انواع تولید صنایع دستی در استان فعالیت می كنند.
وی با بیان اینكه صنایع دستی این استان از كیفیت بسیار مطلوبی برخوردار است افزود: در 11 ماه پارسال 100 هزار دلار صنایع دستی این استان صادر شد.
عابدی اظهار داشت: تولیدات صنایع دستی استان از جمله سفال و سرامیك، دست بافته های داری و پارچه بوده كه به كشورهای چین، لهستان، تركیه، ایتالیا و سوئد صادر شده است.
وی ارزش این صادرات را به لحاظ وزنی 20 تن عنوان كرد و افزود: توسعه بازرگانی در بخش صنایع دستی بویژه فروش خارجی و صادرات یكی از اولویت هایی است كه دنبال می كنیم.
معاون صنایع دستی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی با بیان اینكه با سرمایه گذاری اندك در حوزه صنایع دستی شغل ایجاد خواهد شد گفت: این استان پتانسیل و ظرفیت این امر را نیز دارد چرا كه 60 رشته صنایع دستی فعال در خراسان شمالی وجود دارد.
وی اظهار داشت: یكهزار و 250 كارگاه و 46 فروشگاه صنایع دستی نیز در زمینه تولید و عرضه فعالیت می كنند.
وی با بیان اینكه صنایع دستی به دلیل اشتغالزایی، توجیه اقتصادی دارد و یكی از راهكارهای مبارزه با بیكاری در مناطق مختلف استان است، افزود: ارزش افزوده بالا، حفظ فرهنگ و اصالت بومی، انتقال هنر بومی و محلی، پیوند نسل ها از دیگر خصوصیات این هنر دستی است.
معاون صنایع دستی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی اظهار داشت: صنایع دستی به دلیل مشاركت دادن زنان در تولید و متنوع كردن منابع درآمد خانوار، می تواند تاثیرات بلندمدت بر توسعه اقتصادی و اجتماعی منطقه داشته باشد.
عابدی با بیان اینكه امسال 20 تن انواع صنایع دستی در این استان تولید شد افزود: هم اكنون استان خراسان شمالی جزو 15 استان برتر در حوزه صنایع دستی است كه باید این رتبه را در یك بازه زمانی مشخص به 10 برسانیم.
عابدی با بیان اینكه این استان از لحاظ بكر بودن تولیدات و تنوع محصولات كه از تنوع فرهنگی برخوردار است اظهار كرد: خراسان شمالی در حوزه تولیدات دست یافته ها حرف زیادی برای گفتن دارد.
وی با اشاره به دست یافته های صنایع دستی این استان گفت: نمونه آن سفره كردی است كه نشان یونسكو را دریافت كرده است و همچنین گروه نساجی سنتی كه در چند سال اخیر رشد خوبی داشته است.
عابدی با بیان اینكه روستای رویین در اسفراین به عنوان بهترین نساجی سنتی كشور مشخص شده است و اولین « خانه تخصصی نساجی سنتی»كشور هم در این روستا افتتاح شده است افزود: همچنین خانه صنایع دستی در بجنورد و روستای عبدآباد شیروان راه اندازی شده است.
معاون صنایع دستی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی با اشاره به اینكه هم اكنون بیش از 6 هزار نفر در حوزه فرش و صنایع دستی خراسان شمالی بیمه هستند گفت: 61 رشته زنده و فعال صنایع دستی در استان داریم كه فعالیت ها در این رشته مستمر است و به صورت چشمگیر انجام می شود.
وی با بیان اینكه در ایام نوروز بازارچه هایی برای فروش صنایع دستی و سوغات در این استان دایر می شود افزود: راه اندازی این بازارچه ها در راستای معرفی و عرضه مستقیم صنایع دستی، سوغات و هدایای خراسان شمالی به مسافران و زایران نوروزی و افزایش ماندگاری آنان در شهرهای این استان است.
استان خراسان شمالی در حدفاصل دو قطب سیاحتی شمال و زیارتی مشهدمقدس واقع شده كه سالانه
مسافران و زائران زیادی از این خطه تردد می كنند در این استان هشت هزار و 700 جاذبه گردشگری شناسایی شده در حوزه های مختلف وجود دارد.
3007/ 6042