حكیم ابوالقاسم فردوسی، حماسه سرای بلندآوازه ایران و شاعر پارسی گوی، میراثی از نظم را برای آیندگان به جا گذاشت كه به گفته خودش هیچ باد و بارانی در فراز و فرود روزگار پرتلاطم، آن را گزندی نمی رساند و تاریخ گذشته و آینده تكرار آن را تجربه نكرده و نخواهد كرد.
فردوسی در اوایل قرن چهارم هجری (سال 319 خورشیدی) در روستای 'پاژ' از توابع توس خراسان، چشم به جهان گشود و با پی افكندن اثری جاودانه و ماندگار، پاسبان زبان شیرین پارسی شد و نام و یاد خود را در نسل های آینده ایران زمین ماندگار و محترم ساخت.
حكیم فردوسی در اواخر قرن چهارم (سال 397 خورشیدی) در 78 سالگی چشم از جهان خاكی فرو بست و در زادگاه خویش در دل خاك آرام گرفت.
اثر منظوم 'شاهنامه' پرآوازه ترین سروده فردوسی و بزرگترین رزمنامه جهان محسوب می شود كه به نوعی دربردارنده تاریخ ایران باستان است.
اعراب بعد از تصرف ایران در اوایل سده نخست هجری سعی داشتند خط و زبان خود را بر مردم ایران زمین تحمیل كنند كه البته در زمینه تغییر خط ایرانیان از پهلوی به عربی توفیق یافتند و در زمینه تغییر زبان نیز به پیشرفت هایی رسیدند اما از آنجا كه همواره در طول تاریخ، دست به دست شدن حكومت ها در شهرها صورت گرفته و روستاها به دلیل دور بودن از مسائل و كشمكش های سیاسی، نقش ویژه ای در حفظ فرهنگ سرزمین ایران داشتند، این بار نیز روستاها نقش شایسته ای در زنده نگه داشتن زبان فارسی ایفا كردند و زبان پارسی با همین پشتوانه توانست دست كم به صورت گفتاری و در مقام محاوره پایدار و پابرجا بماند.
تاریخ آغاز به نظم كشیدن شاهنامه به صورت دقیق معلوم نیست ولی با استفاده از شواهد متعدد كه از شاهنامه مستفاد می شود و با انطباق آن بر وقایع تاریخی، می توان آغاز نظم شاهنامه ابومنصوری را به وسیله استاد توس سال 369 یا 370 هجری اعلام كرد.
* نبود سند تاریخی برای زاد روز فردوسی
یك فردوسی شناس برجسته در این زمینه گفت: تعیین و اعلام تاریخ مشخص برای روز دقیق تولد حكیم ابوالقاسم فردوسی به هیچوجه امكان پذیر و دارای سندیت متقن تاریخی نیست.
دكتر محمدجعفر یاحقی افزود: در چارچوب زندگی اجتماعی و فرهنگ صده های گذشته قید كردن روز دقیق تولد افراد دارای اهمیت نبوده لذا در مورد فردوسی نیز اینچنین بوده است. حتی سال تولد این بزرگمرد تاریخ ادبیات ایران پس از بررسیهای متعدد با زحمت در سال 1329 هجری شمسی مشخص شده است بنابراین تعیین روز دقیق تولد فردی در هزار سال پیش هرچند هم این فرد شاخص باشد به هیچوجه امكان پذیر و شدنی نیست.
این استاد ادبیات حماسی در مورد انتخاب و اعلام نخستین روز بهمن ماه به عنوان زادروز فردوسی اظهار داشت: هیچ سند تاریخی در این زمینه وجود ندارد و نام بردن از این روز به عنوان زادروز فردوسی صرفا بر اساس محاسبات سرانگشتی، غیرعلمی و غیر رسمی صورت گرفته است و بر اساس چنین محاسباتی سومین روز دی ماه نیز به عنوان روز تولد فردوسی مورد اشاره قرار گرفته در حالی كه این تاریخ نیز هیچ سندیتی ندارد.
وی گفت: بزرگداشت این شاعر شهیر و ارزشمند در روز 25 اردیبهشت ماه هر سال برگزار می شود و امید است بزرگداشت این مرد بلند آوازه ادبیات ایران به همین یك روز محدود نشود.
* شاهنامه میراث جاودانه ایرانیان
استاد برجسته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: ادبیات فارسی یك میراث ملی و تاریخی است و آنچه در گذشته اتفاق افتاده دارای اهمیت است و بخش مهمی از اهمیت ادبیات فارسی برای جهانیان، مساله قدمت آن است.
دكتر یاحقی افزود: اینكه هزار سال پیش كتابی مانند 'شاهنامه' پدید آید، 800 سال پیش اثری مانند'گلستان'، یا دیوانی چون 'دیوان حافظ' نوشته شده باشد، خیلی مهم است زیرا عمر ادبیات هیچ كدام از كشورها غیر از یونان از ٤٠٠ سال تجاوز نمی كند.
