گرچه پايگاه علمي خيام برتر از جايگاه ادبي اوست و حجة الحق لقب داشته است ولي آوازه وي بيشتر به واسطهٔ نگارش رباعياتش است كه شهرت جهاني دارد. رباعيات خيام را به اغلب زبانهاي زنده دنيا ترجمه كرده اند.
ادوارد فيتزجرالد نخستين كسي بود كه رباعيات خيام را به زبان انگليسي ترجمه كرد و مايهٔ شهرت بيشتر وي در مغرب زمين شد.
خيام نيشابوري را كه معاصرانش به حكمت، فلسفه، رياضي، طب و نجوم مي شناختند در دوران كنوني به سبب اشعار نغز و ابتكارش در ابداع 'تقويم جلالي' به عنوان معتبرترين و دقيق ترين گاهشمار خورشيدي شهرت جهاني دارد.
خدمات نبوغ آميز اين فرزند خراسان در عرصه هاي مختلف دانش بشري، ادبيات و ماندگاري آن در تاريخ بشر سبب شد تا 28 ارديبهشت هر سال در تقويم ملي ايران به نام 'روز ملي بزرگداشت خيام' نامگذاري شود.
زادگاه خيام نيشابور و زندگاني اش در قرن پنج و دهه هاي نخستين سده ششم هجري بوده است.
سال وفاتش 517 شمسي و آرامگاهش در شهر نيشابور زيارتگاه صاحبدلان و ادب دوستان است. تاريخ زندگاني او با روايات افسانه آميز درهم آميخته و سبب شهرتش به خيام درست معلوم نيست و احتمال داده اند كه پدرش خيمه دوز بوده است.
* بناي مقبره خيام
مقبره خيام از لحاظ معماري و ساخت يكي از مهمترين بناهاي ساخته شده در زمان خود است. اين بناي جادويي مبتني بر اصول رياضي و مثلثاتي خيامي و نمادهايي از نجوم و با درج اشعاري زيبا محاسبه ، طراحي و ساخته شده است كه اين اثر را به يكي از جاذبه هاي جهاني تبديل كرده است.
مرداد سال 1335 انجمن آثار ملي در نامه‌اي به مهندس هوشنگ سيحون نوشت كه وضع بناي موجود آرامگاه حكيم عمر خيام متناسب با شخصيت علمي و هنري خيام نيست و انجمن در نظر دارد در اين مورد اقداماتي به عمل آورد.
از وي خواسته شده بود طرح و نقشه جديدي متناسب با شخصيت خيام طراحي كند. محل جديد آرامگاه انتخابي سيحون در گوشه شمالي باغ مورد تاييد انجمن قرار گرفت و در پي آن طرح پيشنهادي وي در 1337به دانشكده هنرهاي زيباي دانشگاه تهران فرستاده شد.
سيحون درباره ساخت اين آرامگاه مي نويسد: شنيده بودم كه خيام گفته بود گور من در موضعي باشد كه هر بهاري شمال بر من گل افشاني كند. بنابراين بناي يادبود بايد طوري ساخته مي شد كه باز باشد و اين خواسته خيام انجام شود و هم اكنون اين بنا در ميان درختان كاج تنومند و زردآلو قرار دارد.
معاون ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري خراسان رضوي در اين زمينه گفت: در سال 1338 ساخت آرامگاه آغاز شد و در اين سال قسمت‌هاي عمده كار از جمله گودبرداري، بتن ريزي‌هاي بنا و طرح محوطه به اجرا درآمد و در سال 1341 كار ساختمان آرامگاه به پايان رسيد.
مرجان اكبري افزود: ارتفاع مقبره 22 متر است و استخوان بندي اصلي آن فلزي محاط در پوششي بتني است. شكل بنا در پايين تقسيم بندي 10 گانه دارد و فاصله پايه‌ها پنج متر است.
وي اضافه كرد: اضلاع بنا مستقيم به سمت بالا ادامه يافته و به صورت اشكال هندسي منظم تو رفتگي پيدا مي‌كنند و بعد به صورت تقريبا مخروطي شكل به هم رسيده شبه گنبدي را در بالا به وجود مي‌آورند كه قسمت عمده آن مشبك و تو خالي و يادآور ستاره‌اي است كه نماد شخصيت علمي و ستاره شناسي خيام تلقي مي‌شود.