وی اظهار داشت: كشورهایی كه امروز زمامدار ادبیات معاصرند، سابقه طولانی از نظر قدمت تاریخی ندارند و سابقه تاریخی آثار برای آنها جالب و مورد توجه است.
یاحقی در باره دیگر وجوه اهمیت ادبیات فارسی گفت: مسائل اساسی و انسانی كه در ادبیات فارسی مطرح است، یك امر ملی نیست بلكه فراملی و بشری است.
وی ادامه داد: پیام ها و اندیشه هایی كه در ادبیات فارسی وجود دارد می تواند به عنوان یك سرمایه بشری مطرح باشد و برای همین زمانی كه جهانیان به ویژه در گذشته این غنا و اصالت را می دیدند، دل باخته آن می‌شدند.
این استاد دانشگاه گفت: بسیاری از نویسندگان فرانسوی وقتی با سعدی آشنا شدند، با شادمانی از او و آثارش استقبال كردند و امروز كه بیش از پیش با مولوی آشنا هستند می دانند كه با چه چشمه فیاضی از معانی و اندیشه های ناب روبرو می باشند ، با این تفاوت كه تلقی و آشنایی های جدید با مولوی با برداشت های دو سه سده پیش متفاوت است.
وی افزود: اهمیت ادبیات فارسی در این است كه توانسته یك پیام انسانی و روحانی را در دوره هایی به جهانیان عرضه كند كه به آن نیاز داشته اند.
به گفته وی سرودن شاهنامه در شرایطی كه زبان فارسی رو به نابودی و فراموشی می رفت شاهكاری بود كه توانست روح تازه ای در كالبد زبان فارسی بدمد و كلمات و واژگان پارسی را تا امروز زنده نگه دارد.
یاحقی افزود: اگر همت و تلاش فردوسی و دیگر افراد دوستدار زبان پارسی نبود شاید امروز اثری از این زبان باقی نمی ماند.
وی اظهار كرد: اهمیت فردوسی در آن است كه با آفرینش اثر حماسی خود نه تنها زبان فارسی بلكه همه فرهنگ، آداب، سنن و اصالت ایرانی را جاودانه نمود.
* شاهنامه عنصر هویت بخش
عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد نیز با بیان اینكه شاهنامه عنوان منتخب فردوسی برای اثر جاویدانش نبود بلكه عنوان جریان ادبی آن دوره است، اظهار كرد: در دوران و شرایط سامانیان و قرن چهارم زبان فارسی دری مورد حمایت و توجه ویژه بود.
دكتر فرزاد قائمی گفت: از زمان یعقوب لیث صفاری كه زبان فارسی به عنوان زبان دیوانی شناخته شد توجه به زبان فارسی افزایش یافت و همین امر در سرایش شاهنامه تاثیر داشت.
وی با بیان اینكه انگیزه فردوسی در سرایش شاهنامه شخصی نبوده است، افزود: انگیزه فردوسی در روزگار زیست این شاعر عالیقدر بسیار مهم و قابل توجه بود زیرا وی تعصب ملی و دینی در این زمینه داشته است.
این استاد دانشگاه گفت: جریان ادبی شاهنامه سرایی و شاهنامه نویسی در ایران در سده چهارم آغاز شد كه تنها جریان ادبی نبود بلكه جریانی فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بود كه به نوعی هویت ایرانیان مسلمان را به ایرانیان كهن ارتباط می داد.
وی افزود: در این جریان هویت جدیدی شكل داده می شد كه از طرفی در این هویت عنصر مسلمان بودن افزوده شده و از طرفی مسلمان بودن به عرب بودن محدود و منحصر نمی شد.
عضو هیات علمی گروه ادبیات و زبان فارسی دانشگاه فردوسی مشهد اظهار داشت: قبل از فردوسی، شاهنامه ابو منصوری، ابوالمؤید بلخی، شاهنامه مسعودی و نیز شاهنامه ناتمام دقیقی توسی از همشهریان فردوسی نیز نگارش شده بود كه فردوسی نیز در اثر خود هزار بیت از شاهنامه دقیقی توسی را با ذكر منبع آورده است و همین امر نشان از تحسین و تقدیر شاهنامه دقیقی از سوی فردوسی دارد.
وی گفت: با وجود اینكه شاهنامه های متعدد قبل از فردوسی به نگارش درآمده بود یكی از علل ماندگاری اثر ابوالقاسم فردوسی، هوش، نبوغ و خردمندی فردوسی در نگارش این اثر است.
وی با بیان اینكه امروزه شاهنامه به بخشی از هویت ایرانیان و یكی از مفاهیم ایرانی بودن در جهان بدل شده است، افزود: محدود نشدن شاهنامه فردوسی به اثری صرفا ادبی از علل ماندگاری شاهنامه است.
قائمی گفت: فردوسی یك مسلمان بود و بر خلاف برخی مورخان مرز اعتقادات خود را حفظ می كرد به این معنا كه همه شخصیت های اثر خود را بدون اینكه نماینده دین خاصی باشند خداپرست معرفی می كند.
وی با بیان اینكه فردوسی در شاهنامه از اسطوره سازی از پیروان ادیان خاص خودداری می كند، افزود: این امر از درایت، تیزهوشی و ظرافت این شاعر شهیر است و همین امر موجب می شود موفق به آفرینش اثری شود كه فقط برای امروز نباشد بلكه به اثری فرازمانی و فرامكانی تبدیل شود.
وی اظهار داشت: علاوه بر این فردوسی در سراسر شاهنامه و در تمام داستانهای خود به ذكر منابع موثق و قابل قبول می پردازد و همین امر اثر وی را ماندگار و قابل اعتماد كرده است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: شاهنامه لبریز از استعاره و صنایع بدیع معنوی است و نشان می دهد فردوسی شاعر خلاق و به نسبت روزگار خود قدرتمند و توانمند در عرصه سخن است.
* آرامگاه فردوسی نماد هنر و معماری
رئیس پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری توس نیز به خبرنگار ایرنا گفت: بنای آرامگاه فردوسی برای بسیاری از گردشگران كه نخستین بار آن را مشاهده می كنند بسیار جذاب، دیدنی، تماشایی و پر ابهت است.
احسان زهره وندی با بیان اینكه زیبایی و هنر عمیق و چشم نواز به كار گرفته شده در معماری این بنا بارها مورد یادآوری قرار گرفته است، افزود: بسیاری از گردشگران از این بنا به عنوان شاهكار هنر و معماری نام برده اند كه دور از واقعیت نیست زیرا این بنا همچون اثر ماندگار و یگانه فردوسی 'شاهنامه' است.
وی در زمینه ساخت این بنا اظهار كرد: در مورد نحوه طراحی بنای آرامگاه فردوسی و طراح اصلی آن كه مرحوم مهندس كریم طاهرزاده بهزاد است، آگاهی های اندكی وجود دارد.
وی گفت: در مقابل به دلیل طول عمر مرحوم حسین لرزاده (98 سال) و معروفیت وی به خاطر طراحی و ساخت مسجد اعظم قم، در بسیاری از سایت های اینترنتی از جمله 'ویكی‌پدیا'، به اشتباه طراحی بنای آرامگاه فردوسی به وی منسوب شده است.
طرح محوطه باغ آرامگاه فردوسی بر اساس اسلوب چهار باغ ایرانی به همت مهندس یعقوب دانش دوست در سال 1386 با تغییراتی اجرا و دو سال بعد از آن طرح محوطه سازی به پایان رسید و در نهایت تا سال 91 نیز اجرای كامل سنگفرش آن پایان یافت.
ویژگی آرامگاه فردوسی با طراحی نهایی مهندس سیحون، تلفیق معماری ایران باستان و ایران اسلامی است كه با اضافه شدن زیرزمین به بنای فعلی نوعی هنر ایران اسلامی تداعی می شود زیرا در این هنر مقبره ها در سرداب و سنگ قبر به صورت نمادین نصب می شود كه نمونه آن مضجع شریف رضوی است كه قبر حضرت امام رضا (ع)، هشت متر پایین تر از ضریح قرار دارد.
نمای بیرونی آرامگاه كنونی حكیم توس نیز برگرفته از معماری پاسارگاد و تزیینات سرستون های هخامنشی است.
هم اكنون آرامگاه فردوسی دارای بخش اداری، كتابخانه، سالن غذاخوری، ساختمان موزه و نیز بقایایی از دروازه 'رزان' است و تندیسی از فردوسی به عنوان شاهكار هنری 'ابوالحسن خان صدیقی'، از مجسمه سازان مشهور، در آن نصب شده است.
در محوطه درون باغ آرامگاه فردوسی، مهدی اخوان ثالث (م. امید)، شاعر معاصر آرام گرفته و در فاصله 50 متری بیرون از باغ آرامگاه فردوسی نیز آرامستان شعرا قرار دارد كه در آن شاعران نامدار معاصر از جمله عماد خراسانی، احمد گلچین معانی، احمد كمال پور، محمد قهرمان و عشرت قهرمان به خاك سپرده شده اند.
وسعت باغ آرامگاه فردوسی 6.5 هكتار و محوطه پیشخوان آرامگاه نیز حدود 6 هكتار است.
7496 / 6053
مشهد - ایرنا - حكیم ابوالقاسم فردوسی در ماندگاری تاریخ كهن ایران و زبان و ادبیات فارسی نقش بی بدیل دارد و بر همین اساس از وی و اثر گرانسنگ او 'شاهنامه' به عنوان نماد باشكوه هویت ایرانی و نجات بخش هویت ملی ایرانیان یاد می شود.