معاون ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري خراسان رضوي با بيان اينكه سطح داخل و خارج مقبره با كاشيهاي معرق و اشعار خيام مزين شده است گفت: روكار بنا معرق كاري سنگي است و با قطعات نازك سنگهاي محكم و شفاف ساخته شده و در كنار آرامگاه، هفت خيمه سنگي بسيار زيبا وجود دارد كه در زير هركدام يك حوض آب با كاشي فيروزه‌اي رنگ ساخته شده است.
اكبري افزود: خيام در واقع سه شخصيت دارد رياضي دان، منجم و شاعر كه بايد هر سه شخصيت در بنا نشان داده مي شد.
وي ادامه داد: دايره كف اين بنا به 10 قسمت تقسيم شده است به طوري كه برج يادبود بر 10 پايه مستقر است و عدد 10 اولين عدد دو رقمي رياضي است و پايه اصلي بسياري از اعداد است.
معاون ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري خراسان رضوي گفت: از هر يك از پايه‌ها دو تيغه مورب به طرف بالا حركت مي‌كند به ترتيبي كه با تقاطع اين تيغه‌ها حجم كلي برج در فضا ساخته مي‌شود و چون تيغه‌ها مورب هستند خطوط افقي آنها بايد ناظر به محور عمودي برج باشد.
اكبري افزود: تيغه‌ها به صورت مارپيچ شكل به طرف بالا حركت مي‌كنند تا با هم تلاقي كنند و از طرف ديگر سر در بياورند كه خود يك شكل پيچيده رياضي و هندسي است.
وي با اشاره به اينكه اين شكل با عدد 10 هر دو سمبل دانش رياضي خيام است ادامه داد: برخورد تيغه‌ها با يكديگر فضاهاي پر و خالي و به خصوص در بالا ستاره‌هاي درهمي را به وجود مي‌آورند كه از لابلاي آنها آسمان آبي نيشابور پيداست و به تدريج به طرف نوك گنبد، ستاره‌ها كوچكتر مي‌شوند تا درآخر يك ستاره پنج پر آنها را كامل مي‌كند.
او اظهار كرد: اين ستاره ها و آسمان اشاره به شخصيت نجومي خيام دارد و اما برخورد تيغه ها با هم10 لوزي بزرگ مي سازند كه بايد با كاشي كاري پر شوند.
وي ادامه داد: ديواره هاي بنا با رباعيات خيام به صورت خط شكسته و در هم به روش سياه مشقهاي خطاطان بزرگي مانند ميرعماد و بعضي استادان شكسته نويس با كاشي به صورت نقوش انتزاعي تزئين شده است
معاون ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري خراسان رضوي گفت: به تقاضاي انجمن آثار ملي، شادروان استاد جلال الدين همايي 20 رباعي به اين منظور انتخاب كرد و استاد مرتضي عبدالرسولي زيبا نويسيها را انجام داد.
اكبري افزود: دور تا دور برج، يك دايره وسيع به مركز خود برج با سنگ گرانيت ساخته شده است با اجزاء مثلثي شكل و تورفتگي و برون آمدگيهايي كه تا اندازه‌اي شكل خيمه را تداعي مي‌كنند واين اشاره به نام خيام است.
مجموعه آرامگاه خيام در يك حال و هواي شاعرانه با درختان تنومند در اطراف ساخته شده است و همان طور كه خواست خود خيام بوده محيط اطرافش كاملا باز است و مزارش در بهاران گل افشان مي شود.
اين آرامگاه در سال 1354 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 1175 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيد.
1922/7496
مشهد- ايرنا- حكيم غياث الدين ابوالفتح عمر بن ابراهيم خيام نيشابوري در 28 ارديبهشت 427 در نيشابور ديده به جهان گشود وي از رياضي‌دانان، ستاره شناسان و شاعران به نام ايران در دوره سلجوقي است.
